40
der planeten door het stooten op het centrum. Het is de drijfkracht der maatschappelijke anarchie van de produktie, die de groote meerderheid der menschen hoe langer hoe meer verandert in proletariërs en wederom zijn het de massa's proletariërs, die ten slotte een einde zullen maken aan de anarchie in de produktie. Het is de drijfkracht van de maatschappelijke anarchie der produktie, die het vermogen van de machines der grootindustrie om zich eindeloos te volmaken verandert voor elken industriëelen kapitalist in een dwangbevel om op straffe van ondergang zijn machines steeds meer te volmaken. Maar volmaking der machines, dat is het overbodig maken van menschelijken arbeid. Als de invoering en vermeerdering der machines beteekent het verdringen van millioenen handarbeiders door eenige weinige machinearbeiders, dan beteekent verbetering der machines het verdringen van steeds meer machinearbeiders en in laatste instantie het verwekken van een aantal disponibele loonarbeiders, dat het gemiddelde bedrag, benoodigd voor het aanwenden van het kapitaal, te boven gaat, van een geheel industriëel reserveleger, zooals ik hen reeds noemde in 1845,[1] disponibel voor de tijden, waarin de industrie arbeidt onder hoogen druk, op straat geworpen door de noodzakelijk daarop volgende krisis, ten allen tijde een looden gewicht aan de voeten der arbeidersklasse in hun strijd om het bestaan met het kapitaal, een regelaar tot neerdrukking van het arbeidsloon op het lage peil dat voldoet aan de kapitalistische behoefte. Zoo gebeurt het dat de machine, om met Marx te spreken, het machtigste wapen van het kapitaal werd tegen de arbeidersklasse, dat het arbeidsmiddel voordurend den arbeider het levensmiddel uit de hand slaat, dat het produkt van
- ↑ In mijn: Toestand der arbeiders in Engeland.
