96
(invloedrijke schoensmeerhandelaars) te maken, daartoe ontbrak hun het specifiek christelijk orgaan."
Hoe meer het machinewezen en daarmee een eigen klasse van ervaren machine-arbeiders zich ontwikkelen, des te meer neemt ook de snelheid en daarmee de inspanning, de intensiteit van den arbeid van zelf toe. Deze grootere intensiteit van den arbeid is slechts mogelijk, zoolang de arbeidsdag niet tot voorbij een zekere grens uitgebreid wordt, evenals op een zekeren trap van ontwikkeling een verhooging der intensiteit van den arbeid slechts mogelijk is bij een overeenkomstige verkorting van den arbeidsdag. Waar het om een dag-in dag-uit regelmatig te herhalen arbeid gaat, spreekt de natuur gebiedend haar: Tot hiertoe en niet verder.
In den eersten tijd der fabrieksindustrie gingen in Engeland verlenging van den arbeidsdag en wassende intensiteit van den fabrieksarbeid hand in hand. Zoodra echter de door de in opstand gekomen arbeidersklasse afgedwongen wettelijke beperking van den arbeidsdag het kapitaal elke mogelijkheid had afgesneden om langs den eersten weg een grootere voortbrenging van meerwaarde te bereiken, legde het zich met alle kracht er op toe, om het gewenschte resultaat door versnelde ontwikkeling van het machinestelsel en groote spaarzaamheid in het voortbrengingsproces te verkrijgen. Bestond tot dusver de methode tot voortbrenging der betrekkelijke meerwaarde in het algemeen hierin om door vergrooting van het voortbrengingsvermogen van den arbeid den arbeider in staat te stellen met hetzelfde arbeidsverbruik in denzelfden tijd meer te produceeren, thans komt het er op aan om door grooter arbeidsverbuik in denzelfden tijd een grootere arbeidshoeveelheid te verkrijgen. De verkorting van den arbeidsdag leidt voor den arbeider tot verhoogde inspanning zijner arbeidskracht, tot "dichter vulling der poriën van den arbeidstijd," d.w.z. tot grooter "condensatie (verdichting) van den arbeid." Hij moet in een uur van den tien-urigen arbeidsdag meer arbeiden dan vroeger in een uur van den twaalfurigen arbeidsdag. Een grooter hoeveelheid arbeid wordt in een gegeven tijdsruimte samengeperst.
Wij hebben de beide wegen reeds genoemd waarlangs dit resultaat bereikt kan worden: grootere spaarzaamheid in het arbeidsproces en versnelde ontwikkeling van het machinewezen. In het eerste geval zorgt het kapitaal door de methode van loonbetaling (met name door het stukloon, waarop wij later nog terugkomen) ervoor, dat de arbeider in den korteren arbeidstijd meer arbeid aanwendt dan te voren. De regelmatigheid, gelijkvormigheid, orde, energie van den arbeid wordt verhoogd. Zelfs daar waar aan het kapitaal niet het tweede middel ter beschikking stond, nl. om door vergroote snelheid van den gang der drijvende machine of uitbreiding van den omvang der machine waarop toezicht gehouden moet worden, den arbeider meer arbeid af te persen, zelfs daar zijn in dit opzicht resultaten bereikt die allen vroeger geuiten twijfel logenstraffen. Schier bij iedere verkorting van den arbeidstijd verklaren de fabrikanten dat in hun
