Rijmbijbel/Judith

Uit Wikisource
Naar navigatie springen Naar zoeken springen

Daniel Esther

f98r[bewerken]

Iudits ieeste gaet hier an

17290

Van live wiif van herte man
Verstaet mi wel na tyrus doot
Wart ∙i∙ arfaxat[1] here groot
Ende veste gathamus die stede
Die staet in dat lant van mede

17295

Om dat hi wilde moghentlike
Winnen dat conincrike
Nabugodonosor cambices
Tyrus sone verdiende des
Hem gaf die vader eer hi bleef doot

17300

Ninive die stede groot
Ende van assyrien dat lant
Xii iaer dats wel bekant
Droechi crone vor tyrus doot
Die gaf arfaxat weder stoot

17305

Slouchine doot ende wan dlant
Ende doe hine hadde in sine hant
Beide persen ende meden
Ende al des vader mogentheden
Verhief hi sine herte daerna

17310

Ende sende in cylicia
Ende in al die lande omtrent hem
Al toter stat van iherusalem
Ende eeschede chens ende gavel[2] mede
Meer dan ye siin vader dede

17315

Ende si ontseiden hem alle gavel
Doe nam hi sinen commestavel
Holofernuse ende geboet
Dat hi name siin here groot
Ende niemens[3] oec vermede

17320

No borgh no lant in gene stede
Hi voer uut met menigen man
Ende stoerde dlant van madian[4]
Ende oec dlant van cylicia
Ende oec mesopotamia

17325

Doe baden die princen om genaden
Doe nam hi up borch ende staden
En vellede algader neder
Die afgode vort ende weder
Brac hi te sticken clene ende groot

17330

Om dat cambises geboet
Want hi wilde wesen god
Alsi vernamen dat swaer gebod
Die ioden van iherusalem
Waren si vervaert van hem

17335

Dat hi niet al selke scade
Den tempel ons heren en dade

f99r[bewerken]

Si vesten die weghe sere
Ende bader vaste om onsen here
Doe vernamt holofernus wel

17340

Dattie kinder van israel
Die weghe sloten harenthare
Ende vragede wat volc het ware
Doe sprac die prince der amoniten
Achior die van wel ouden viten[5]

17345

Bekinde hoe dat volc quam
Vanden goeden abraham
Ende hoesi dor die rode zee gingen
Ende god niet wilde gehingen[6]
Dat hem ẏman mochte scaden

17350

Also langhe alsi wel daden
Mar daersi sonde hi soudse plagen
Niewinge[7] oec in corte dagen
Heeft hise van bande ontbonden
Daer hise in dor hare sonden

17355

Nabugodonosor binden liet
Ende wildi winnen dit diet
Vreescht of hem god es gram
Wi sellense binden als ∙i∙ lam
Mar eist dat hi es hem hout

17360

So en dieter geen gewout
Om dit balch hem holofernes
Ende seide ic sal di bevroeden[8] des
Dat geen god si achior[9]
Sonder allene nabugodonosor

17365

Miin grote here cambices
Du moets met hem siin gewes
Als icse winne ende di mede
Dan saltu weten die waerhede
Holofernes hiet hem daer na

17370

Hem leden tote bethulia[10]
∙I∙ port die hi wilde winnen
Mar doe ontsagen[11] die van binnen
Ende bonden an ∙i∙ boem daer
Der steden ∙i∙ deel wel naer

17375

So datten die van binnen namen
Ende brochten onder tvolc tesamen
Ende seide wat hi hadde mesdaen
Doe behilden sine sonder waen
Hier bervan buten dat here

17380

So dat waent[12] dat si sonder were
Up wilden geven haer stat
Ende seiden onder hem allen dat
Helpt hem god niet binnen ∙v∙ dagen
Dat si ember dat wilden wagen[13]

17385

∙I∙ weduwe nu merket dit
Was in die port die hiet iudit
Dor[14] scone ende reyne van live
Soe scalt die papen alse keitive
Dat si termiin[15] embermere

17390

An doget van onsen here
Setten souden dat ware quaet
Soe seide minen stillen raet
Ne willic u altoes niet leren
Mar ic sal doen dwerc ons heren

17395

Staet ter porten ic wil uutgaen
Mettien porde soe wel saen
Ende dioncwiif droech spise ende dranc
Met hare ende dede vurwart den ganc
Mar so scone was soe besonder

17400

Dattie papen hadden wonder
Ende over hare baden wale
Daer soe ginc van berghe te dale
Vingense die spiers[16] te hant
Ende leidense daer soe vant

17405

Holofernes die sat al dare
Onder ∙i∙ dieren sparware[17]
Van siden ende van goude verheven
Ende menich steen daer in geweven
Talreerst dat hise heeft versien

17410

Wart sin herte bevaen mettien
Ende soe nechem[18] openbare
Holofernes sprac te hare
Sech twi quaemstu vor ons neder
Iudit die antworde weder

17415

Onse volc bliift verloren saen
Want het heeft sere misdaen
God heeft mi gesent tedi
Dat ic di bodscappe vri
Ende ic di te iherusalem

17420

Daer leede ende danne nim
Dat volc onder diin gebod
Hi sprac doet mi dit diin god
So saltu grote vrouwe met uus[19]
Wesen in nabugodonosors huus

17425

Hi deedse leiden daer ter stat
Aldaer lach siin grote scat
So dat iudit dat gebad
Dat hi hare geloefde[20] dat

f99v[bewerken]

Dat soe nachts moste uut gaen

17430

Haren god te biddene saen
Hi liet haer al haren wille doen
Drie nachten dede soe orisoen[21]
Ende ginc aldaer soe wilde mede
Holofernes hare bidden dede

17435

Dat soe bi hem slapen soude
Ende soe seide dat soe woude
Ende quam tehem wel gepareert
Ende als hi siet dat soes begeert
Dranc hi van ioien so den wiin

17440

Dat hi ginc slapen als ∙i∙ swiin
Iudit hiet haren ioncwive
Dat soe vor die dore blive
Selve ginc soe voer hem staen
Ende soe bad an gode doe saen

17445

Dat hise gestarke teser stont
Tholofernes hoefde stont
∙I∙ columme daer an hinc ∙i∙ swaert
Ende dat trac iudit metter vaert
Ende sloech hem thoeft af tenen slage

17450

Haren ioncwive hiet soet dragen
Ende nam den gueden sparwaer
Ende ginc ter stat waert met haer
Want haer tgaen nieman benam
Ende teerst dat soe ter porte quam

17455

Riep soe god es met ons ondoe
Ende al dat volc liep toe
Met lichte ende soe togede dare
Dat hoeft ende den sparware
Ende seide lovet gode met vlite

17460

Alse achios die ammonite
Holofernes hoeft gesach
Van vare hi in onmachte lach
Doe hi dit sach dedi tien tiden
Hem na die iodsche wet besniden

17465

Ende bleef ghelovich na die ure
Thoeft hinc iudit an die mure
Dit was ∙i∙ stoute daet
Dit ghevel in die dageraet
Tilike dat die ioden ut quamen

17470

Mar doet die heren vernamen
Dat holofernes selve was doot
Vlo dat here dor de noet
Entie ioden volgeden naer
Ende sloegher menich daer

17475

Binnen xxx daghen hebbe geloef
Haelden si cume den roef
Ende wat so holofernes was
Hadde iudit als ict las
Ende iudit sanc gode ∙i∙ sanc

17480

Daer soe in vorseide sonder wanc
Den doemdach ende dattie quade
Ghepiint souden siin sonder genade
Te iherusalem voer si daer naer
Ende offerde onsen here daer

17485

Holofernes grote riichede
Ende vierden dien dach mede
Ende iudit die wart daer na
Gheheten cambisia[22]
Soe leefde ∙c∙ iaer ende vive

17490

Doe soe sciet van desen live
Cambices nabugodonosor
Wan daerna menighen tor
In egypte ende wan dat lant
Oec maecti dat si u bekant

17495

In egypte die stat babilone
Daer die soudane[23] dragen crone
Wilmen die waerheit weten das
Alse ons vorseide ieremias
Doe hi egypten rumde dlant

17500

Wart hi siec altehant
In damas so bleef hi doot
Cambises die here groot
Mar cambices liet genen sone
Mar ∙i∙ dochter hadde de gone

17505

Die pantei[24] geheten was
In persen waren als ict las
Vii heren die al dlant
Berechten onder sconincs hant

f100r[bewerken]

∙i∙ here wasser ende hiet ermeides

17510

Ende nam die dochter ende seide des
Dat hi des rikes tyrus kinde
Huwen wilde want hi hetmiende
Dat doe ionc was ende hiet merges[25]
Hier an loech ermeides

17515

Want cabices die here groot
Hadde den broeder te voren doot
Dat nieman wiste dan hi allene
Doch so wan ermeides clene
Mar vii maende droechhi crone

17520

∙I∙ broeder haddi ionc ende scone
Ende seide dat ware merges
Tyrus broeder kint cambices
So dattie gone coninc wart
Stout ende coene als ∙i∙ liebaert

17525

Die dlant berechte van persi
Ende penst dat merges niet si
∙I∙ dochter hadde hi als ic las
Die des coninx amie was
Hi hiet haer dat si bi nachte

17530

Heimelic den coninc besachte[26]
Oft hi hadde enighe oren
Want cambices te voren
Ermeides broeder doren af sneet
In weet twi hine hadde leet

17535

So dat die dochter dat besochte
Ende soe den vader te maren brochte
Dat hi sonder oren ware
Himaket sinen gheslachte mare
So dat si vii swoeren te samen

17540

So dat si hem dleven namen
Dese ii broeder wet vor waer
En regneerden niet ∙i∙ iaer
Die vii heren daer dlant an staet
Namen onder hem der raet

17545

Wie nemen soude pantei
Ende soude siin daer bi
So dat si ∙i∙ raet doch vonden
Dat si up ∙i∙ margiin stonden
Elc up ∙i∙ ors daer quamen

17550

Vor dat pallais alle te samen
Ende wies ors daer eerst nie[27]
Wese coninc sonder enwie[28]
Van desen vii hieter ∙i∙ dus
Ydaspis sone coninc darius

17555

Hi dede nachts vor sconinc zale
Sinen stalwerder[29] in stilre halen
Siin orse[30] ere merien riden[31]
Smargiins alsi ginder tiden
Ende tvolc te plaetsen was gestaen

17560

Bedochte hem der merien saen[32]
Ende niede ende wart coninc daer
Dit was int xxxviii iaer
Dat drike began van persi
Te wive nam hi pantei[33]

17565

Desen darius kinde wel
∙I∙ iode die was niet fel
Hier te voren sprac ic van hem
Dat hi tote iherusalem
Van babilone die ioeden brachte

17570

Hi was van davids gheslachte
Want die goede iosias
Wan den quaden iechonias
Die nabugodonosor sloeg te doot
Ende warpen uter stede al bloot

17575

Iechonias ioachim
Die wart ghewonnen van him
Ende hi wan zalathiel[34]
Die vader was zorobabel[35]
Dits tgheslachte daer af quam

17580

Soe die den duvel die macht nam
Also die redene telt hier naer
Zorobabel die horde daer
Dat siin vrient dese darius
Coninc worden was aldus

17585

Want doe cambices up gaf twort
Den tempel niet te makene vort
Was zorobabel gevaren
Tote desen darius te waren
Die raet vanden coninc was

17590

Ende sochte an den coninc das
Te verkeerne sinen sin
En diede meer no min
Doe riet hem dus zorobabel
Beloef den coninc van israel

17595

Gheeft hi di die coninc crone
Te makene sinen tempel scone
Ende dattu noch salt weder geven
Die vate die int lant siin bleven
Dit wort beloefde darius

17600

Ende es coninc van den huus

f100v[bewerken]

Upten troest van deser conde
Zorobabel maken begonde
Den tempel biden gehete
Zacharias den profete

17605

Ende bi aggeus profetie
Doe quamen die prince van surie
Die hem twerc verboden dare
En ware dat biden coninc ware
So dat selve zorobabal

17610

Ende haer coninc also wel
Ten coninc darius voeren si saen
Daer was hi vele bet ontfaen
Dan hi waende hebben verdient
Want onder des coninx vrient

17615

Die siins liifs hude namen
Waren gebeet mede te samen
Ende deren waren mar twee
Snachts hadde darius so wee
Dat hi slapen niet en mochte

17620

So dat hi ∙i∙ redene vort brochte
Hem drien die hem waren bi
Welc hem dinct dat starker si
So coninc so wiin so wiif
Ende beloefden sonder bliif

17625

Die des ware wiis ende vroet
Hi soude hem doen ere ende goet
Smargiins so quamen si iii voren
Daert alle die heren horen
Entie ene seide openbare

17630

Dattie coninc starker ware
Want die mensche es bi naturen
Here boven alle creaturen
Entie coninc es smenschen here
Dander priist den wiin mere

17635

Dat die coninc menschen dwinget
Dat doet die sin diet[36] volbringet
Die cracht die de wiin heeft in
Die dwinget des menschen sin
Sorobabel seide in dien ghescede[37]

17640

Dwiif es starker dan dese bede
Ende dwinget dat machmen kinnen
Hem die den wiingaert winnen
Voedet ende draget dwiif
Ende hem die gent dliif

17645

Ende oec siemen sonder beven
Den man vor dwiif setten dleven
Het was sprac hi ip ∙i∙ dach
Dat ic eens sconinc amie sach
Die scone was entie hi minde

17650

Vor alle dinc die hi kinde
Ende was soe droeve ofte vro
Die coninc was mede also
Boven alle desen gelovets mi
Segic dat dwiif starker si

17655

Si es een willich ende verkert niet
Gods waerheit eist diet al besiet
Soe maket al ende berecht
Al die werelt nu ende echt
En mach niet iegen haer staen

17660

Alle volgeden siis sonder waen
Dat zorobabel seide waer
Darius hiet hem eeschen daer
Dat hi wilde mar hi bat
Dat hi weder in sine stat

17665

Den tempel liete maken hem
Ende men in iherusalem
Weder sende ons heren vate
Die coninc was vro utermate
Want hem dinct daer of

17670

Dat het was siin belof
Ende dede in sine lettre setten
Dattie prince niet en letten
Hen die an den temple wrochten
Mar dat si hem helpe sochten

17675

Van sconinc rente inden lande
Ende si brochten hem offerande
Wiin zout ende coren
Om dattie ioden hier te voren
Gode souden bidden ginder

17680

Vor siin liif ende sine kinder
Wie sore oet yet iegen doet
Hi verbort[38] liif ende goet
Oec sende hi bi zorobabel
Ons heren vate also wel

17685

En kerde dur dlant van calde
Ende voerde voer hem der ioden mee
Men bestont[39] dwerc daer
Ins sconinc darius ander iaer
Vulmaect[40] wart inden vii iare

17690

Na die gelike na die gebare
Recht alst salomon die here
Hadde gemaect wilen ere

f101r[bewerken]

Leden wast xvi.c iaer
Datmens eerst begonde daer

17695

Alse orlof gaf die coninc tyrus
Doe starf die profete aggeus
Eerlike groefmen ende wel
Doe quam tvolc van israel
Ende wiedene in marre als men sach

17700

Upten xiii dach
Paschen hilden si na die wet
·I· arke hebsire in geset
Mar niet en wanic dat soer[41] was
Die gene die eerst ghemaect was

17705

Alse pifanius scriift vor waer
Mar soe was gemaect daernaer
Oec bleef doet zacharias
Die bi aggeus geleit was
Daer na verloes daris die man

17710

Egypten dat cambices wan
Ende hi starf doe nam die crone
Tarces siin sone te lone
Na daris tiden als ic gome
Doe begonsten die van rome

17715

Haer coninc te done of
Ende hadden raet divers[42] int hof
Tien tiden so hadde sonder ghilen[43]
Dat roemsche rike mar xv milen
Sonder Crone waren si dus

17720

Toten keiser iulius
Tien tiden starf pictagoras
Die vinder van musiken was
Terces conink daris sone
Eerde gode als degone

17725

Die sinen vader wilde slachten
Egypten wan hi met crachten
Hi was die gene die grieken wan
Want alexanders werken began
Doe was derin iherusalem

17730

Elyachim[44] ende onder hem
Was algader dat iodsche lant
Hi was biscop als ict vant
Die ioden bleven nu meer vort
Sonder coninc alsment hort

17735

Ende van biscoppe berecht
Als ghi hier naer selt horen echt
Na terces was achalamus[45]
Coninc in persen wi lesen dus
Hi regneerde maende sevene

17740

Gheboren wert in sinen levene
Socrates die filosofien
In sinen tiden was gesien
·I· steen van den hemele gevallen
Indie griexe zee met allen

17745

Die gemaect was als ·i· geet[46]
Dus staet bescreven als ict weet
Ataxarces was daer naer
In persen coninc wet vor waer
Tien tiden die pape esdras

17750

Die wel in sinen huse doe was
Screef bider herten ende vant
Die wet algader die verbrant
Was van den quaden nabusardan[47]
Die wile datmen iherusalem wan

17755

Die wet sinen volke te leerne
Die coninc om hem te eerne
Esdras wan orlof an hem
Te vaerne in iherusalem
Die gaf hem lettren in surien

17760

Ten persen in sire partien
Dat coren olie ende zout
Ende gelt coren van sire scout
Ende alle die vanden tempel mede
Scalt hi quit dor sine bede

17765

Oec omboet esdras waren
Die gevangene israelsche scaren
Die waren int lant van caspia[48]
Dat het hem mede volghe na
·I· dusent ende ·ix· hondert

1770

Ende xx man wien soes wondert
In ataxarces vii iaer
Voeren si te lande dats waer
Te iherusalem voeren si saen
Ende hebben daer offerande gedaen

17775

Daer vernam hi dattie ioden
Ghelic den onwetenden roden
Iegen die wet die god verbiet
Ghewet[49] waren alse heidine diet
Die sciet[50] alle esdras daer

17780

In ataxarces xx iaer
Was ·i· iode hiet neemas
Die des coninc scinke[51] was
Die vernam ter selver ure
Iherusalem siin sonder mure

f101v[bewerken]

17785

Ende misbaerder omme sere
So dat hi an sinen here
Orlof nam te vestene scone
Ende voer dor dlant van babilone
Ende voerde voer hem die gevane

17790

Met groter pinen als ic wane
So veste hi weder die stede
In hongher ende in onvrede
So dat hire ii iaer an wrachte
Datmen hem die mare brachte

17795

Dat hem theilige vier gebrac
Daermen dofferande mede ontstac
Ende dat ieremias die colen
Entie brande hadde verholen
Gheleit int lant van iosafat

17800

Doemen vellede die stat
Daer si genen pit up braken
Vonden si die colen en ontstaken
Die offerande wet vor waer
Ende dat leiden si upten outaer

17805

Ende aldaer dofferande up lach
Dat ontstac daermen toe sach
Dies dancten si gode onsen here
Dat hi hem dede al selke ere
Esdras die leerde hem die wet

17810

Die van gode was geset
Entie van moysesse was bescreven
Els waren si verloren bleven
Oec sodede ieremias
Want die stede ydel[52] was

17815

Dlant volc wonen inden steden
Som bi den cavele[53] som biden beden[53]
Te sinen here keerdi daernaer
In ataxarces xxvii iaer
Doe hi starf leesmen van hem

17820

Dat hi keerde in iherusalem
Ende beterde die dinc diere noet was
Ende doe doet was esdras
Was hem ghemaect ·i· sepulture
Want menne gravede biden mure

17825

Na ataxarces droech in persi
Tarces crone lese wi
Danne was maende mar twee
Sochdanud leefde lettel mee
Mar vii maende wi lesen dus

17830

Ende daerna darius nochus
Die verloes egẏpten lant
Tien tiden ontstac die brant
Van ethna dien bergh in cẏsilen
Entie noch bernt ter wilen

17835

Ende doe levede ẏpocras
Die vinder van fisiken was
Plato die werd doe geboren
Daer wi wonder af sellen horen
Daer naer droech assverus crone

17840

Daer ic ·i· ieeste af scrive sone

Nota's[bewerken]

  1. arfaxat: Arpaksad (Vulg. Arfaxat; Hist.Schol. Arphaxad), in de bijbel genoemde (maar verder onbekende) koning over de Meden ten tijde van Nebukadnessar. Bijbel: Jdt 1:1, Hist.Schol. Lib.Judith Cap.I
  2. gavel: belasting
  3. niemens: niemand
  4. madian: Midjan (Vulg./Hist.Schol. Madian), gebied van de stam Midjan. Er was ook een stad Madian ten oosten van de golf Akaba, vgl. Bijb.Enc. s.v. Midjanieten. Bijbel: Ex 2:15, Hist.Schol. Lib.Ex. Cap.VII
  5. viten: hier in de betekenis van levensbeschrijving
  6. gehingen: gedogen, toelaten, toestaan
  7. niewinge: onlangs
  8. bevroeden: leren, aantonen, uitleggen
  9. Achior (Vulg./Hist.Schol. Achior), leider van de Ammonieten ten tijde van Holofernes. Bijbel: Jdt 5:5, Hist.Schol. Lib.Judith Cap.I
  10. bethulia: (betulia) Betulia (Vulg. Bethulia; Hist.Schol. Bethuliam (acc.)), stad op de noordoostgrens van Judea. De precieze ligging van deze stad is niet bekend. Volgens de Bijb.Enc. waarschijnlijk een schuilnaam voor Sichem in de provincie Samaria. Bijbel: Jdt 7:1, Hist.Schol. Lib.Judith Cap.I
  11. onstsagen: van ontsien, vrezen, bang zijn
  12. waent: van wanen, verwachten, menen, vermoeden, willen
  13. ember: immer, altijd
  14. dor: (dore) in hoge mate, zeer
  15. Termine: hier in de betekenis van: Grens, een bepaald afgebakend of omschreven gebied
  16. spier: Verkenner, verspieder, spion
  17. sparware: muskietennet
  18. nechem: neech hem van nighen: een (diepe) buiging maken; buigen voor
  19. uus: ons, voor het rijm?
  20. geloefde: van geloven, vertrouwen, vertrouwen stellen in iemand
  21. orisoen: gebed
  22. cambisia: Cambisa, in de Rijmb. abusievelijk opgevat als erenaam van Judit. De erenaam werd aan Judit toegekend na de overwinning op Holofernes, de generaal van Cambyses (Nebukadnessar). In Maerlants bron is het de naam van de feestdag die deze overwinning memoreert: Et diem hanc in numero sanctorum dierum receperunt, vocantes Cambysem secundum Nabuchodonosor (Hist.Schol. Lib.Judith Cap.I).
  23. soudane: (soudaen) vorst, heerser in oosterse landen (sultan)
  24. pantei: Panthei (Hist.Schol. Panthaei (acc.)), volgens de Rijmb. en Hist.Schol. een dochter van Cambyses die verder kinderloos stierf. De bedrieger Smerdis (Gaumata) nam haar tot vrouw om zo de heerschappij te verkrijgen. Volgens het WDO s.v. atossa heette Panthei Atossa, en was zij niet de dochter maar de echtgenote van Cambyses. Bijbel: Hist.Schol. Lib.Judith Cap.II
  25. merges: Smerdis (Hist.Schol. Mergus), zoon van Cyrus de Grote. Hij werd op bevel van Cambyses, zijn broer, vermoord. Na zijn dood verwierf de magiër Gaumata (ermeides in het citaat, smerdes in de Hist.Schol.) de macht door zich voor hem uit te geven. deze passage gaat als volgt in de rijmbijbel van 1285: ‘Jn percen waren (...) .vii. heren die al tland. Berechten onder des coninx hand. Een wasser hiet ermeides. Die nam die dochter (van Cambyses) ende seide des. Dat hi dat rike cirus kinde. Houden wilde want hijt minde. Dat nochtoe ionc was ende hiet merges’
  26. besachte: moet eigenlijk besochte zijn, maar aangepast voor de rijm. Van bezoeken hier in de betekenis van onderzoeken, inspecteren
  27. daer eerst nie: daar het eerst zou hinniken
  28. enwie: afgunst
  29. stalwerder: Stalbewaarder, opzichter over een stal of de stallen van een vorstelijk persoon, stalmeester, ook stalhouder, herbergier.
  30. orse (ors): Kostbaar paard. In de ambtelijke teksten worden paarden met een waarde van twintig pond of meer aangeduid met ors en die van een lagere waarde met pert (zie voor aanhalingen met prijzen van een pert ald.). Vgl. ook Davis 1989, p. 67. In de onderstaande aanhalingen wordt een ors duidelijk onderscheiden van een pert resp. een rosside. Een ridderpaard wordt altijd een ors genoemd.
  31. sire orse ere merie riden: zijn paard, een strijdros was altijd een hengst, een merrie laten ‘berijden’ (dekken).
  32. Bedochte hem der merien saen: dacht hij (de hengst) onmiddelijkk terug aan de merrie en hinnikte.
  33. pantei: Panthei (Hist.Schol. Panthaei (acc.)), volgens de Rijmb. en Hist.Schol. een dochter van Cambyses die verder kinderloos stierf. De bedrieger Smerdis (Gaumata) nam haar tot vrouw om zo de heerschappij te verkrijgen. Volgens het WDO s.v. atossa heette Panthei Atossa, en was zij niet de dochter maar de echtgenote van Cambyses.
  34. salathiel (salatiel): Sealtiël (Vulg. Salathiel), voorvader van Maria, in Mt 1:12 zoon van Jekonja en vader van Zerubbabel. Bijbel: Mt 1:12
  35. Zorobabel: Zerubbabel (Vulg./Hist.Schol. Zorobabel), zoon van Sealtiël, stadhouder van Juda voor de Perzen en leider van de tempelbouw. Bijbel: Vgl. 1 Kr. 3:19, Hist.Schol. Lib.Dan. Cap.XVII
  36. diet: volk, krijgsvolk
  37. ghescede: waarschijnlijk geschil (ghescele)
  38. verbort: verbeuren
  39. bestont: begon, van bestaen hier in de zin van ondernemen, aangaan
  40. Vulmaect: afgemaakt, afgewerkt
  41. dat soer was: dat zij het was (de ark)
  42. divers: verscheidene diverse, alleen gebruikt in Westvlaanderen. In ander hs. is dit ‘ghevers’
  43. ghilen: spotten (met), schertsen
  44. elyachim: Eljakim (Hist.Schol. Eliachim), nog niet geïdentificeerde hogepriester. Vgl. Hist.Schol. Lib.Judith Cap.IV: Eo tempore princeps fuit sacerdotum Eliachim, sive Joachim filius Jesu (...). Nu 12:41 kent een priester Eljakim, Nh 12:26 een hogepriester Jojakim, zoon van Jesua. Bijb.Enc. s.v. Jojakim (2): 'Hogepriester na de ballingschap'. Bijbel: Hist.Schol. Lib.Judith Cap.IV
  45. achalamus: Artabanus (Hist.Schol. Artabanus), hofmaarschalk van de Perzische koning Xerxes I, die hij in 465 v.C. vermoordde. Bijbel: Hist.Schol. Lib.Judith Cap.IV
  46. Geet: geit
  47. Nabusardan: Nebuzaradan (Vulg./Hist.Schol. Nabuzardan), bevelhebber van de lijfwacht van Nebukadnessar. Bijbel: 2 K 25:8, Hist.Schol. Lib.IV Reg. Cap.XLV
  48. Caspia: Kaspië (Lat. Caspia), in de oudheid de benaming van het land aan de Kaspische Zee. Alleen aangetroffen in de verb. dat lant van caspia, -ien. Vgl. Hist.Schol. Lib.III Reg. Cap.XXVI Add.1: ultra montes Caspios.
  49. ghewet: gegarandeerd, maar waarschijnlijk moest hier ghehuwet staan
  50. Sciet: van scheiden
  51. scinke: Schenker, dienaar die met de drankvoorziening is belast; ook: dienaar die aan tafel de drank inschenkt.
  52. idel: M.b.t. land en hofsteden met land: leeg, onbewoond, woest.
  53. 53,0 53,1 cavele: Lot, loting; Oec so dede neemias. Want die stede. idel was. Tland+volc wonen in der steden. Some met cauele some met beden. (Ook liet Nehemia, omdat de stad leeg was, de plattelandsbevolking in de stad wonen; sommigen door loting, sommigen door te smeken.)