immers, en geen theoretische partijgeest zullen het zijn, die ten slotte in de arbeidersklasse een storm van ongeduld en toorn wekken, waartegen geen verbond van burgerlijke reaktie bestand is. Het is de vraag of de ontevredenheid dat Troelstra niet is gekozen, niet als een sterkere macht zal werken dan de voldoening wegens zijn verkiezing ooit had kunnen zijn. Dit is de praktisch-voordeelige kant van elke scherpe kandidatuur: zij slaagt minder gemakkelijk, maar heeft ook bij ongunstigen afloop de groote macht ten goede, dat zij hare voorstanders woedend maakt.
De geschiedenis van deze verkiezing is de geschiedenis van den verderen teruggang der liberale bourgeoisie. Socialisme en liberalisme kunnen niet tegelijk sterk zijn; het socialisme gaat vooruit, het liberalisme achteruit. De opkomst van het socialisme is niet de oorzaak van zijn verval: het zijn beiden verschijnselen als gevolg van de oorzaak, die de bourgeoisie als leidende klasse doet plaats maken voor het proletariaat. Doch deze oorzaak, evenmin als eenige andere maatschappelijke kracht, werkt niet mechanisch: de ekonomische verandering brengt bij de menschen gedachten, gevoelens en gezindheden teweeg waarvan de botsing den politieken strijd oplevert waaronder de noodig geworden maatschappelijke veranderingen zich voltrekken.
De voor de hand liggende maatstaf voor de snelheid der beweging is het getal stemmen, in dit geval echter niet de eenige of zelfs de meest interessante. Zonder twijfel moet er heel wat in de hoofden zijn omgegaan eer het mogelijk kon worden, dat van 5500 personen die in een Amsterdamsche wijk naar de stembus gingen, er ruim 2000 stemden op den sociaaldemokraat, dat is 225 meer dan op de twee liberale kandidaten tezamen. Niet iedere stem op den socialistischen kandidaat is de stem van een socialistischen kiezer, doch zij is voor het minst de stem van iemand door eigen levenservaring of door overtuiging van buiten, uit onverschilligheid opgewekt, aan den invloed van dom vooroordeel of geestelijken
