6
onvermijdelijke omstandigheid, die met noodzakelijkheid voortvloeide uit den samenhang der historische ontwikkeling. Hij had evengoed 500 jaar vroeger geboren kunnen worden en zou dan aan de menschheid 500 jaar dwaling en strijd en lijden bespaard hebben[1].
Wij zagen dat de Fransche wijsgeeren der XVIIIe eeuw, de voorbereiders van de revolutie, een beroep deden op de rede als de eenige rechter over alles wat bestond. Een redelijke staat, een redelijke maatschappij moesten ingericht worden en al wat in strijd kwam met de eeuwige rede moest zonder genade worden verwijderd. Eveneens zagen wij, dat deze eeuwige rede in werkelijkheid niets anders was dan het geidealiseerd verstand van den burger der middenklasse, die zich toen tot bourgeois had ontwikkeld. Toen nu de Fransche revolutie die maatschappij en dien staat op den grondslag der rede had gemaakt tot werkelijkheid, toen bemerkte men dat die nieuwe inrichtingen, hoe redelijk zij ook waren in vergelijking van de ouden, geenszins redelijk waren in volstrekten zin. De staat der rede was een misgeboorte. Het maatschappelijk verdrag van Rousseau was verwerkelijkt in den tijd van het schrikbewind, waaruit de burgerij die aan haar eigen staatkundige bekwaamheid was gaan twijfelen zich geworpen had eerst in de bedorvenheid van het Directoire en ten slotte onder bescherming van het despotisme van Napoleon. De beloofde eeuwige vrede was ge-
- ↑ Bedoeld is hier Karl Marx. Echter wij meenen dat de scherpzinnige schrijver zich hier vergist. Immers Marx 500 jaar vroeger geleefd hebbende zou onbegrepen ter dood zijn gebracht of onopgemerkt zijn gebleven. Ja, Marx 500 jaar vroeger levende met zijn denkbeelden—dat is immers ondenkbaar. Ook komt de schrijver hier in strijd met zichzelven, zooals een aandachtige lezing van 't vervolg leert. Wanneer hij zegt dat met den onrijpen stand der kapitalistische produktie overeenkomen onrijpe theorieën, dan kan op dien regel toch geen uitzondering zijn gemaakt door Marx.
