per postkriptum volle vrijheid voor de publikatie, zich alleen verontschuldigende wegens zijn gebrek aan tijd om aan den "slordigen vorm" het noodige te verbeteren.
Wat was het advies dat hij zijnen geestverwanten, zijnen vereerders en in 't algemeen allen gaf, die de handen wilden ineenslaan tot maatregelen van hervorming, tot propaganda van het betere onder de massa?
De demokratische vormen, zagen we, waren door Multatuli niet verstaan, en evenmin had hij begrepen dat alleen van een volksbeweging iets te hopen viel.
Gaf hij dan een andere leuze, of deed hij zelfs maar een ander praktisch middel aan de hand, buiten of tegenover de demokratie, waarvan men zich zou moeten bedienen? Geen van beide. Die toen naar Multatuli hebben uitgezien om raad, om hulp, om een wenk in welke richting het handelen lag dat hij aanprees en dat zij als noodig erkenden—zij zijn met een praatje afgescheept. Zoo hulpeloos en reddeloos betoonde in haren besten man zich reeds toen de Nederlandsche bourgeoisie! Een treffend bewijs bovendien dat andere dingen te willen doen dan op een gegeven tijdstip van de maatschappelijke ontwikkelingsomstandigheden doenlijk is, een nuttelooze inspanning moet heeten;—en dat geene persoonlijke begaafdheid bij machte is te volbrengen wat de maatschappelijke omstandigheden niet veroorloven;—eindelijk, dat de inspanning ook van de meest begaafden niet slechts nutteloos is, maar gevaarlijk dreigt te worden wanneer zij den natuurlijken loop der maatschappelijke ontwikkeling verkeerd verstaan of tegen haar zich willen verzetten.
Want wij hebben met niets anders te doen dan met het geniale ongeduld van het individu, dat de werking van de sociale oorzaken van den vooruitgang te langzaam oordeelt, en haar door zijn persoonlijk ingrijpen wil vervangen. Multatuli, heb ik gezegd, had zijne bijzondere redenen die hem dreven. De edelmoedige buitensporigheid die aan zijn ambtenaarsloopbaan een eind had gemaakt, paste niet in de politieke werkelijkheid van den
