een zwervende bevolking in de slechtste woningen van groote steden — verbreken van alle oude banden van afkomst, van patriarchale onderhoorigheid, van het gezin — afbeuling vooral van vrouwen en kinderen in schrikwekkende mate — massale demoralisatie der plotseling in geheel nieuwe verhoudingen, van het land in de stad, van den akkerbouw in de industrie, uit bestendige in dagelijks wisselende, onzekere levensvoorwaarden geworpen arbeidende klasse. Toen trad een negen-en-twintigjarig fabrikant als hervormer op, een man van haast verheven kinderlijken eenvoud van karakter en tegelijkertijd een geboren leider van menschen, als weinigen. Robert Owen had zich de leer der materialistische wijsgeeren eigen gemaakt, dat het karakter van den mensch het voortbrengsel is eenerzijds van de aangeboren organisatie en anderzijds van de gedurende zijn leven, maar voornamelijk gedurende de ontwikkelingsperiode den mensch omringende omstandigheden. In de industrieele omwenteling zagen de meesten zijner standgenooten slechts verwarring en chaos, goed om in troebel water te visschen en zich snel te verrijken. Hij zag in deze omwenteling de gelegenheid om zijn lievelingsstelling in toepassing en daarmee orde in den chaos te brengen. Hij had het reeds in Manchester als leider van meer dan vijfhonderd arbeiders in een fabriek met goed gevolg beproefd; van 1800–1829 bestuurde hij de groote katoenspinnerij van New Lanark in Scholand als besturend vennoot in denzelfden geest, slechts met grooter vrijheid van handelen en met een resultaat dat hem europeeschen roep bracht. Een allengs tot 2500 zielen toenemende, oorspronkelijk uit de meest gemengde en grootendeels sterk gedemoraliseerde elementen samengestelde bevolking, vormde hij om in een volkomen model-kolonie, waarin dronkenschap, politie, strafrechter, processen, armenzorg, weldadigheidsbehoefte onbekende dingen waren. En wel eenvoudig doordat hij de lieden in meer menschwaardige omstandigheden plaatste en bovenal het opgroeiend geslacht zorgvuldig onderrichten liet. Hij was de uitvinder der klein-kinderscholen en voerde deze hier het eerst in. Met het tweede jaar kwamen de kinderen in de school waar zij zich zoo goed bezighielden dat zij nauwelijks weer naar huis te brengen waren. Terwijl zijn concurrenten 13–14 uren per dag lieten werken, werd in New Lanark
