vruchtbare beweging van de moderne sociaal-demokratie—over het algemeen toch stellig het werk van godsdienstlozen—juist uit dat oogpunt te waardeeren? Of het kapitalisme ten val gebracht zal worden door geloovige of ongeloovige proletariërs, werd hier straks gezegd, kan ons hetzelfde zijn. Maar omgekeerd mogen wij van de oprechte geloovigen, wier zedeleer door de praktijk van het kapitalisme ieder oogenblik van den dag brutaal wordt verloochend en doodelijk gekwetst, vragen dat zij ons hun bijstand in den strijd niet zullen onthouden om de een of andere theorie. Hoe!—zij zouden de feitelijke, ook voor hen duldelooze fouten van dit maatschappelijk stelsel onaangetast laten of maar flauw en met halve kracht mogen weerstaan, ver blijven van de partij die voor het eerst op die fouten heeft gewezen, en, ook ten voordeele van hun geestverwanten reeds eenige verbetering wist aan te brengen, omdat wij een leer verkondigen die, ja, onvereenigbaar is met de hunne, maar toch niet miskend kan worden als, voor het minst, een der groote kultuurmachten van onzen tijd?
Neen, de geloovige arbeiders die door onze voorstelling van een godsdienstlooze wereldbeschouwing zich lieten weerhouden, zouden onze ware broeders voorloopig niet kunnen worden. Van waarde voor onze zaak kan enkel de medewerking zijn van die proletariërs in wier gemoedsleven het klassegevoel het vooroordeel heeft overwonnen tegen klassegenooten wier politieke daden, ook van christelijk standpunt beoordeeld, van toewijding en vastberadenheid getuigen in den strijd tegen de door allen erkende oorzaken van menschonwaardige, veelal hemeltergende toestanden.
II
Tot dusver, geachte toehoorders, werd de aanwezigheid van een godsdienstlooze wereldbeschouwing bij de massa van de socialistische of klassebewuste loonarbeiders ondersteld als een vaststaand feit. Dat deze waarheid niet enkel beweerd kan worden maar ook moet wor-
