Het ontwikkelingsproces der beeldende kunst in haar geheel, is in den grond een voortdurend naderkomen, — niet regelmatig, maar sprongsgewijze, — tot een exacte en toch reëele uitdrukking van de scheppingsidee. Ten einde voor deze uitdrukking een concreten vorm te vinden trad in die ontwikkeling het middel van elke kunstsoort steeds meer op den voorgrond. Zoo zien wij beeldhouwwerken, waarin het ruwe materiaal behouden is aan de eene zijde, terwijl aan een andere zijde het beeld als ’t ware uit de materie groeit. Vooral bij de impressionistische methode was dit het geval. Ook in de impressionistische schilderkunst komt het middel meer naar voren. Bij de impressionistische en vooral bij de neo-impressionistische methode (het werken met heldergekleurde verfstippels) ging het materiaal, het middel, meer tot het organisme van het schilderij behooren, als b. v. bij de realistische methode (het zorgvuldig weergeven der voorwerpen: hun vorm, kleur en geaardheid) waarbij het middel geen wezenlijk, doch slechts een schijnbaar deel uitmaakt van het schilderkunstig organisme.
Bij Frans Hals en Rembrandt b. v., — vooral in hun laatsten tijd toen zij de uiterlijke verschijning der dingen minder lijdelijk, maar meer scheppend ervoeren en niet meer angstvallig aan het onderwerp vasthielden, — ging het materiaal een belangrijker, wezenlijker bestanddeel van het kunstwerk uitmaken.
Het spreekt dus vanzelf, dat wij aan het kunstwerk kunnen zien, of de maker een scheppende, actieve of een lijdelijke ervaring van zijn onderwerp had. In het eerste geval verschijnt de scheppingsidee ondanks datgene, wat de volledige, zelfstandige uitdrukking beperkt: het individueele van het afzonderlijke voorwerp. In het tweede geval verschijnt het voorwerp, het ervaringsobject als duplicaat van het natuurlijke voorwerp.
Een kunstenaar daarentegen, ziet de natuur op scheppende wijze en het resultaat hiervan is, dat hij door het speciale middel der kunst, de natuur niet willekeurig
