het meest ontroert. Is het leven meer abstract geworden, dan wordt een meer abstract systeem noodzaak. De zelfheid moet zich terug vinden, hoe dan ook. Zóo sterk is echter het natuurlijke in den mensch, dat door de meerderheid telkens en telkens tot het natuurlijke systeem terug gekomen wordt, zelfs ook door kunstenaars, die een meer abstract systeem hebben helpen opbouwen. Dit terugvallen, is, in lijn van evolutie gezien, een zwakheid, op zijn minst. In hoever het terugvallen van den kunstenaar aan hem, in hoever aan het publiek te wijten is, zal moeilijk te beslissen zijn.
Dat de materieele levenszijde van invloed daarop is, al is het maar indirect, ligt voor den hand.
En toch, als we nagaan hoe de zintuigen aanvankelijk „naar buiten gekeerd“ zijn, om zoo te zeggen, hoe zij eerst door in voortdurend contact met het natuurlijke te zijn zich ook „naar binnen“ gaan richten — hoeveel cultuur daartoe noodig is, dan zien we duidelijk, dat het natuurlijk systeem eigenlijk een primitief systeem is, dat zich aldoor verwijderen moet van het natuurlijke. Dat zooveel op abstract terrein werkende menschen er toch aan vasthouden is door onvolledige ontwikkeling te verklaren.
Het vasthouden aan, het bouwen op de natuurlijke verschijning uit zich niet alleen als „naturalisme“: het zet zich ook in abstracten vorm voort.
In de oudheid waren, de proportiewetten afgeleid van ’t menschelijk lichaam; de aesthetische canons (maat en getal), op het natuurlijke gegrond. Het verstand legde den geest aan banden: schijnbaar werd de wet der kunst, inderdaad de natuurwet gevolgd. Ook in dezen tijd zoekt het intellect schijnbaar het natuurlijke ter zijde te dringen, inderdaad is het nog geheel onder de overheersching van het natuurlijke. Intuitieve mathematiek wordt door wetenschappelijke mathematiek vervangen. Dit laatste berust op „verschijnselen“ op „waarnemingen“. Zoo legt men in maat en getal het optisch of op andere wijze waarneembare slechts vast. Doet men het door
6
