150
het handels-verkeer, was een prikkel tot beterever binding. In Mei '71 stoomde het eerste stoomschip der Maatschappij "Nederland" van Nieuwediep naar Java. In '73 volgde de oprichting der Ned. Amerikaansche Stoomvaart Mij; in '75 de Maatschappij Zeeland; in '83 de West-Indische Maildienst en de Amsterdamsche Lloyd. Al deze ondernemingen, zelven groot-kapitalistisch, schiepen de onmisbare voorwaarden tot de verdere ontwikkeling van het koloniale- en handelskapitaal, die wij thans kort zullen nagaan.
Door de geleidelijke opheffing van het kultuurstelsel en van de belemmeringen die de uitgifte van woesten of aan inlanders toebehoorenden grond aan partikulieren in den weg stonden, werden de O.-Indische bezittingen sedert 1870 meer en meer een wingewest voor de Ned. kapitalisten, gelijk zij dat in de jaren tusschen '30 en '70 voor den Ned. Staat waren geweest. Hierdoor werd de verouderde en plomp-toegepaste exploitatie-wijze van het monopolie, door de meer verfijnde methoden der moderne konkurrentie vervangen. Multatuli's vergelijking van het kultuurstelsel bij een net van buizen, zich in 't oneindige splitsend en verdeelend tot millioenen fijne buisjes, alle op de borst van millioenen Javanen uitloopend, alle in verbinding met de hoofdbuis, waarop een flinke stoomzuiger pompt; terwijl bij partikuliere exploitatie ("vrije arbeid" gelijk het in het vroegere liberale dialekt heette) ieder avonturier toegang kreeg tot alle buizen en zijn eigen stoommachine kon doen werken op de bron, gaf zeer goed het verschil weer tusschen beide vormen van exploitatie, maar zag dit eene belangrijk punt voorbij, dat voor de eene plompe centrale pompmachine, talrijke van verbeterde konstruktie
