180
staat en geschikt massa-produkten voor de kolonien voort te brengen. Maar wel stond een inheemsch geldkapitalisme gereed, den Indischen bodem te bespringen.
De late ontwikkeling der industrie en haar betrekkelijk onbeduidende rol in het ekonomische leven, verklaren de ondergeschikte rol der industrieele bourgeoisie in het politieke tot voor weinige jaren. Eerst de indiening der eerste ongevallenwet onder het ministerie Borgesius gaf den stoot tot het tot standkomen eener centrale vereeniging van industrieelen, en de oprichting van een eigen dagblad. Waar, als bv. in Twente, haar belangen overeenstemmen met die der handelsbourgeoisie, behoort zij tot de liberale partij; waar zij, als in Brabant en Limburg, een achterlijk bedrijf in stand houdt door uitgerekte werkdagen en hongerloon, gaat zij met het groot-grondbezit samen in de begeerte naar protektie. De industrieele bourgeoisie in het zuiden, één met de geestelijkheid in reaktionaire gezindheid, heeft, in de hand gewerkt door de katholieke kerk, een talrijke arbeiders-bevolking tot nu toe in volslagen afhankelijkheid gehouden.
Bij de afwezigheid van een bedrijfs-statistiek, ontbreken de gegevens waaruit met zekerheid gevolgtrekkingen over de ekonomische beweging in Nederland vallen te maken. Noch de verhouding van klein- en grootbedrijf in ons land, vergeleken bij die in andere landen, noch het tempo der ekonomische ontwikkeling kan, zoolang deze statistiek ontbreekt, in een vast en helder licht worden gesteld. Maar zeker is, dat verouderde bedrijfsvormen en bedrijfswijzen, dat handwerk en manufaktuur in ons land een grooter rol spelen, en de overgang van klein- tot grootbedrijf langzamer zich volstrekt dan in de omringende
