Charter van Kortenberg

← Inleiding door J. D.

Het Charter van Cortenberg (1842) door Jan II van Brabant, met inleiding en noten van Jan Baptist David Charter van Cortenberg

Uitgegeven in Leuven door Vanlinthout en Vandenzanden, drukkers der Hoogeschool.
Charter van 17 september 1312. Tekstweergave op basis van het perkament in folio-plano dat berust in het Leuvense stadsarchief.

[ 541 ]In den name des Vaeder, Soens, en^[1] Sheileghs Gheests, swelcs aneroepen es goet beghinsel en beste endsel ^[2]. Wij Jan, bider gratien [ 542 ]Gods hertoghe van Lothrike, van Brabant en van Limborch, aneroepende de hulpe Svaeder, Soens en Sheileghs Gheests, anesiende en begherende de salecheit onser vorderen^[3], en oec de salecheit van ons van onsen hoyr^[4] en onser nacomelinghe, en de noet, proffit en ghemeine nutscap en orbor^[5] van al onsen lande, en al onser liede, rike en aerme, omme volcomene redene te doene, en te volghene met dogheden^[6], alle arecheit achter ghelaten, en sunderlinghe omme de gheonstecheit^[7] en de ghetrouwe dienste, die onse liede van onsen lande altoes hebben ghedaen onsen vorderen en ons, en dien wij hopen dat si altoes vortane doen selen, hebben onsen lieden en onsen lande ghemeinlec ghegheuen, mechtech en volcomen ons sins en onser redenen^[8], met deliberacien en met volcomenen en ripen rade, en met ghemeinen en vollen gheuolghe, en gheuen te houdene en te ghebrukene ewelec vortane alle de pointe en articlen, en elc sunderlinghe die hier naer bescreuen staen. Dat es te verstaene:

I. — Eerstwaerf, dat wij, no^[9] onse hoir, no onse nacomelinghe nemmermeer binnen onsen lande settinghe^[10], no bede^[11] nemen en selen, hensij^[12] omme ocaison^[13] van ridderscape^[14] van huweleke, [ 543 ]ochte van gheuangnesse, en die bede sal men also weselec^[15] nemen, dat niemen van onsen lieden daer mede ghequetst no verlaeden en sij.

II. — Vort selen wij houden en setten al onse lant te wette^[16] en te vonnesse, en onsen lieden, riken en armen, wet en vonnesse doen ghelijc dat de brieuen spreken diere^[17] op ghemaect siin, en in manieren^[18] dat men de selve brieue vanden vonnessen met goeden ripen rade versien sal, ochte enech point daer in es dat te beterne es, ochte te suaer^[19] in eneghen dinghen onsen lieden en onsen lande, dat men dat altoes beteren en verlichten^[20] sal metten rade der goeder liede van onsen lande, en metten ghenen die men daer toe kiezen ende ordeneren sal, ghelijc dat hier naer bescreuen es.

III. — Vort selen wij, onse hoyr, en onse nacomelinghe alle onse vrie staden houden in haerre vriheiden en rechte die si harebracht^[21] hebben, en houden en handelen de goede liede vanden staden ^[22] na drecht van elker stat van allen dinghen ^[23], en daerbouen^[24] niet werken no laeten werken in engheerre manieren.

IV. — Vort selen wij en onse nacomelinghe bi ghemeinen rade van [ 544 ]onsen lande, kiesen binnen lands viere ridderen, de orborlecste^[25] en de vroedste die men vinden mach, ommeslands orbore^[26] , en drie goede liede van Louene, drie goede liede van Brussele, enen goeden man van Antwerpen, enen vans Hertoghen Bosche, enen van Thienen, en enen van Leuwe^[27]. En dese die aldus ghecoren worden, selen comen en vergaderen te Cortemberghe van drien weken te drien weken, ende selen mechtech siin (de welke macht wij hem^[28] gheuen vor ons en onse nacomelinghe) te verhorne^[29], en te wetene, ochte ^[30] enech ghebrec es in den lande van eneghen dinghen, alse vanden pointen die hier vore ghescreuen sijn, ochte hier namaels gheuallen^[31] moghen, in wat manieren dat sij, ochte gheschien mach. En volle macht hebben van onsen weghen, en onse nacomelinghen, altoes alle dese dinghe te versiene, en te verbeterne, en alle andre goede dinghe te makene, en te ordeneerne op hare beste, na den orbore ons en ons lands; en dat^[32] si daer mede doen en ordeneren selen, dat dat vast en ghestade^[33] bliue, sonder nemmermeer daer jeghen te doene, ochte te comene van onsen weghen ochte onser nacomelinghen in engheerre manieren.

V. — En vort, ware dat sake, dat enech vanden vorgheseiden viere riddren, ochte vanden andren goeden lieden die hier toe ghecoren werden selen, van liue te doede ghinghe^[34], ochte niet orborlec en ware te desen dinghen, dat men dan enen andren kiesen en setten sal in sine stat^[35], bi rade vanden anderen en der goeder liede vanden lande, al te Cortemberghe. [ 545 ]

VI. — En dese riddren en goede liede, die hier toe selen ghecoren worden, selen sueren^[36] op de heileghen^[37] en op de heileghe Euangelien, dat si ons en onsen nacomelinghen, en allen den lieden van onsen lande, rike en aerme, wale^[38] bewaren selen naest^[39] hare macht, en elken houden in sinen rechte en recht gheschien doen na hare beste.

VII. — En ware dat sake dat de ridderen en de goede liede vorgheseit te Cortemberghe eneghe dinghe maekten, visierden ochte ordeneerden, en wij, ochte onse nacomelinghen, ochte el yemen,^[40] die dinghe ochte enech daer af braken, ochte niet houden en wouden. SO consenteren wij, en willen vor ons en vor onse nacomelinghe, dat men binnen onsen lande engheen vonnesse segghen sal^[41], noch dienst doen en sal, tote ane dier stont dat men die dinghe hilde en geschien dade, ghelijc dat vorgheseght es, en si daer ghemaect en gheordenert selen siin.

VIII. — En alle dese dinghe vorgheseght van pointe te pointe, ghelije dat si hier vore ghescreuen sijn, ghelouen wij bi trouwen, en sueren hant ten heileghen, op de heileghe Euangelien, vor ons, vor onse hoyr en nacomelinghe, omme nutscap en proffit ons en ons lands en onser liede ghemeinlec van onsen lande, ewelec vast en ghestade te houdene en te doene houden, sonder nemmermeer daer jeghen te comene, bi ons, no bi onse hoyr ochte nacomelinghe, no bi niemene el, en dat wij nemmermeer, no onse nacomelinghe, no niemen van onsen weghen, subtilheit, const, wech ochte engien^[42] souken en selen, noch pinen^[43] te vindene, daer wij mede hier jeghen comen mochten in eneghen manieren. [ 546 ]

IX. ― En omme de meerre sekerheit en eweleke vestinghe van desen dinghen, so bidden wij, beuelen en heeten alle onsen baronen van onsen lande, ridderen, beide banerache^[44] en andren, en allen wie sij siin die herscap hebben en houden binnen onsen lande, en den goeden lieden van onsen staden, grote en cleine, en manense^[45] op de trouwe en de hulde die si ons sculdech siin, dat si alle de vorghenoemde dinghe van pointe te pointe, ghelijc dat wise vore hebben gheloft te houdene, en op alselken heet^[46] alse wire^[47] toe ghedaen hebben, ghelouen te houdene vor hen en vor hare nacomelinghe ewelec, vast en ghestaede.

X. — Vort bidden wij, beuelen en heeten alle de vorghenoemde die nu siin en wesen selen ten tijde, op de trouwe en de hulde vorgheseght, waert dat wij, onse hoyr, ochte onse nacomelinghe jeghen de dinghe en de pointe vorghenoemt, in al ochte in deele, comen wouden, ochte die breken in enegher manieren, dat si ons, no onse hoyr, no onsen nacomelinghen enghenen dienst, no hulpe en doen, no onderdanech en siin, tote ane dier stont dat wij ghebetert hadden, ochte doen beteren, en oprechten ^[48] alle de broken diere toe gheschiet waren, in den stat en der vormen ghelijc dat de dinghe en de pointe vorghenoemt bouen ghescreuen en verclaert siin. En ware dat sake, dat enech van onsen baroenen, ridderen, banerache ochte andren, ochte el yemene, die herscap onder ons houdt, ochte liede van onsen staden die nu siin ochte ten tide wesen selen, enech van desen vorghenoemden pointen breken wouden, ochte daer jeghen quamen in enegher manieren, ochte daer jeghen comen wouden, die hebben wij, al nu ghelijc dan, vor ons, vor onze hoyr en nacomelinghe vor onwettech en vor ongetrouwe, en die vortane te enghenen orconscape^[49], no te wette, no te vonnesse te staene. [ 547 ]XI. — Vort bidden wij, beuelen, heeten en maenen alle onsen baronen, ridderen, cnapen en lieden van onsen staden, op de trouwe, hulde en heet vorghenoemt, dat si ewelec alle de dinghe en pointe vorgheseght, en elc sunderlinghe deen den andren houden doen, met eendrechtecheiden, en daer toe helpen met crachte en met machte, waert datter yemen jeghen quame, ochte comen woude in enegher manieren.

En omme alle dese dinghe en pointe vorgheseght en elc bi hem van ons, van onsen hoyr en nacomelinghe te houdene ghelijc dat vore ghescreuen es, ewelec vast en ghestaede, daer toe verbinden wij ons, onse hoyr en nacomelinghe, en renuncieren en vertien vor ons, en vor onse nacomelinghe, alle dier dinghe beide van faite en van rechte, in general en in special, die ons ochte onsen nacomelinghen helpen mochten, ochte in staden staen^[50] jeghen dese letteren, en daer dese jeghenwardeghe letteren, in al ochte in deele, hare cracht, ochte hare virtut verliesen mochten, in enegher manieren.

En in orconscapen, vestinghe en eweleker ghedinkenessen van allen desen dinghen, die hier vore ghescreuen siin, so hebben wij Jan bi der gratien Gods hertoghe vorghenoemt, dese jeghenwardeghe letren beseghelt met onsen seghele, en bidden vriendelec en erenstelec^[51]onsen lieuen ghetrouweghen minen her Gherarde graue van Ghuleke, minen her Arnaude graue van Loen, minen her Reynaude here van Valkemborch en van Monioye, mine here Florens Berthoud here van Mechelne, mine her Gherarde here van Diest borchgraue van Antwerpen, minen here Rasse here van Liedekerke en van Breda, minen her Gherarde here van Horne, minen her Arnoude here van Wesemale, marscalc van Brabant, minen her Arnoude van Wesemale here van Berghen. Heinric van Louene. Philipse graue van Vianen here van Grimberghen, minen her Philipse van Vianen here van Rumste. Woutre here van Edenghen, minen her Heinric Berthout here van Duffle en van Ghele, minen her Gossine van Godsenhoue, minen her [ 548 ]Philipse van Liedekerke here van Huluenhout, minen her Jan Berthout die men heet van Berlaer, here van Keerberghe, minen her Willemen here van Cranendonc, minen her Heinric Camerlinc here van Heuerle, minen her Janne here van Sombreffe, minen her Gherarde van Quakebeke, minen her Godeuaerde sinen broeder riddren, minen her Daniele van Bochout riddre, minen her Gherarde here van Herlaer, minen her Rassen van Grauen riddre. Minen her Jan Myewe onsen broeder^[52] here van Wauere en van Donghelberghe, minen her Arnoude van Helbeke riddre, minen herArnoude Lombard van Ysthe^[53], minen her Willemen van Bouler riddre, minen her Robbrechte van Ghore riddre, minen her Nicole van Dorne, minen her Gherlacke vanden Bosche, minen her Henrike van Meldert, minen her Janne van Raedsenhoue den ouden, minen her Janne van Raedsenboue den jonghen, minen her Carle vander Riuieren, minen her Janne van Ophem, minen her Jacoppe van Gentines ridderen. Janne here van Augimont en van Walhem. Gherarde here van Marbays en borggraue van Brussele. Gherarde here van Ghete. Lodewijc van Lummele voght van Haspegauwe here van Chaumont. Willemen here van Rotselaer. Alard here van Reuie^[54]. Robbrechte van Asche. Gerarde van Aa. Renier Bordon van Haley, minen her Heinric van Wanghe riddre. Jan here van Cuyk. Arnoud here van Creyenhem. Jan van Husdeine, miin her Godeuaert vanden Bosche riddre, minen her Renier van Borlaumont here vander Bruyere, minen her Otten van Cuyke, minen her Arnoude van Diest, minen her Thomas sinen broeder, minen her Arnoude van Leuedale ridderen, en Woutren van Berchem. En onsen lieuen lieden van onsen staden, en van onsen vriheiden van onsen lande, dats te wetene van Louene, van Brussele, van Antwerpen, vans Hertoghen Bosche, van Thienen, van Leewe, van Neuele, van Gheldenake, van Genappe, van Liere, van Heirthals, van Turnhout, van Hanut, van Viluorden, vander Vuren, van Hysthe, [ 549 ]van Merchtene, en vander Capellen, dat si hare seghele hanghen metten onsen ane dese jeghenwardeghe letteren, in kennessen der waerheit, en in ghestedecheiden en eweleken vestinghen van allen den dinghen en pointen vorghenoemt.

En wij Gherard graue van Ghuleke, Arnoud graue van Loen, Reynaud here van Valkemborch en van Monioye, Florens Berthout here van Mechelne, Gherard here van Diest borggraue van Antwerpen, Rasse here van Liedekerke en van Breda, Gherard here van Horne, Arnoud here van Wesemale', marscale van Brabant, Arnoud van Wesemale here van Berghen, Heinric van Louene, Philips graue van Vianen here van Grimberghen, Philips van Vianen here van Rumste, Wauter van Edenghen, Heinric here van Duffle en van Ghele, Goessin van Godsenhoue riddre, Philips van Liedekerke here van Huluenhout, Jan Berthout die men heet van Berlaer here van Keerberghe, Willem here van Cranendonc, Heinric Camerlinc here van Heuerle, minen her^[55] Janne van Sombreffe, Gherard van Quakebeke, Jan siin broeder, Daniel van Bochout ridderen, Gherard here van Herlaer, Rasse van Grauen riddre, Jan Miewe here van Wauere en van Donghelberghe, Arnoud van Helbeke, Arnoud Lombard van Isthe, Willem van Bouler, Robbrecht van Ghore, Nichole van Dorne, Gherlac vanden Bosche, Heinric van Meldert, Jan van Raedsenhoue doude, Jan van Raedsenhoue de jonghe, Carle van der Riuieren, Jan van Ophem, Jacob van Gentines riddren, Jan here van Augimont en van Walhem, Gherard here van Marbays borggraue van Brussele, Gherard here van Ghete, Lodewijc van Lummele voght van Haspegouwe here van Chaumont, Willem here van Rotselaer, Alard here van Reuie, Robbrecht van Asche, Gherard van Aa, Renier Bordon van Haley, Heinric van Wanghe riddre, Jan here van Cuyk, Arnoud here van Crayenhem, Jan van Husdeine, Godeuaerd van den Bosche riddre, Renier van Borlaumont here vander Bruwiere, Otte van Cuyk, Arnoud van Diest, Thomas van Diest siin broeder, Arnoud van Leuedale riddren en Wouteren^[56] van Berchem. [ 550 ]En wij scepenen en raet vanden vorghenoemden staeden en vriheiden van Brabant, mids beden, gheheet en beuelen ons liefs Heren shertoghen vorghenoemt, ghelouen met trouwen en op de vorghenoemden heet, en op de hulde die wij onsen vorghenoemden here sculdech siin, alle de dinghe en de pointe vorghenoemt ewelec te houdene vast en ghestade, ghelijc dat se onse here vorghenoemt heeft gheloft te houdene, en ons heet en beueelt te houdene, en in orconscapen hier af en in eweleker ghedenkenessen en ghestedecheit van allen desen dinghen, mids ons heren bede, heetene en beuelen, so hebben wij onse seghele ghehanghen metten sinen an dese jegenwardeghe lettren in kennessen der waerheit.

En wij Jan hertoghe vorghenoemt en willen niet, al waert dat an jeghenwordeghe lettren een seghel ochte meer ghebraken vanden ghenen die hier vorghenoemt siin, dat daer omme dese lettren hare cracht verliesen in negheenen van haren pointen, noch in engheerre manieren ghemindert siin; maer wij willen dat dese lettren in al haren pointen in hare cracht en in hare volre virtut bliuen, ghelijc dat alle de seghele van allen den dinghen diere vore ghenoemt siin, en van al den ghenen der ane ghehanghen waren^[57].

En ghelouen op onsen eet vorghenoemt, waert van eneghen pointe vorghenoemt yet te lettel ghedaen, ochte datter yet ane ghebrake te doene, dat wi dat ochte onse nacomelinghe altoes voldoen selen, waer bi dat al de dinghe vorghenoemt in eweleker ghestedecheiden bliuen en bliuen selen. Dese lettren waren ghemaect int jaer vander Incarnatien ons Heren alse men screef MCCC en tweleue, inde maent van Septembre. Swoensdaghs vor Sente Baefs dach.

1. Wy hebben de gestreepte n, gelyk zy in het handschrift overal voorkomt, vervangen door de n cursyf, ten einde men het koppelwoord gemakkelyk moge onderscheiden van het ontkennend en. Voort hebben wy ook waer ' t noodig was hoofdletteren gebruikt, alhoewel zy by de eigennamen in het origineel niet staen.
2. endsel, einde. In den Luister van Brabant leest men; 's welcs aeneroepen es goedt beginsel, beter middel, ende d'best endsel. In de Plakkaten van Brabant en in het originele stuk staen de twee woorden beter middel niet. Daer komen nog andere plaetsen voor, welke my hebben doen vermoeden dat er van dit Charter meer dan ééne expeditie gemaekt is, waerdoor men dan ook sommige varianten zou kunnen uitleggen; maer ik weet niet of het wel de gewoonte was van onderscheidene originelen te maken.
3. vorderen, voorzaten.
4. hoyr, erfgenamen.
5. orbor, gebruik.
6. met dogheden, met deugden. In den Luister van Brabant staet metdogeden, hetwelk men in den zin van mededogen zou kunnen opvatten; doch het gezegde wordt er niet klaerder door.
7. gheonstecheit, gunstigheid.
8. mechtech, enz. De hertog wilt zeggen dat hy goed by zyne zinnen was, en zyn volle verstand had.
9. no, noch.
10. settinghe, belasting.
11. bede, hulpgelden, in 't Fransch subsides. Men zie Kiliaen over 't woord.
12. hensij, het en zy, of gelyk wy thans zeggen, ten zy.
13. omme ocaison, ter gelegenheid.
14. van ridderscape, enz. De onderdanen, eens vrygemaekt zynde van alle willekeurige belastingen, moesten echter den Vorst ter hulp komen in buitengewoone omstandigheden, gemeenlyk ten getalle van zes: 1° ridderschap aen den oudsten zoon; 2° uithuwen van dochters; 3° gevangenis van den vorst; 4º reis over zee; 5º aenkoop van erfgrond; 6° tocht naer den keizer. In deze gevallen waren de onderdanen verpligt donativen te geven, en zulks was zeker billyk.
15. weselec, wyselyk.
16. te welle, enz. De hertog wilt zeggen dat de willekeur voortaen geen plaets meer zal hebben; maer dat het land en diens inwoonders zullen bestierd worden volgens bestaende of in te voeren wetten, en dat niemand zal gestraft worden dan naer geregtelyk vonnis.
17. diere, die er.
18. in manieren, enz, zoodanig nogtans dat de bestaende verordeningen zullen herzien, en, waer 't noodig is, verbeterd worden.
19. suaer, zwaer.
20. verlichten, verzachten, minder zwaer maken.
21. harebracht, die zy van ouds her meê gebragt hebben.
22. staden, steden.
23. van allen dinghen, wegens, omtrent, aengaende alle dingen.
24. daerbouen, boven of buiten 't regt niet handelen, of laten handelen.
25. de orborlecste en de vroedste, de bekwaemste en de wysste.
26. orbore. Dit woord beteekent ook dikwyls nut, voordeel, dat slechts eene uitbreiding is van gebruikelyk.
27. Leuwe. Zout-Leeuw.
28. hem, hun.
29. te verhorne, en te wetene, te onderzoeken en te vernemen.
30. ochte, of.
31. gheuallen, voorvallen, voorkomen.
32. dat, hetgene wat.
33. ghestade, gestadig, bestendig.
34. van liue te doede ghinghe, uit het leven scheidde, kwame te sterven.
35. in sine stat, in zyn plaets.
36. sueren, zweren.
37. op de heileghen, namelyk op hunne overblyfsels of reliquiën.
38. wale, wel.
39. naest, volgens hun vermogen.
40. ochte el yemen, of iemand anders. Het oude el is nog overig in elders, en ellendig.
41. engheen vonnesse segghen sal, geen regt zal plegen.
42. engien, list, kunstgreep.
43. pinen, zich moeite geven om, trachten, poogen.
44. banerache, of baenrotsen, dat waren ridders die 't regt hadden van met eigen banier uit te komen, in 't Fransch chevaliers bannerets.
45. manense, manen hen.
46. heet, eed.
47. wire, wy er.
48. oprechten, herstellen.
49. te orconscape staen, is als getuige verschynen, getuigenis afleggen.
50. in staden staen, dienstig zyn, te pas komen.
51. erenstelec, ernstiglyk.
52. onsen broeder. Jan Myewe was bastaerd-zoon van hertog Jan I. Zie Butkens, I, bl. 334.
53. In den Luister van Brab. leest men Issche, in de Plakkaten, Jisce.
54. Reuie. In den Luist. staet Ravie; in de Plakk. Reme. Het is waerschynlyk Reves in Waelsch-Brabant.
55. minen her. Dit staet er te veel, en zal vermoedelyk aen de pen van den schriftsteller ontvallen zyn.
56. Wouteren. Het moest Wouter zyn.
57. Hier schynt ook eene misstelling te zyn. In den Luister en de Plakk. van Brab., leest men: gelijc dat alle de segele van allen den ghenen diere vore ghenoemt sijn, daerane gehangen waren. En zoo is het duidelyker.