197
ten gekomen en op dien tocht is Sumatra eer bereikt dan Java. Sumatra was het doortochtsland, doch pas later, in het verder gelegen Java, kwamen die elementen tot weelderiger ontwikkeling.
Er is geen reden om aan te nemen, dat de Java-bevolking van vóór den tijd, dat zij de invloeden der Hindoe-beschaving begon te ondervinden, hooger stond dan die van Sumatra. Toch werkten de door de Hindoes gebrachte beschavingselementen slechts zwak door op Sumatra en meer intens op Java. Later kwamen deze elementen in tegengestelde richting, van Java naar Sumatra, doch vermochten ook toen niet diep in te grijpen tot ontwikkeling van het volk.
Ook de beschavingsstroom van den Islam kwam eer op Sumatra. En toch is het Islamiseeringsproces op Java sneller verloopen, op enkele duizenden zielen na reeds voor lang geheel voltooid, terwijl op Sumatra een veel grooter getal nog niet door dezen wereldgodsdienst is aangeraakt, ondanks het feit, dat de Maleische bevolking over het algemeen vuriger Mohammedaansch is en meer zendingsbloed in de aderen heeft dan de Javaansche.
Het Christendom vond op Sumatra nog een braakliggend terrein en kon hier alzoo meer als beschavingsfactor werken; zijn optreden werkt dan ook op het beperkte terrein snel, en valt nu samen met den ontwikkelingsarbeid van het burgerlijk bestuur.
Ons bestuursoptreden als ontwikkelende en beschavende factor heeft op Java gemiddeld langer en intenser gewerkt dan op Sumatra, doch ook deze omstandigheid is niet voldoende om den voorsprong van Java te verklaren. Heel veel verschil tusschen Java en de best bevolkte deelen van Sumatra bestaat er in dit opzicht niet. Een optreden van ons bestuur met de bewuste bedoeling het land in economischen zin te ontwikkelen is pas begonnen na den val der Oost-Indische Compagnie en dan was in den eersten tijd het werk in deze richting nog zóó gebrekkig en baatzuchtig, dat het weinig bijdroeg tot de maatschappelijke en vooral de zedelijke en verstandelijke opheffing der bevolking. Toen ons bestuur niet alleen exploiteerend, maar ook opvoedend begon te werken, genoten daarvan ook de meest ontwikkelde deelen van Sumatra in gelijke mate. De snelle toeneming van Java's bevolking begon pas met het begin der 19de eeuw. Dit eiland had toen nog maar 4
