worden gelijk gesteld met den schrijver van de "Koffieveilingen", en zoovele andere schitterende bladzijden polemiek en kritiek—evenmin als met den Havelaar, wiens verdere gang door het leven een lijdensweg is geweest. En als men zou willen antwoorden, misschien, dat dertig jaar een lange tijd is in een periode welke iederen dag nieuwe problemen ziet ontstaan, moet worden herinnerd dat nog terwijl Multatuli tot de levenden behoorde, de beweging zich met aanvoerders van zooveel lageren rang heeft moeten behelpen.
Toen de arbeidersbeweging in ons land georganiseerde vormen had verkregen en een politieke macht van eenige beteekenis was geworden hield de grootste strijder voor recht dien het land had voortgebracht zich ver en liet hij te vergeefs zich roepen.
II
Toen Douwes Dekker in 1856 naar Nederland terugkeerde zou hij eerst later en op zijn eigen manier gaan deelnemen aan den strijd over de in Indië te volgen ekonomische politiek. Voorloopig zocht de op zijn verzoek en eervol ontslagen ambtenaar herstel van grieven: een eisch van recht waarmee tevens werd opgekomen voor de zaak die hij tot de zijne had verklaard. Te vergeefs had de assistent-resident van Lebak zich gewend tot den gouverneur-generaal, die op het punt stond de kolonie te verlaten, en ook alle verdere pogingen bleven vruchteloos. Tot dezen tijd behoort de Brief aan den Gouverneur-Generaal in-ruste, in 1858 geschreven en twee jaar later gepubliceerd. De in 1860 verschenen "Max Havelaar" bevat de stukken van het geding, dat Multatuli eerst toen bij het Nederlandsche volk aanhangig maakte.
Welke plaats dit boek vervult in de geschiedenis van de groote kwestie waaraan door Multatuli algemeene bekendheid is gegeven, is een vraag die niet alleen uit het werk zelf kan worden beantwoord. De schrijver, het is waar, brengt wantoestanden onder het Kultuur-stelsel aan het licht. Maar niet minder waar is dat hij zich ver-
