bij een eenigermate ontwikkelde kapitalistische produktie, met recht een centenwerk te noemen bij de uitbuiting door de moderne industrie. Doch in beginsel komt deze laatste met de kapitalistische uitbuiting op eenige punten overeen. Meer dan de andere houdt zij verband met arbeid en produktie. De arbeider, handwerker of ambachtsbaas koopt de vrijheid van zijn brood te verdienen met een uitkeering aan den bezitter, niet van de produktiemiddelen, maar van de staatsmacht. De produktiemiddelen blijven het eigendom van den arbeider, doch het recht ze te gebruiken betaalt hij met een deel van zijn produkt. Het is dezelfde voorwaarde op welke de arbeider thans tot de kapitalistische werkplaats wordt toegelaten, die eveneens met een deel van het produkt zijner handen (al hetgeen zijn onderhoud te boven gaat) deze gunst betaalt. Het gebruik van eigen produktiemiddelen houdt op een voordeel te zijn, wanneer de arbeidsopbrengst aan zoodanige schattingen onderworpen is. De konkurrentie tusschen de kleine lieden onderling, juist als die onder de moderne arbeiders, zal het deel wat in handen van den werker blijft, tot een maatschappelijk bestaansminimum beperken. Thans geeft de kapitalist van het arbeidsprodukt, dat rechtens zijn produkt is, het minste waarvoor de arbeider genegen is te werken. Voorheen verkocht de regent het recht om te werken aan den meestbiedende. Het saldo van onbetaalden arbeid behoudt in beide gevallen de vertegenwoordiger der machtige partij.
Het middel om in het latere kapitalisme dit bedrag zoo hoog mogelijk op te voeren, ligt voor de hand. Naarmate de arbeider produktiever is, des te grooter is het arbeidsoverschot. Het latere kapitalisme heeft zich dan ook op de verhooging van die produktiviteit met alle kracht toegelegd. De klasse wier politieke overmacht niet op het bezit van kapitaal in produktiemiddelen berust, heeft deze manier niet tot haar beschikking. Haar stelsel van uitbuiting laat de produktiewijze onaangeroerd, zij heeft slechts de voordeelen van de bestaande produktiewijze aan zich getrokken.
