Nieuwe Tijdinghen/1620/Het manifest oft Oorsaecken van t'ghene lestmael bestaen is van de Valtellinoisen
| ← 12 september 1620 | Het manifest oft Oorsaecken van t’ghene lestmael bestaen is van de Valtellinoisen, teghen d’overtollighe handelinghe ende wreede Tyrannije van de Grisons ende omligghende Ketters, teghen hen door een anonieme schrijver
[Nieuwe Tijdinghen], Boekje Iii, [ca. 15 september] 1620 |
23 september 1620 [1] → |
HET MANIFEST OFT Oorsaecken van t’ghene lestmael bestaen is van de Valtellinoisen, teghen d’overtollighe handelinghe ende wreede Tyrannije van de Grisons ende omligghende Ketters, teghen hen. Overgheſedt vvt de Italiaenſche ſprake in onſe Nederlantſche Tale.
Ghedruct int Iaer ons Heeren, Anno 1620. |
HET
MANIFEST
van de Catholycke Invvoonders van Valtellina.
DE miserien van d’arme ende miserable Valleye Tellina oft Valtellina zijn nv soo aen eenen yegelijc bekent, ende de wreedtheyt, verdruckinge, ende Tyrannijen, die d’Inwoonders der seluer Valleye, als Slaven onder de Grisons, die hen nochtans houden voor hunne beschermers ende Regeerders, zijn lijdende, zijn soo onverdrachelijck, dat sy voorwaer de herten van vremde ende verre ghelegen Princen ende Natien tot groot medelijden, ende hunne moghentheyt tot bescherminghe der seluer hadde moeten beweghen. Ende aenghesien hen dit, niet teghenstaende alle hope ende debuoir, tot noch toe niet wel gheluckt en is, ende sy nv van selfs door eenen middel, (die hen by nae schijnt van de handt Godts selue verleent te zijn) hen van soo wreeden Tyrannije ghesocht hebben te verlossen, soo soudemen met Redene wel moghen gheloouen, datter, om dit hun besteck ende voornemen by alle de menschen waerschij[ 4 ]nich te maken, ende voor wel ghedaen te doen houden, gheen andere bewijsinghe van doene en soude zijn. Nochtans om dieswille dat de loosheyt van de boose Ministers, hunne Fenijnighe tonghen, ende hunne Duyvelsche schriften (de welcke de Tyrannen oock employeren ende ghebruycken) by het ghemeyn volck veel vermoghen, om oock eene d’alderclaerste waerheydt te verdonckeren ende te vervalschen, d’onnooselheyt te beschuldighen, ende die in den haedt te brenghen, soo heeft ons goedt ghedocht dese teghenwoordighe verclaringhe ende Schrifture int licht te gheuen, wt de welcke yeder in’t corte verstaen sal, ende dat met de loutere ende clare waerheyt, dat t’ghene sylieden ghedaen hebben, niet alleen door alle Goddelijcke ende menschelijcke Wetten gheoorloft is, maer oock prijsbaer ende weerdich dat het van alle Verstandige, Wijse, ende der rechtveerdicheydt, ende de Christene Religie toeghedaen menschen ghepresen ende toeghestemt worde, ende van alle Potentaten met macht ende behulpsaemheyt beschermt.
Latende dan alle welsprekentheydt ende vercierselen van woorden varen (die den Ministers eygen zijn, die anders niet en soecken dan een yeghelijc met woorden te bedrieghen) soo is eenen yegelijcken kennelijck, dat alle het ghene eene Ondersaet hebben [ 5 ]can, gheleghen is in Siele, Lijf, Eere ende tijdelijck goedt. Van alle dese dingen en hadden de Valtellinoisen niet, oft ten was uyterlijck verdinckt, ende weerdelijck ghetracteert.
Want aengaende hunne siele, het is nv kenbaer ghenoech, dat d’Inwoonders van de voornoemde Valleye eertijts opghevoedt ende onderricht zijn int Heylich Catholijck Roomsch Ghelooue; want aldaer veele schoone Kercken zijn, ghebouwt ter eeren vande Heylighe Moeder Godts Maria ende vele Godts-Heylighen, met singuliere gratien Godts ende schoone mirakelen begaeft, die ouersulckx met groote Devotie van vele deuote Godts gheloouige besocht worden, tot grooten troost ende behulpsaemheyt der Ghemeynte, welcke Kercken hier voortijts van de Catholijcken tot versoeninghe van hunne sielen met Jaerlijcksche Renten ende innecomen gefondeert waeren, om dat in de selue Missen souden ghedaen worden ende andere Kerckelijcke diensten, nae de ghewoonte ende maniere vande Heylighe Roomsche Kercke. Maer dese bloetghierige Geesten (hen seluen over ghegheuen hebbende aen de alderbooste Leeraers van alle Ketterije, ende namentlijck van de Calvinisterie) hebben niet alder macht soo hun beste ghedaen, dat dit boos venijn heel dese Valleye is infecterende, om t’selue daer na heel lich[ 6 ]telijck tot de naeste plaetsen van Italien te verbreyden. Ende al ist dat sy schoon in’t eerste schenen niemanden het ghebruyck ende oeffeninge van zijne oude Religie te willen benemen, niet teghenstaende alle hun pooghen ende wercken hebben eyghentlijc ende openbaerlijck hier tie ghetracht, aenghesien sy met hunne Placcaten ende Ordinantien den Ketteren oorlof ende macht verleenen, om de oude Kercken der Catholijcken door hunne Predicatien ende begravingen te schenden ende t’onteeren, ende de Renten die der Catholijcker Kercken besedt zijn, om Missen ende andere Godtsdiensten te doene, ongoddelijck nae hen trecken, ende die den Ketterschen Predicanten toe-eyghenen, de Catholijcken fortseren ende dwingen, om voor de Ketters Kercken op te rechten, de Kerckelijcke Jurisdictie gheheelijck onder de voeten brenghen, belettende datmen den Catholijcken gheene Aflaten, ende Jubileen en soude vercondighen, oock in eenighe Cloosters te gaen, (die oock hunne goederen benemende) hen oock beroouen van de Vaderlijcke sorchvuldicheydt huns Bisschops, midts dien sy niet toe en laten dat yemandt van de Catholijcken hem ghehoorsaem sy, noch dat hy selue hen come visiteren ende troosten, oock toelaten dat de Kettersche Predicanten opentlijc metter daedt de H. Sacramenten der Catholijcker Kercke onder [ 7 ]de voeten treden. Tegen welcke ongherechticheden indien yemandt hem stelt, soo wordt desen terstondt wreedelijcken ende onghenadelijcken gestraft in zijn Lijf ende goedt. Sluyten wt de Valleye by nae alle de Catholijcke Religien, daer sy ter contrarien alle Ghespuys van Kettersche Ministers van alle kanten en Natien toelaten, ten lesten oock Seminarien ende Kettersche Collegien oprechten, hen toeeyghenende ende latende ghenieten de Thienden, Canonicksijen ende Gheestelijcke Beneficien, die sy den Catholijcken Pastoors ende Kercken ontweldicht hebben. Van alle dese voorgenoemde saecken soudemen Placcaten, Mandementen, Ordinantien by brenghen, wantse al te kennelijck zijn, ende oock publijcke Acten van eenige particuliere saecken die daer ghepasseert zijn, Jae de memorie is noch heel versch, ende wederom vernieut door de wreede ende felle dooden, die sy den Catholijcken ende Religieusen onlanghs aenghedaen hebben, ende dat op de schandelijckste maniere die sy hebben connen verdencken. Soo dan wat is dat anders, dan eene openbare Tyrannije te bethoonen aen de sielen van de voorseyde Catholijcken, hen die dinghen benemende, met de welcke sy hen behelpen om ter salicheyt te gheraecken, ende in den Hemel te comen, ende hen met ghewelt dwinghende, om de nieuwe Ket[ 8 ]terije t’aenveerden, die hen ter Hellewaerts leyde? De saecke en spreeckt niet dan te veel van selfs, ende ten is niet van noode die met vele woorden te verheffen, oft meerder te maken, om die claerder te bewijsen, ende te bethoonen datse onverdraghelijck is.
Voorts om den ellendighen staedt van de voornoemde Valleye beter te bethoonen, so soude het genoech wesen, alleen simpelijck ende slechtelijck te verthoonen de maniere met de welcke sy nv ouer vele Jaeren ghegouverneert is, het soude ghenoech zijn, te segghen dat het Gouvernement blindelijck, sonder eenigh naeder ondersoeck, vergunt wordt den ghenen die meerdere somme Ghelts daer door presenteerden, niet eens in’t minste ondersoeckende oft sy daer toe bequaem waren, ende andere gauen hadden die tot soodanighen Ampt van noode zijn, ende dat de Contrerolleurders, ghesonden quansuys als oft sy in de voorgaende Injurien ende onghelijcken souden voorsien, al met den seluen sope ouergoten waren, jae somwijlen oock booser. Soo dat soo wel d’eene als d’andere niet anders en sochten ende trachten, dan dat hun kosten hen souden betaelt ende opgherecht worden, ende sy door alle middelen diemen soude connen verdencken, soo veel Gheldts souden by een rapen, dat sy nv t’huys ghecomen zijnde, voor altijdts souden wel voorsien zijn, ende [ 9 ]teghen allen aenstaenden noodt bewaert.
Hier wt volghde datmen d’Arme onnoosele door duysentderleye manieren socht omme te brenghen, Jae dickwils door clare ende lastelijcke ongherechticheden omgebrocht heeft ten versoecke van hunne vyanden, die met een groote somme Ghelts hun doodt cochten, ende dat somwijlen nae een langhe ende sware Ghevanghenisse ende andere pijnen ende Tormenten, soo datse met alle hunnen Rijckdom ende goedt qualijck soo veel costen vercrijghen, dat sy naeckt ende bloodt de doodt mochten ontcomen: Welcke goederen opentlijck alsdan den Officiers toequamen, sonder eenich regard oft dan recht ende reden was, ende dat soo sekerlijck ende vastelijck, dat selue d’Arme Onnoosele verdruckte soo wel in hun Lichaem als goederen, niet eens en dorsten claghen oft yet daer teghen segghen.
Hier deur ghebeurdet oock dat de goederen der Inghesetene die eenighe Civile Processen hadden, altijdt in groot perijckel waeren: want door dien dat d’Officiers selue opentlijck hen door Gheldt lieten omcoopen, soo ghebeurdet dickmaels, dat den eenen van de Procedeerders het Proces verloos door een onrechtveerdich vonnisse, dat van de partije wel diere omghecocht was, ende den anderen, om t’selue Vonnisse teghen alle gherechticheyt te bewaren, ge[ 10 ]nootsaeckt werdt een groote somme Ghelts aen den Rechter te betalen.
Op gheen Vonnisse, al wast oock vast ghesloten ende in Rechte ghepasseert, soo wel in saken die goederen aenghaen, alst lijf, en mochtmen oyt steunen, om dat den ghenen die in’t selue Rechters Ampt navolghde, om eenich Gheldt wt te smeden, nieu spel aen dede den ghenen die Wettelijck ontschuldich gewesen waren, ende door nieuwe omcoopinghe, sonder eenighe andere Redene, dien ontschuldighde ende verdadighde, die van d’andere oock met Rechte veroordeelt ende ghevonnist was.
De Paspoorten braken sy nae hun ghoetduncken, ende door eenighe waerschijnelijcke oorsaken ende versierde vonden, en hielen van gheene weerde alle publijcke Bescheeden ende Brieuen, om alsoo het leuen te nemen aen die, door welcker goederen sy na hunne doodt mochten rijc worden. De Wetten ende Ordinantien en waren nv niet arghlistelijck ende behendelijck vervalscht, maer opentlijck verworpen, ende onder de voeten ghetreden, als oft het hen al vryelijck ten Roove ghegeuen hadde gheweest.
De Weesen, Weduwen ende andere menschen, soo seer in alle Godtlijcke ende menschelijcke Wetten aen Princen ende Rechters belast om van hen beschermt te zijn, (door dien sy ombequaem zijn om hen [ 11 ]seluen te helpen) waren aldaer, door onbehoorlijcke ende schandelijcke middelen, t’eenemael ten Roove gegeuen aen d’onversadelijcke Ghiericheydt van de bloedtgierige Wolven, ende dat met een onverdraghelijcke droefheyt ende medelijden van Godtvruchtighe ende goedertierene persoonen.
Ter ander zijde gheschieden het seer dickwils, dat als dese Boos-wichten, die den anderen in hun lichaem, goederen, Eere grootelijck ghehindert hadden, selve in handen van Justitie quamen, sy, in plaetse van anderen ten exemple ghestraft te worden, eenighe groote somme Gheldts ghevende, los ende vry gelaten werden, somwijlen door een onrechtveerdich Vonnisse, ende somwijlen onder het versiert decksel dat sy gaen loopen ende wtghebroken waren, daermense te voren wt de Ghevanghenisse vry hadde laten gaen, ende dat met groote verdruckinghe ende ouerlast van de ghene die schade gheleden hadden.
Men sach datter vele Eerloose ende Schelmsche menschen by de Officiers ende Magistraeen seer willecom ende wel ghesien waren, ende van de selue wel beloont wierden, om datse hen ghedienstige Instrumenten waeren om de goede Ondersaten, ende namentlijck de Catholijcken, van hun leuen ende goedt te beroouen, ende dat in duysent ende duysent manieren: Waer wt dickmaels de bedervenisse ende [ 12 ]ruyne volghde nv van d’eene Familie, nv van d’andere, ende dat altijt van de Treffelijckste ende d’outste van de Valleye.
Ten laesten indien men wel ouerpeyst t’gene eertijts ten tijde van de Romeynen, de Sicilianen dry Jaeren langh gheleden hebben van den Trouloosen ende Diefachtighen Verres, soo sal men bevinden, dat d’ongheluckighe Valtellinoisen by na, (oft sonder by na) al het selue nv soo langhen tijdt van soo vele Diefachtighe ende Schelmsche Verressen gheleden hebben. Men sal voorwaer nerghens eene boose maniere van Regeren vinden, die met de Verrinsche maniere beter ouer een come, als de maniere die de Grisons ghebruyckt hebben int Gouverneren van de Valtellina, t’welck men claerlijcker soude connen bethoonen, indien het van noode waere hier alle de stucken met alle hare circonstantien een voor een te vertellen: ghelijck het eertijdts Ciceroni toe stondt te doen, die de selue saken van Verres in rechte handelde, maer tot een ander eynde, dan wy hier voor ooghen hebben.
Maer t’ghene aldermeest in onse saecke te deeren is, ende een yeder tot medelijden behoort te verwecken, is, dat, als nv d’Arme ouervallene tot hunne Over-Heeren hunnen toevlucht wilden nemen, om dat die in soodanighe Tyrannijen ende ongherech[ 13 ]ticheden voorsien souden, d’Officiers selue door Bannissementen ende Ghevanghenissen die ouervielen en quelden die voor de ghemeyne welvaert wilden spreken ende sorghe draghen. Ende t’is ghebeurt, dat als nv, niet teghenstaende alle beletselen, de Gesanten van de Valleye, in den Ghemeynen Raedtdach ende verghaderinghe van de dry Bonden quamen, ende aldaer van punct tot punct de Overtollicheden ende overlasten verhaelden, dat sy ten laetsten, nae datse in verscheyden plaetsen soo schandelijck ghetracteert waeren, dat qualijck de verworpenste Slaven soodanighen schande ende Injurien souden verdraghen, t’huys hebben moeten keeren, niet met allen wt gerecht hebbende, ende sonder hope van beternisse oft solaes.
Dese dinghen waeren sonder twijfel genoech, om alle hope teenemael besijden te setten van eens van sulcke miserie, onder dese Heerschappije te connen ontslaghen worden, maer daer en bouen warender noch andere oorsaecken, door de welcke de verdructe Ondersaten t’eenemael gheen hope meer en conden hebben van beternisse. Eenen yeghelijcken was nv kennelijck de verghaderinghe ghehouden in het Landt van Toſana, ende dat men in de selue verghaderinghe hier op alleen wt gheweest is, om de goede ende de Catholijcken, soo wel onder de Gri[ 14 ]sons als van de Valtellinoisen, wt te roeyen ende te bederuen. Want corts nae de Decreten aldaer gedecreteert, heeftmen vele goede Luyden sien wtbannen, vele sien van de Lijue helpen: onder de welcke gheweest is den Eerweerdighen Heere den Archipresbyter van Sondrio Nicolaus Ruſca, een Priester goet van leuen ende een waerachtigh Martelaer voor Godt, den welcken met de grootste wreetheyt ende schande diemen soude connen verdencken, ghepijnicht ende ter doodt gebrocht is, ende dat om geene andere oorsaecke, dan om dat hy goet Catholijck was ende een Priester. Sommighe Catholijcke Communiteyten en Ghemeenten dan, siende dat in dese ongherechticheden ende Bloedt-ghiericheyt van noode was, dat soodanighe saecken ende ghevallen gheremedieert souden worden, nae dat sy hun wterste beste ghedaen hadden, hebben ten laesten ommers soo veel vercreghen dat dese Vonnissen, na datse gherevideert ende her-oversien waeren, als Barbare ende Ongherechtighe ghedeclareert ende herroepen zijn. Maer dit Remedie en heeft niet langhe gheduert, want dit volck door het opstoken ende gheduerich oorblasen der Ministers verweckt zijnde, ende (dat meer is) door het toedoen ende ghelt van dien naebuerighen Potentaet (die quansuys per Ragion di ſtato, (dat is, Politickelijcken [ 15 ]handel) haer laten voorstaen dat het haer al gheoorloft is, al ist oock heel teghen d’Eere Godts, ende de welvaert van het Heylich Catholijck Gheloove strijdende) beweeght ende omghesedt, hebben wederom eene andere verghaderinghe ghehouden in’t Landt de Tauos: in de welcke sy met eene nieuwe Ordinantie niet alleen alle de voorghaende boosheden van de verghaderinge van Tosana bevesticht heyben, maer daer noch andere by ghevoeght, iea de Kettersche Ministers selue ghemaeckt Capiteyns van de vervolghinghe, ende Wtvoerders ende Executeurs van de Vonnissen teghen de Catholijcken ghestreken. Oversulckx scheen dit hun Tyrannich Gouvernement soo vast ghegront ende bevesticht, (naementlijck door de behulpsaemheydt ende Ghelt van dien Potentaet, zijnde de principaelste oorsaecke van het groot verderf, dat het Christendom nv ouercompt,) dat de ghoede Ondersaten niet anders en stonden te verwachten dan dat daghelijckx hunne vervolginghe ende verdriet noch groeyen soude, ende haest tot het wterste ende hoochste quaedt’, dat nv heel nae by was, comen soude.
Dese dinghen van die wy in’t corte hier verhaelt hebben (soo nochtans, dat den Leser noyt ten vollen verstaen en sal, noch weten, hoe hooghe hunne Tyrannighe maniere van Gouuernement in der waer[ 16 ]heyt gheclommen was) aldus gheschiet zijnde, ende aenghesien dat, ghelijck wy int eerste gheseyt hebben, na alle Goddelijcke ende Weerlijcke Rechten den Valtellinoisen gheorloft is, hen door alle mogelijcke manieren van dese slauernije ende tyrannye tontslaen, ende na vrydom te staen, soo sal een yeghelijck dit wel claerlijc verstaen, soo dattet heel noodeloos soude zijn vele redenen, getuyghen, ende bescheedelijcke Brieven daer van hier by een te rapen, als in eene sake die waerachtich ende heel seker is.
Maer te meer sal dit gheoorloft schijnen te wesen, indien men hier twee saken wilt bemercken.Ten eersten dat het out Contract tusschen de Valtellinoisen ende de Grisons ghesloten (t’welck hier achter aen ghevoecht sal worden) meer spreect van een verbont ende Alliancie onder malkanderen, dan van een ware onderworpinghe ende ghehoorsaemheyt, ende soo luydt, dat het claerlijc blijckt dat de heerschappije, die de Grisons in de voorsz. Valleye gebruyckt hebben, eene inghedronghene ende aenghenomen Heerschappije is (iea dit Verbondt in’t bysonder en onderworpt ende verbindt de Valtellinoisen aen de Grisons niet anders dan in saecken, die gheoorloft ende Eerlijck zijn. Daer en bouen is d’Obligatie soo gemaect, datse t’samen den Bisschop van Coira, ende de dry Liguen begrijpen. Maer nv, dese Ty[ 17 ]rannen, hebbende met der daedt den Bisschop met ongoddelijcke Bannissementen daer wt ghesloten, ghebruyckten alleene, dat noch aen hunlieden, noch aen hem ghegunt en was.Ten tweeden, t’ghene de Valtellinoisen nu aengherecht hebben, is gheschiedt met wetenschap ende hulpe van de beste ghevoelende, ende deghelijckste Grisons selve, ende niet om teghen hunne wettighe Heeren op te staen (want soodanighe en hebben inder waerheydt dese dry Liguen noyt gheweest) maer om hen selven wederom te brenghen op den ouden waerachtighen voet ende staet, daer het Verbondt af spreeckt, voor soo veel nochtans de veranderinghen, alteratien, ende andere toevallende saecken dat sullen toelaten.
ARTYCKELEN
DES VERBONDTS,
TVSSCHEN DEN
EERVV. H. BISSCHOP
van Coira oft Chur, ende de Communiteyten vande dry Liguen oft Bonden der Griſons, ter eenderſijde, ende de Valtellinoiſen ter andere, aenghegaen int Iaer ons Heeren 1513. ghetrocken wt het inſtrument ghemaeckt te IANTE, bewaert in het Stadt-huys oft Brief-huys van Coira.
PRimò, quòd Homines Vallis Tellinæ, & Communitatis Tilij velint, & debeant Reuerendiſs. Dño Epiſcopo Curienſi, & tribus Ligis perpetuis temporibus in omni- [ 19 ]bus, & ſingulis licitis & honeſtis parere, & obedire.
Secundò, quòd prælibati Homines Vallis Tellinæ, & Communitatis Tilij ſint, & eſſe debeant noſtri, videlicet Reuerendiſs. Dñi Epiſcopi Curienſis, & omnium trium Ligarum cari, & fideles confederati, & tales permanere, & pro tempore, quo neceſſe fuerit ad Dietas noſtras vocari, in concilijs pariformiter nobiſcum ſedere, & conſulere omne id quod eis Communitatibus magis expediens videbitur: & quando ad Dietas ſic, & prout ſupra, vocabuntur, tunc debeant de quolibet Tertierio, & Communitate Tilij vnum mittere Conſiliarium.
Tertiò, quòd Homines Vallis Tellinæ, & Communitatis Tilij gaudeant, & vtantur eorum priuilegijs, & antiquis conſuetudinibus, ſi ſaltem fuerint de iure laudabiles, & Deo conſonæ.
Quartò, quòd prælibatus Reuerendiſs. D. Epiſcopus Curienſis, & omnes Ligæ ſint, & [ 20 ]eſſe debeant dictis Hominibus Vallis Tellinæ, & Communitatis Tilij adiutorio, & conſilio erga Cæſaream Maieſtatem, & Ducatum Mediolani, aut alibi, vbicunque o oportuerit, & liberi fiant à taleis, & ſimilibus, vti homines trium Ligarum.
Quintò, quòd homines Vallis Tellinæ, & Communitatis Tilij, teneantur ſingulis annis dare, & ſoluere Reuerendiſs. Epiſcopo Curienſi, & omnibus tribus fœderibus Tainenſes mille in promptis denarijs perſoluendos per quemlibet, ſen quoſlibet habentes bona in dicta Valle, ad ratam bonorum ſuorum, exemptum, & non exemptum.
FINIS.