dragen in de maatschappij. Het natuurstandpunt van het dier schijnt toppunt der menschelijke ontwikkeling. De tegenstelling tusschen maatschappelijke productie en kapitalistische toeeigening vertoont zich nu als tegenstelling tusschen de organisatie der productie in de afzonderlijke fabriek en de anarchie der productie in de geheele maatschappij.
In deze beide verschijningsvormen van de tegenstelling, die haar door haar oorsprong onafscheidelijk eigen is, beweegt zich de kapitalistische productiewijze, beschrijft zij zonder uitweg dien "vicieuzen kringloop" dien reeds Fourier in haar ontdekte. Wat Fourier echter in zijn tijd nog niet zien kon, is, dat deze kringloop geleidelijk enger wordt, dat de beweging veeleer een spiraal vormt en haar eind bereiken moet, evenals die van de planeten, door botsing met het middenpunt. Het is de stuwende kracht van de maatschappelijke anarchie in de voortbrenging die het grootste deel der menschen meer en meer in proletariërs verandert en het zijn weer de proletariërsmassa's die ten slotte aan de productieanarchie een eind zullen maken. Het is de stuwende kracht der sociale voortbrengingsanarchie die het oneindige vervolmakingsvermogen der machines van de grootindustrie maakt tot een gebod voor elken afzonderlijken industrieelen kapitalist, om zijn machinerie meer en meer te volmaken op straffe van ondergang. Maar vervolmaking der machinerie, dat beteekent overbodig maken van menschenarbeid. Wanneer de invoering en uitbreiding der machinerie verdringing van millioenen handarbeiders door weinige machinearbeiders beteekent, dan beteekent verbetering der machinerie verdringing van hoe langer hoe meer machinearbeiders zelven, en in laatste instantie het kweeken van een aantal beschikbare loonarbeiders, dat de gemiddelde behoefte van het kapitaal overschrijdt, van een volledig industrieel reserveleger, zooals ik het reeds in 1845[1] noemde, beschikbaar voor de tijden dat de industrie met vollen stoom werkt, op straat geworpen door de noodzakelijk volgende ineenstorting, ten allen tijde een looden gewicht aan de voeten der arbeidersklasse in haar strijd om het bestaan met het kapitaal, een regulator tot het drukken van het arbeidsloon op het
- ↑ Lage der arbeitenden Klassen in England, blz. 109.
