Pagina:Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants Cesare Ripa 1644.djvu/136

Uit Wikisource
Deze pagina is proefgelezen
114
114
Einde. Fine.

dat het Einde het doel en wit is van alle geſchapene dingen, te weeten, een voorſtel of uyterſte oorſaecke, waer nae ſoo wel de Konſt als de Natuire haere werckinge voeght. Want de werckinge die geen Einde noch ruſt beooght, is ledigh en vergeefs. In deſe twee beteickeniſſen iſſe van Seneca verſtaen in den xii Sentbrief, terwijl hy beſigh is om het Einde te beſchrijven, ſoo ſeyt hy, dat het is, de Merck pael en uytroeyinge van alle dingen. In den derden ſin wortſe van Aristoteles verſtaen, te weeten, dat het Einde het goed is, om welckers oorſaecke alle dingen, ’t zy door de Konſt, of door de Natuire worden gemaeckt: Maer hy voeghter dit by, dat de dingen die by avontuyr of geval geſchieden, niet geſchieden tot een ſeecker wit of Einde. In ’t eerſte boeck van de bovennatuerlijcke konſten, beveſtight hy, dat het Einde de oorſaecke is waer door alle bewegingen en werckingen geſchieden. Siet hier dan de werckingen ten aenſien de konſten, en de bewegingen ten aenſien de natuere. En in ’t i boeck van de deelen der gedierten ſeyt hy, dat het Einde is het gene, waer in ſich de beweginge bepaelt, indienſe gantſch geene verhinderinge heeft. En het Einde wort in alle dingen, die in de Werreld voorvallen, eerſt overdacht, alhoewel het nochtans het laetſte is van ’t geene men uytvoert. En gelijck het Einde een naeme heeft van voltreckinge, om dat dat beſteck, dat alreede in ’t gemoed begrepen was, nu uytgevoert en voltrocken is, alſoo is het oock de oorſaecke, die alle andere oorſaecken beweeght om ’t ſelve in ſijn geheel, of ten Einde te brengen, en wort alſoo het Einde gedient van al de drie andere oorſaecken, te weten van de formale, dat is van de geſtalte, van de materiale, dat is van de ſtoffe, en van de efficiente, dat is die de uytvoeringe werckt, overmits alle deſe drie gebruyckt worden, alleen om het werck ten Einde te krijgen.
 Doch hier by is aen te mercken, dat of wel het Einde en de eindlijcke oorſaecke, ſouden mogen eene ſelfde ſaecke genaemt worden, ſoo zijnſe nochtans onder haer ſelve verſcheyden, want die ſaecke diemen in der daed verkregen heeft, wort Einde genoemt. Maer aleer zy tot het werck gebracht word, heeft zy den naem van eindlijcke oorſaecke: en hier op gaet de bepaelingh die de Philoſooph doet in ii Phyſica text. xxix, en in het 5 vande Metaphyſica, ſeggende, dat het is de oorſaecke, waerom alle dingen gemaeckt worden, alſoo dat wy ſullen ſeggen uyt verſcheyden ſpreucken van Ariſtoteles, dat het Einde niet om andere oorſaecken, maer dat alle andere ſaecken om het Einde gemaeckt worden. Waerover Averroes, dit alles uytleggende, ſeyt: ’t Is bekent, dat dit de eindlijcke oorſaecke is, waer door alle weſentlijcke dingen geſchieden, en ’t is ſoodanige ſaecke, welckers weſen niet is in eenigh dingh, om eens anders oorſaex wille in dat ſelve, maer alle andere oorſaecken die daer in beſtaen, zijn om deſſelfs wille, te weeten, agens het werckende, materia de ſtoffe, en forma de gedaente, weſende agens het werckende, voor de ſtoffe en gedaente, &c. Weſende dan de konſten verſcheyden, ſoo moeten oock haere Einden verſcheyden zijn, door dien zy door het Einde onderſcheyden worden: Want eenige beſchouwen alleen de dingen door ’t gemoed, en deſe veſtigen haer Einde in de overdenckinge van de natuerlijcke dingen, diewelcke van de Griecken Theoreticæ, dat is, ſpieglende dingen genaemt werden. En van deſe ſlagh is de Phyſiologia of Natuyr-Reedeningh, welckers Einde is de overweginge van de natuerlijcke dingen, ſonder eenige lichaemlijcke werckinge. Andere ſtellen haer Einde, in de werckinge, doch geen handwerck nae latende, en deſe wierden Practicæ, dat is Daedwerckende konſten genaemt, en van deſe ſlagh zijn, het ſpeelen op inſtrumenten, danſſen en diergelijcke. Andere laeten van haer arbeyd eenigh handwerck nae, en die worden Picticæ, dat is werckkonſten, genaemt. En daer zijn oock eenige andere konſten, die geen gemaeckt werck maecken, maer zijn daer alleen op uyt, om dat te verkrijgen, als daer zijn Viſſchers, Vogelvangers en Iaegers om wild te vangen.
 Men moet geloven, dat ſoo wel de Natuere, als de andere voornoemde konſten, wanneerſe niet verhindert worden, niet anders te kennen geven, noch iet anders tot haer Einde hebben, als de volmaecktheyt, gelijck Ariſtoteles ſeyt; waer over de Menſche, weſende onder alle geſchapene dingen de allervolmaecktſte, moet voor ſijn wit en Einde hebben, de volmaecktheyt des levens: aengeſien hy niet is van eene ſlechte natuere, maer t’ſaemen gevoeght van alle de hoedanigheden