Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Superstitione

Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants (1644) door Cesare Ripa et al., vertaald door Dirck Pietersz Pers

Superstitione. Bygeloovigheyt door Giov. Zaratino Castellini, p. 60-63

Equita. Billijckheyt. nae de Medaglie van Gordianus →

Uitgegeven in Amstelredam door Dirck Pietersz Pers.

[ 60 ]

Superstitione. Bygeloovigheyt. van Giov. Zaratino Caſtellini.

EEn oude vrouwe, hebbende op ’t hoofd een uyl, en voor haere voeten een nachtuyl, aen haer rechter, en een kraeye aen de ſlincker ſyde. Om de hals heeftſe een band, waer aen veele briefkens van beſweeringen hangen, in de ſlincker houtſe een ontſteken kaerſe, en onder dieſelve arm een haeſe. In de rechter hand heeftſe een circkel vol ſterren, met de planeten, waer op zy, met een beſchroomt geſichte, ſiet.
De Superſtitie of Bygeloovicheyt heeft haer oorſpronck van ’t land Toſcana, het welcke van Arnobius in ſijn vii boeck genaemt is, een Moeder van de bygeloovigheyt. Zy is Superſtitie genaemt van het Latijns woord Superſtes, of langhſt levende. Waer over M. Cicero in de Natuere der Goden ſeght, dat de ſuperſtitieuſe alſo genaemt zijn, overmits zy God den gantſchen dagh baden, dat haere kinderen haer mochten overleven. Maer Lactantius in ’t iv boeck xxviii cap. ſeght, dat dit geen ſuperſtitieuſe zijn, overmits een yder wel begeert dat ſijne kinderen haer overleven: Maer dat deſe Superſtitieuſe of Bygeloovige genaemt zijn, diewelcke de gedachteniſſe over de dooden vierden: ofte die geene, diewelcke Vader en Moeder overleeft hebbende, ſtelden haere beeldeniſſen in haere huyſen, als Huys-Goden. Waer over die geene diewelcke nieuwe gewoonten aen naemen, of die geene, diewelcke in plaetſe van God, de dooden vereerden, wierden Superſtitieuſe genaemt. Religieuſen wierden die genaemt, diewelcke de openbaere en oude Goden vereerden, ’t welck Lactantius uyt het veers Virgilii bewijſt:

Het ydel Bygeloof erkent geen oude Goo’n.

Servius leyt het bovengeſeyde veers allerbeſt uyt, ſeggende dat de Superſtitie, is een overtollige en ſotte vreeſe, van oude lieden, geheeten Superſtitie, en overmits zy langh leven, en door d’Ouderdom raeskallen, ſoo zijn zy ſot: ten dien aenſien wortſe oock oud geſchildert.

’t Is een klaere ſaecke dat de Oude allerſuperſtitieuſt of bygeloovighſt zijn, om dat zy allervreeſachtighſt zijn. Tiraquellus ſeyt in de Houwlijx wetten, dat de Oude inſonderheydt totte Superſtitie genegen zijn: [ 61 ]
Waer over Cicero in veele plaetſen dieſelve oud-wijfs noemt, ſchrijvende dit eygentlijck d’oude Vrouwen toe: Waer door het geſchiet dat de Vrouwen totte tooverie en ſwarte konſten meeſt zijn genegen: gelijck Apulejus in ’t ix boeck van ſijnen gulden Eſel verhaelt.
De uyl worter op ’t hoofd geſtelt, want zy is genomen van de vreeſachtige en ſuperſtitieuſe Menſchen voor een dier van ongeluck: en dewijl zy een nacht-vogel is, is zy gemaeckt voor een beeld van de doot: en gelijck Pierius verhaelt, ſoo dreyght zy altijd, door haere ſangh, eenige ramp of onſpoet: Waer op hy verhaelt de ongeluckige geſchiedeniſſe van Pirrus, den Koningh der Epiroten, diewelcke het hielde voor een ongeluckigh voorteecken van ſijn aenſtaende en ſchandelijcke doot, als wanneer hy gingh om Argus te bevechten, dat hy op ſijn reyſe, eenen uyl boven op ſijn ſpieſſe ſagh ſtaen: Waer over hy die vervolgende, in meeninge om ſijne vyanden te beſpringen, ſoo wierde hy een weynigh gewont, van een Sone van ſeeckere oude Vrouwe, diewelcke van boven neer ſiende, gewaer wierde, dat haer Soone van Pirrus wierde vervolgt, dies greep zy met beyde handen eenen tegel van ’t dack, en trefte Pirrus daer mede, dat hy dood bleef. En dit is ſuperſtitieus, te gelooven dat deſe dood van Pirrus door deſen uyl ſoude voorſeyt zijn. En ten dien eynde wort oock een nachtuyl en een kraeye, die voor quade voorteyckens van de ſuperſtitieuſe gehouden zijn, voor haere voeten geſtelt, gelijck Virgilius van ’t kraeyken ſeyt. Plinius houd de kraey en uyl voor vogels van een ongeluckige ſangh. Iſidorus ſeyt het ſelve mede, aentreckende de woorden van Ovidius, dat de trage ſchaefuyt den Menſchen een droef teycken is. Onder ’t Burgemeeſterſchap van Servius Flaccus, en Q. Calphornius hoordemen een uyl op ’t Campidoglium ſingen, en doen gingen de ſaecken in Numantia, voor de Romeynen, ſeer qualijck: en overmits het ſulck een grouwlijcke ſake was, ſeyt Plinius, dat onder ’t Burgemeeſterſchap van Sextus Pallejus Iſtro en L. Pedianus, een uyl quam loopen in de kaemer van ’t Campidoglium, ſoo wierde de Stadt dat Iaer langh met offerhanden geſuyvert: gedachten die voorwaer ſuperſtitieus zijn: Want het is ſuperſtitie, wanneer men gelooft, dat eenigh ding ſoude moeten geſchieden door eenigh teycken, ’t welck natuerlijcker wyſe dieſelve ſaecke niet ſchijnt te beteyckenen. Ick ſegh, natuerlijcker wyſe: want daer zijn dieren daer men natuerlijcker wyſe, eenige ſaecke door te vooren ſiet, als door het vogelken Alcione, om dat de Zee alſdan ſtille wert. Welck vogelken des winters ſijn neſt maeckt, en dan broed het in ſeven daegen, terwylen de Zee vaſtelijck ſtille ſtaet. Waer van Iſidorus breeder verhaelt, en Plutarchus ſegt dieshalven mede, datter geen dier meerder, als dat ſelve is te beminnen. Gelijckmen mede ſegt, dat als den Schippers een Swaen tegens komt, dat datſelve een goet teycken is, want dan wort hy van de baeren niet overweldight. De Swaen was Æneas op de reyſe een geluckigh voorteecken: en in ’t tegendeel, wanneer het onweer van den visch Æſchines gemerckt wort, ſoo bedeckt ſich deſe viſch met ſand en kleyne ſteentjens, om van het onweder verſekert te zijn: En als dit van den Schippers wort geſien, ſoo laeten zy het ancker vallen, en maecken reetſchap tegen den aenſtaenden ſtorm, ’t welck Plinius mede van ſeeckere andere dieren, en van den Polipus ſeght. Plutarchus verhaelt in ſijne natuerlijcke vraegen, dat deſe viſch het onweer te vooren ſiende, loopt nae ’t land, en ſoeckt ſich elders aen een ſteen vaſt te houden. En dat is geen wonder: want deſe waterdieren kennen de natuere van ’t waeter, en zy gevoelent te vooren door de veranderinge van de Zee, en weſende dit ſelve de rechte bewegende oorſaecke, ſoo kan men, ſonder bygeloof, het onweer te vooren weeten: Maer van den uyl, kraeye, ſchavuyt en andere dieren, kanmen, ſonder bygeloof, geen goed of quaed te vooren ſeggen van ’t geene geſchieden ſal. Maer de ſuperſtitieuſe bloode Menſchen letten op diergelijcke beuſelingen, en betoonen ſeer wel, datſe een uyls breyn hebben, die wy oock op ’t hoofd van de Superſtitie hebben geſtelt, en daerom zijn zy als de onverſtandige kraeyen, of als de ſchavuyten en koeckoecken, die voor haere voeten ſtaen, want zy ſtellen alle haere vlijt en gedachten op ydele aenmerckingen. Iſidorus hout ſulcke ſuperſtitien ydel en uytſinnigh, jae acht het een ſchandigh ſtuck te weſen, datmen gelooven ſal dat Godt ſijne raedſlagen den [ 62 ]kraeyen ſoude openbaeren. Zy draeght aen den hals veele briefkens, weſende dit de maniere van vreeſachtige luyden, veele Characteren, haenepooten, brieven en woorden voor de geſondheyt, tegen de wapenen, om ’t gevaer te ontkomen, en veele andere dingen, over ſich te draegen, alwaer zy gantſch geen hulpe van konnen verkrijgen, overmits zy noch kracht noch eenigh gewelt hebben. De Keyſer Caracalla, alhoewel hy een Heyden was, haetede ſoodaenige Bygeloovigheyt, en ſtrafte metter doot, die geene, diewelcke briefkens voor de derde en vierde daeghſche koortſe, aen haeren hals droegen. Wilde God! dat deſe Superſtitie met het Heydendom waer uytgebluſt geweeſt: Maer men vind eylaes! dieſelve overal noch by den Chriſtenen: jae daer ontbreken geene, diewelcke noch de ſonde van Bygeloove verſwaeren, om haer te behelpen in dingen, daer toe haer de woorden van de H. Schriftuere niet betaemen: diewelcke men behoort met innigheyt en aendacht eenvoudigh by ſich te draegen; gelijck oock Navarra in ſijn Handboexken ſeyt, dat die geene dieder raed vragen, verſieren, of eenige briefjens by ſich draegen op vaſte hope van ’t begeerde te verkrijgen, ſondigen doodlijck, alſoo ſoodaenige naemen gantſch geene kracht hebben: ten waere alleen, die eenige ſpreucken der Schrift, uyt devotie, of aendacht by ſich hebben, &c.
De ontſteecken kaerſſe draeghtſe om den brandenden yver uyt te drucken, die de ſuperſtitieuſe meenen te hebben, haer laetende voorſtaen datſe Godvreeſende zijn, weſende ſeer Religieux, gelijck de Hypocriten. Want de Superſtitie komt de Hypocriſie aldernaest, ſeyt Tiraquellus. Maer deſe Bedelaers gevoelen niet, datſe berooft zijn van de Religie: en dat haere vreeſe, een ſchandelijcke vreeſe is: want de Superſtitie, gelijck Polidorus Virgilius ſeyt, is niet anders, als een onbeſchaemde en een ſotte Godsdienſt, daer niet een ſtipken waerachtighs noch heylighs onder is: Want gelijck de waere Religie God eert en aenbid, alſoo vertoornt hem in ’t tegendeel de Superſtitie, diewelcke van ’t spoor der Religie te ſchandigh afwijckt: Want de Religie, gelijck alle andere deughden, is geſtelt tuſſchen twee ſnoode gebreecken, als tuſſchen de Superſtitie en tuſſchen de Godloosheyd: Waer van d’eene deſer gebreecken ſondight in al te veel, en d’ander in al te weynigh. De ſuperſtitieuſe vreest meer als hy behoort, en de Godlooſe vreest niet met alle: gelijck F. Conanus ſeyt. ’t Welck oock met Seneca over een komt, ſeggende, de Bygeloovigheyd is een ſotte doolinge, en niet anders als een dienst van een valſch God, en gelijck de Religie God eert, alſoo ſchend de Bygeloovigheyd dienſelven. Deſe dingen behooren alle Chriſtenen te meer te vreeſen, om dat dit gebruyck van de Heydenen is heer gekomen, gelijck men by verſcheyden oude Poëten leſen kan, als by Ovidium in ’t vii boeck Metamorph. te ſien is, dat hy de fackels doopte in graften van ſwart bloet, en aldus beſmeert ſtack hy die op beyde autaeren aen, en ſuyverde den ouden Man driemael met vier, driemael met waeter, en driemael met ſwavel. Lucianus in ſijne t’ſaemenſpreeckinge van Menippus, ſeyt, In de middernacht voerden zy my ſtillekens totte reviere Tigris, reynighden en drooghden my af, en lichteden rontom metten fackel. Noch laeger: ondertuſſchen de brandende fackel houdende, niet meer met een ſtille mommelinge, maer kreet ſoo luyts keels als zy konde, roepende alle de Erynnes, Hecate en al de Nachtmerryen, en de doorluchtige Proſerpine t’ſaemen. Weſende eertijts dit heydendom vervreemt van het heylſaeme en ſalighmaeckende licht van onſen Salighmaecker, ’t welck in alles en door alles uytbluſcht de helſche en verderflijcke fackel van de Bygeloovigheyt. De Religie onderhout en eert den dienſt Godes, daerentegen ſoo ſchentſe de Bygeloovigheyt. De Godsdienſtige Bygeloovige, wort door dit kenteycken onderſcheyden, om dat de ſuperſtitieuſe Menſche, voor God ſchrickt; maer de waere Godsdienſtige, vreeſt God met eerbiedigheyd, als ſijnen Vader, niet als een Vyand. Waer van Budæus in ſijne Pandecten, door ’t aenſien van Varro een ſeer ſchoon onderſcheyt maeckt, ſoo dat de ſuperſtitieuſe menſchen door deſe ſchrick dieſe hebben van de Godlijcke macht, meenen datſe oprecht Godvreeſende zijn, brandende in de goede Religie: Maer zy bedriegen haer ſelve: overmits zy gantſch kout en bevroren zijn in den Godsdienſt, verſtrickt door de kille vreeſe, dieſe hebben: want het is niet genoegh datmen God door ſchrick bid, maer men moet hem te gelijck vreeſen en beminnen, en met eenen vierigen yver eeren en ontſien. De tyrannen en overdaedige Menſchen worden gevreeſt, doch daerom worden zy niet bemint, maer gehaet, [ 63 ]en over al doet men haer eere uyt vreeſe, niet datmen haer dieſelve doet uyt goeder herten, want men draeght tot dieſelve geen Liefde: Maer God moetmen vreeſen, doch met liefde, want wy moeten God nae het voornaemſte gebod lief hebben, met een brandende Liefde boven alle dingen. Waer over de ſuperſtitieuſe menſchen, God niet beminnen, maer vreeſen, alhoewelſe door die vreeſe vaſ[t]en, en in de gebeden beſigh zijn, met andere Godſdienſtige wercken: doch daerom zijnſe niet vierigh in de Religie, alhoewel zy ’t van buyten ſchijnen, maer zijn veel eer uytgedooft en dood, weſende berooft van de brandende liefde tot God, tegens diewelcke zy dickwils kerckroof begaen, gebruyckende de heylige en welgeſeyde dingen in een Godloos en vervloeckt misbruyck, paſſende die op hunne bygeloovige inbeeldingen, om te vlieden ’t geene zy vreeſen, en om te verkrijgen ’t geene zy hopen, tot voordeel en gemack van dit ſterflijck leven. Waer over Tiraquellus met groote reden ſeyt, datſe de Hipocriſie of Geveynſtheyt gelijck is: en Budæus beweert, datſe oock voor Ketterye wort gehouden. Plutarchus ſeyt in ſijn verhael vande ſuperſtitie, dat het nootwendigh volght, dat de Bygeloovige den Goden haet en vreeſt &c. ’t is oock geen wonder, dat hy dien vreeſt, aenbid en eert, en by haere templen ſit. Want wy ſien oock datmen den Tyrannen eert en groet, en dat dieſelve goude eerbeelden werden opgerecht, en dat van die, die hun heimlijck haeten en vervloecken. En hy bewijst in ’t ſelve verhael, dat de Bygeloovige zijn de Godlooſte van alle, en dat de Bygeloovigheyt is d’oorſprong van alle godlooſheyt: ſulx datſe anders niet brandende konnen zijn, van yver en van Godsdienſt, alhoewelſe vertoonen datſe zijn ontſteken in den dienſt deſſelven, zijnde nochtans de Bygeloovigheydt afgeſcheyden van den Godsdienſt, gelijck Auguſtinus dat ſelve in ’t iv boeck van ſijne ſtad Godes en in ’t vi boeck in ’t lange vertoont. Want de Religie onderhout den waeren Godsdienſt, maer de Bygeloovigheyt de valſche: gelijck Lactantius verhaelt.
Wy hebben oock onder dieſelve ſlincker arm daer in zy de ontſteecken keerſſe hout, een Haeſe gemaeckt, om dat de ſchijnbaere yver der Religie, van de ſuperſtitieuſe gemenght is mette ſchandelijcke vreeſe, die hy in ſijnen boeſem verborgen hout, waer van de Haeſe een beeldſel is, ſtaende aen de ſlincker ſyde by ’t hart, om dat de ſuperſtitieuse menſchen, ’t herte klopt, gelijck de vertſaegde Haeſen. Cornificius de Poeet plagh de bloode ſoldaten, gehelmde Haeſen te noemen. En Suidas verhaelt, dat de Calabreſen van Reggio waeren als bloode Haeſen. Boven dat zijn oock de vertſaeghde luyden ſuperſtitieux, want als zy eenen Haes over den wegh ſien loopen, ſoo houden zy ’t ſelve voor een quaed en ongeluckig voorteecken.
Zy hout in de rechter hand een circkel met Sterren en Planeten, alwaer zy met beſchroomtheit en vreeſe op ſiet. Lucretius ſeyt, dat de Superſtitie is een overtollige en ydele vreeſe van dingen die boven ons zijn, als van Hemelſche en Godlijcke, gelijck Servius verhaelt. Want dit is haer eygen, datſe vreeſe voor de Hemelsteyckenen hebben, doende een ſaecke liever op Woenſdagh en Donderdagh, als op Vrydagh en Saterdagh, ſtellende d’eene dagh boven d’ander, en met een verkeerde ordre ſoo ſchrijven zy dien dagh de Planeet toe, dieder loopt. Welcke doolinge heergekomen is door de Aſtrologie of Sterreraedinge, en hier van ſpruyt de Superſtitie, gelijck C. Rhodoginus ſeyt: Dat deſe vertſaeghde Bygeloovige, de ydele Superſtitie doch laeten vaeren, en de ydele vreeſe der Sterren en Planeten: want zy konnen noch goed noch quaed doen, maer ſullen liever geloove geven aen den Vaeder der Waerheyd, als aen de Aſtrologen, diewelcke kinderen des leugens zijn; waer over Ieremias haer vermaent in ’t x cap. En wilt niet leeren nae de wijſe der Heydenen, en niet vreeſen voor de teyckenen des Hemels &c. en laeger ſeyt hy, want zy konnen noch helpen noch ſchaeden. en dieshalven ſeyt S. Gregorius, de Menſch is niet om der Sterren wille, maer de Sterren zijn om des Menſchen wille gemaeckt.