Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Decoro

← Aca­de­mia, Oef­fen-plaets der Ge­leert­heyt

Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants (1644) door Cesare Ripa et al. De­co­ro. Acht­baer­heyt. Be­taem­lijck­heyt, fraye Wel­stand, p. 4-11

Scropolo. Achterdocht, Wroeginge in ’t gemoedt →

Uitgegeven in Amstelredam door Dirck Pietersz Pers.

[ 4 ]

DECORO. Achbaerheyt. Betaemlijckheyt, fraye Welſtand.

EEn Iongman van ſchoon en eerbaar opſicht, dragende op de ſchouderen een leeuwenhuyd, houdende in den palm van de rechterhand een vierkant, alwaer in ’t midden het teycken van Mercurius op ſtaet; inde ſlinkerhand heeft hy een tack van een Amarant of fluwele bloem, met dit opſchrift, ſic floret decoro decus: dat is, aldus bloeyt de eere door de achtbaerheyt. Men ſoude hem ook bekranſſen en ’t kleed daermede over al konnen vercieren. ’t Kleed ſal totte knyen lang zijn, met een brooſken aen de rechter voet, Cothurnus geheeten, aen de ſlinker ſal hy een zocke hebben. [ 5 ]
Schoon is de jongeling, want de ſchoonheyd is een cieraet van ’s menſchen leven: hy is eerbaer, om dat het achtbaere altijd met het eerbare is vereenicht: want de achtbaerheyt, gelijk die ſeer geleerdelijck van Cicero in zijne officien of onderlinge plichten is beſchreven, wort in ’t gemeen genomen, voor al ’t geene dat in alle eerbaerheyt beſtaet: en die ſelve is tweederleye, want tot de algemeene behoort noch een beſondere, die tot een yder deel van ’t eerlijke genomen wort. De eerſte Achtbaerheyt plagh aldus bepaelt te worden. De Achtbaerheydt is al ’t geene datter paſt totte heerlijckheydt van een menſch, in ’t geene zijne nature van andere dieren verſchilt. Het ander deel ’t welck tot het geſlacht behoort, wordt aldus onderſcheyden; de achtbaerheyt is ’t gene, ’t welck ſoo betaemlijck is aen de nature, dat oock daer in de maticheyt en zeedicheyd met een ſeeckere, edele, vrye en burgerlijcke maniere uytblinckt, ſulcx dat ſich oock de achtbaerheyt in alle dingen, die totte eerbaerheydt behooren, in ’ gemeen wijdtloopigh verſpreyt, en in ’t beſonder in alle ſlagh van deughden. Want gelijck de ſchoonheydt des lichaems met een welgemaeckte geſtalteniſſe van leden, aenlockt, en de oogen doet bewegen, en hier in behagen ſcheppen, om dat alle leden onder ſich met een ſeeckere bevalligheydt ſeer wel paſſen en over-eenkomen; alſo beweegt oock de achtbaerheyt, die in ’t leven uytblinckt, de toeſtemminge van die geene mette welcke hy leeft met ordre, ſtantvaſtigheyt en matigheyt, ſoo wel in woorden als in wercken. Waer uyt beſloten wert, dat de welſtand ſich voeght in ’t ſpreken en in ’t eerlijck handelen, om te overleggen en wat betaemlijck is te volgen, en wat onbetaemlick is te vlieden, volgende de dingen die recht en eerlijck zijn, als recht en eerlijck, vliedende de dingen die onrecht en oneerlijck zijn, als quaed en onbetaemlijck, ſtrijdigh zijnde tegens de behoorlijckheydt en eerbaerheydt: en deſe komt voort, door eene van deſe deelen, of door vlytige opmerckinge, of naerſtige waerneminge van ’t waarachtighe, of door den ommegang en handelinge der menſchen, gevende een yegelijck ’t zijne, na datter belooft is, in verſchillende ſaken, of zy komt voort door de grootheydt en dapperheydt van een verheven gemoedt, dat in alle dingen onverwinnelijck is: waar door hy alles doet en ſpreeckt met ordre en met mate; waer by oock is zeedigheyt, matigheyd en alle verſoetinge van een verſtoort gemoed, in welcke ſaecke de betaemlijckheyd bestaet, wiens kracht hier in is gelegen, datſe van ’t eerlijcke niet kan werden afgeſcheyden: want wat betaemlijck is, dat is eerlijck, en wat eerlijck is, dat is betaemlijck: gelijk Cicero ’t ſelve doorgaens in ſijn Burgerplichten uytdruckt. Om dan de dapperheyd en hoogheydt van de deughd des gemoeds, die de Achtbaerheydt vereyſcht, uyt te beelden, hebben wy hem een leeuwenhuyd omgehangen, om dat de oude den leeuwenhuyd voor een beeldt van de dapperheyt der deughd en de ſterckheyd des gemoets uytdruckten. ’t Welck zy die geene plachten te vereeren, die de waarachtige geſchicktheyt hadden aengemerckt, en haer dapper en grootmoedigh hadden betoont. Overſulx al ’t geene dat manhaftigh en met een dapper gemoed beſtaen wort, datſelve wort geacht een man te paſſen die de Achtbaerheydt volght; maer in ’t tegendeel is die van de Achtbaerheydt berooft, die daer, als verwijft, leeft, ſonder grootheydt of beſtandigheyt des gemoeds. Bacchus die, by Orpheum, voor een beeld van een Godtlijck verſtandt gehouden wordt, draeght by Ariſtophanem een leeuwenhuydt over de ſchouderen; Hercules, de voorbarighſte en dapperſte onder de Argonauten, gaet altijd in een leeuwenhuyd. Ajax de Opper Capiteyn, by de Griecken, onder Achilles, droegh voor zijnen welſtand een leeuwenhuydt; en ſeghtmen, dat waer men met den leeuwenhuyd bedeckt is, kan men niet gewont worden, maer op andere plaetſen wel. Waer uyt wy deſe ſchoone bediedeniſſe konnen nemen, dat de menſch in alle handelingen, daer hy ſich behoorlijck in draeght, met het vlim van laſtering en ſchande niet kan worden gequetst, maer alles wat daer tegen ſtrijd, gevoelt de bittere ſtekinge van laſter en ſchande tot in ’t herte toe. Gelijck Ajax, alſo lang hy hem manhaftigh en betaemlijk in zijne aenſlagen droegh, hoorde nimmermeer eenige laſteringe, maar behaelde groot lof: doch hy wierde ſeer gelaſtert, wanneer hy den leeuwenhuydt, dat is de dapperheyd des gemoeds, wegh wierp, gevende [ 6 ]dieſelve de wanhoop ten roove, buyten de behoorlijckheydt: Boven dit, is de Leeuwenhuyd, by de welſtand gevoeght: weſende dit dier, ſoo veele ’t lichaem belangt, ſeer wel geſtelt en volmaeckter als andere dieren: En ſoo veel ’t gemoed belangt, ſoo iſſer niet een dier, dat meer de behoorlijckheyt gaede ſlaet als de Leeuwe, want hy is mild, grootmoedigh, beminner van de overwinninge, ſachtmoedigh, rechtvaerdigh, lievende die geene, waermede hy verkeert, gelijck Ariſtoteles ſeght. En hy vergramt ſich nimmermeer over een menſch, ten zy dat hy geterght zy, en alſdan is hy reedelijck in ’t ſtraffen, neemende eenen die hem een weynigh miſdaen heeft by’t hoofd, doch verſcheurt hem niet met ſijne klauwen, maer ſchuddet hem alleene; en als hy hem een weynigh verſchrickt heeft, ſoo laet hy hem gaen. Doch hy ſoeckt dien ſwaerlijck te ſtraffen, die hem ſal geſlagen of gewondt hebben, ’t zy met pijlen of ſpieſſen. Oock lijd hy niet, dat yemant overlaſt geſchiet, maer ſtraft dat ſelve, gelijckmen by Ælianum leeſt, dat een Leeuw, Beer, en Hond by malkanderen opgevoet zijnde, lange te ſaemen, ſonder eenige Huys-twist in vreede leefden: maer op ſeeckere tijd, de Beer op den Hond vergramt zijnde, verſcheurde dien-ſelven; dies de Leeuw daer-over ontſtelt, ſtrafte den Beer, als een rechtvaerdigh Koning, metter dood. Plinius verhaelt dat het een danckbaer dier is, en der weldaden gedachtigh, weſende goedertieren, vergevende een ygelijck wie ſich voor hem vernedert, vertoonende altijd een dapper en eedel gemoed; En ſoo hy oyt, door de menighte der Honden of Iaeghers verſtrickt wort om te wijcken, ſo ſal hy ſich niet ſnellijck, voor de oogen in de vlucht geven, achtende dat het hem geen eere is ſich een ander te onderwerpen, want dat ſoude eenen Koning, gelijck hy is, onbetaemlijck zijn; maer hy gaet met een ſtaetige maniere voet voor voet te rugge: En om allenskens ſijne achtbaerheyt te bewaeren, begeeft hy ſich midden in’t veld, ſich daer tegens wapenende, als of hy niet op haer paſte, ter tijd toe hy elders eenige ſtruyvellen ſiet, daer in hy dan vliet en ſich verberght, niet dat hy verſchrickt is, maer om ſich wederom van nieuws te wapenen: En ſoo brenght hy ſchrick en vreeſe aen andere. In ’t kort, hy draeght ſich ſoo achtbaer in alle deelen, als eenigh Vorſt of Koning. En dit is ſoo veele de Achtbaerheyd van de daed belangt. Nu ſullen wy vande Achtbaerheyt in ’t ſpreken handelen.
Het vierkant met het teycken Mercurii, bediet de Achtbaerheyd, vaſtigheyd en ſtantvaſtigheyd, om daer door nae de behoorlijckheyt te ſpreecken: En daerom wierde Mercurius Tetragonos of vierkant, dat is vaſt en wijs geheeten. Want men moet onvaſt, onverſichtigh noch wiſpeltuyrigh zijn in ’t ſpreken, buyten de paelen van eerwaerdigheyt, noch men moet niet lichtvaerdigh zijn, om op de perſonen te laſteren en te ſteken, verachtende al wat men daer van hoort, weſende dit een vermetelheyt en ongebondenheyd: Maer men behoort een ſeeckere eerbiedigheyd tot een ygelijck te draegen, gelijck Cicero verhaelt; ſulx datmen moet bedacht zijn, om eerlijck van andere luyden te ſpreecken. Want niet wel van yemant te ſpreken is een teycken van boosheyt, nijdigheyt en oneerbaerheyt, gelijck de tonge van Therſites was, daermen by Homerum van leeſt, te weeten, venijnigh, lichtvaerdigh en ſnel, om ſeer ſchandelijck te ſnappen en van ſijnen Koningh qualijck te ſpreecken. Maer Vlyſſes daer en tegen, was ſtil-ſwijgende, en bedachtſaem, al-eer hy ſprack, wel vierkant ter taele, voorſichtigh en oprecht, konnende als een kloeck en gauw Man, de achtbaerheyt van een wijs Man in alles houden. De Tonge moet niet ſneller zijn als ’t gemoed, gelijck Chilon ſeydt: Want de woorden zijn aenwijſers van yders gemoed. En van de Griecken is het ſpreecken genaemt, het Merck-teecken van den Menſch. Want gelijck de Dieren gekent worden aen’t merck-teecken van haeren aert, alſo worden oock de Menſchen gekent door’t spreecken, van wat aert en natuyre datſe zijn; gelijck ’tſelve van Epictetus, in ſijn handboexken is uytgedruckt, alwaer hy ſeyt: Stelt u een ſeecker perck voor om te onderhouden, ſoo wel voor u alleen, als met wien ghy verkeert, letter wel op, dat ghy niet te ſlechte redenen voert, maer iſt mogelijck, ſtiertſe na de eerbaerheyd, anderſins ſoo iſt beter te ſwijgen. Onderhoudt dan de achtbaerheyt om met reden te ſpreken, en niet om andere te laſteren, maer veel eer te prijſen, als ander luyden werck, dat niet [ 7 ]van u handelinge of konſt is, te laecken, aengeſien veele gewoon zijn, haer oordeel te ſtrijcken oock over alle dingen: Waer mede zy haere onwetentheyt dapper te kennen geven, en dat met kleyne eere, gelijck de Vorſt Megabizus dede, diewelcke ten huyſe van Zeuxis eenige beelden willende beriſpen, ſprack mette leer-jongeren van Zeuxis van de Schilderkonſt: waer op Zeuxis antwoorde, terwijle ghy ſweeght, verwonderden haer deſe Iongelingen over u, als over eenen Prince in purper gekleet; maer nu lachenſe om u, als die daer wil ſpreecken, van een konſt die ghy niet verſtaet. Te meer moetmen noch de ſchandige maniere van ſpreken ter ſijden ſtellen, en van eerbaerlijcke ſaecken handelen: ’t welck inſonderheyt Iongelingen, van ſchoon opſicht, ſeer wel paſt. Want by de ſchoonheyd des lichaems behoort ſich de ſchoonheyd des gemoeds te openbaeren: Overſulx als de Philosooph Diogenes eenen ſchoonen Iongelingh ſagh, die ſonder eenige eerbiedigheyt ſprack, ſeyde hy tot hem, ſchaemt ghy u niet, dat ghy uyt ſoo schoonen yvoren ſchede, een mes van loot treckt? verſtaende by de ſcheede de ſchoonheyd des lichaems, en by het mes van loot, ſijne ſlechte, onbeschofte en olijcke maniere van ſpreecken.
De Amarant of fluweele bloem, die hy in de ſlinckerhand heeft, is een bloeme die altijd bloeyt, houdende haere welſtand door haere ſchoonheyd. Hier mede hebben oock de Griecken in Theſſalien, het Graff van Achilles, die haer eenighe ſchoonheyd was, bekranſt; om te vertonen, dat gelijck deſe bloeme nimmermeer verwelckt, dat oock alſo de naeme van Achilles niet ſoude vergaen, maer altijd duyren. En om dat dieſelve bloeme nimmermeer verdort, nochtans als die in harde en ongeſtuyme winters, qualijck zijn te krijgen, ſoo beſprengtmen de oude drooge bloemen met waeter: Waer door zy haere vorige kracht en ſchoonheyd wederom verkrijgen, ſoo dat zy daer van kranſſen maecken, oock midden in den winter, gelijck Pierius ſeyt. Alſoo kan oock een Man die ſich geeft in de harde en woeſte ongelucken van deſe ongeſtadige wereld, overvallen zijnde en ’t gemoed beſwijckende, ſich verquicken met het waeter van de Achtbaerheyt: dat is, dat hy ſich in ’t gemoed voere, wat hy in ſulcken voorval moet doen: En dan ſtaet hy van nieuws op, in een bloſender ſtand des gemoeds, als te vooren, en bereyt ſich ſelve een krans van lof en eere, in deſe verwarde tijden, en dit alles doet hy door de achtbaerheydt. En daerom is hy gekranſt en geciert mette Amaranth, houdende dees Letter-rol rontom deſe bloeme Sic Floret &c. te weten, om dat de eere door de Achtbaerheyd altijd ſal bloeyen gelijck de Amaranth. Want de Menſche wort door de Achtbaerheyt ſterck, en draegt ſich tot aller tijd geſchickt, ſich noch in voorſpoet verheffende, noch ’t gemoed in tegenſpoet verflauwende. En gelijck Cleobulus ſeght, Soo behoort ons de aenlachende Fortuyne niet hovaerdigh te maecken, noch de tegenſtrijdige ons ’t gemoed te doen beſwijcken noch breecken. En dit kan men niet doen ſonder datmen de Achtbaerheyt voor oogen heeft, die den Menſch ſterck en grootmoedigh maeckt: gelijck Scipio Africanus, diewelcke noyt wierde opgeblaeſen, door de gunſte der Fortuyne, alhoewel hy overwinnende was; en hy beſweeck noyt, ſchoon datſe hem den rugge toe keerde. En ’t is geen wonder dat deſe dappere Romeinſche Hoofdman, niet ſoo ſeer door ſijn kracht, als door ſijn goede manieren en achtbaerheyd, in de t’ſaemenſprekinge van Lucianus, van den Rechter Minos, boven Alexander Magnus en Hannibal van Carthago, geſtelt wort, weſende veldoverſten, die ſeer oploopende, hovaerdigh, toornigh, onſtantvaſtigh en niet al te eerlijck waeren, ſonder eenige achtbaerheyt, alhoewelſe in der daed, dapper en grootmoedigh waeren. En dit iſt dat Cicero in ſijne Officia of onderlinge plichten uytdruckt, daer hy ſeyt: Een grootmoedigh Man wort inſonderheyt in twee dingen bekent, waer van ’t eene wort geſtelt in de verachtinge van de uytwendige dingen, daer ’t blijcklijck is, dat een Man niet moet wenſchen noch begeeren, dan dat eerlijck en betaemlijck is; en dat geen Man, ſich noch door de ontſtelteniſſe des gemoets, noch door de fortuyne moet laeten t’onderbrengen en overweldigen. Waer uyt beſloten wort dat een Man, die in der daed oprecht is, niet ſal gaen buyten ’t geene de Achtbaerheyt ſal betaemen, voegende altijd het eerlijcke by het achtbaere en betaemlijcke, weſende in alles gelijckmoedigh. Daerom vermaent hy, dat als de dingen voor wind gaen, men ſich niet moet verhovaerdigen noch opgeblaeſen zijn. Want hovaerdie is een vermetentheyt: en wie ſich in voorſpoet [ 8 ]onmaetelijck draeght, is een teycken van lichtvaerdicheyd, verre vande achtbaerheyd afgeſcheyden: Want de achtbaerheyd begrijpt in haer eene eerbaerheyd, ſachtmoedigheyd, zeedigheyt en alle verſoetinge van een ontſtelt gemoed. Verſoetinge ſegh ick: want een menſche kan ſich ſonder eenige laſteringe, wel maetighlijck verſtooren, alſo ’t gemoed door eenighe ontſtelteniſſe ſich kan wel ontroeren, doch daer door verlieſt hy de achtbaerheyd niet. En gelijck Ariſtot. ſeyt, ſoo is een wijs Man niet ſonder ontſtelteniſſe des gemoeds, maer hy gebruyckt matigheyt. En dit is den Menſche eygen, dat hy treure en vrolijck zy: Maer niet te treuren en niet vrolijck te zijn, wort eer by een block of ſteen, als by een menſch vergeleken, gelijck Auguſtinus in ſijne Stadt Godes verhaelt. En Plinius ſchrijft in ’t 8 b. van ſijne brieven aen Paternus, diewelcke treurigh was over ’t verlies van ſijne Soonen, aldus; Ick weet niet of die groot of wijs zijn, altijd ’t zijn geen Menſchen: Want het is menſchlijck treurigh te zijn, droefheyd te gevoelen, oock dieſelve tegen te ſtaen, en ſich te laeten vertrooſten, hebbende trooſt van node. Soo iſt dan den Menſche eygen dat de ſmerte en blijdſchap haere plaetſe hebbe. Doch men moet niet ſoo ſtuyrs weſen als Socrates, diewelcke nimmer eenig teyken van droefheyd of blijdſchap vertoonde, naevolgende daer in de ſtuyrsheyt van Anaxagoras en Ariſtophanes, diewelcke nimmermeer lachten. Maer deſe gaen de paelen der behoorlijckheyd te buyten, en verdienen alſo wel gelaſtert te werden, als die nimmermeer treuren of vrolijck zijn. Want al wat buyten ſchreef gaet, is laſterlijck, gelijck de geſtadighe lach van Democritus, en ’t gheduyrigh ſchreyen van Heraclitus. De Achtbaerheydt hout den middelwegh, en vertoont ons, wat billick, eerbaer en betaemlijck is: En ’t is betaemlijck dat wy in de gemeene en beſondere ſaecken van Ouders, Vrienden en Maeghen of droefheyd of blijdſchap ſcheppen, geneughd of ongeneughd, nae ’t geene dagelijcx voorvalt: ſulx dat wy oock ’t ſelve moeten betoonen met geluckwenſchingen of met meewarigheyt: Maer gelijck geſeyt is, moeten wy, met onſe genegentheden en tochten des gemoeds, ons verblijden met een gematighde eerbaerheyd, die de achtbaerheyd paſt. En in deſe maniere, van dapperheyd des gemoeds, ſietmen haer altijd bloeyen, gelijck de Amaranth. Tot nu toe, hebben wy van de Achtbaerheyt in ’t doen en in ’t ſpreecken gehandelt, maer nu ſullen wy oock gewagh maken van de Achtbaerheyt in ’t gaen, en in ’t verkeeren by andere luyden: Waer over hy oock met een dapper en ſtatigh broosken geſtelt is, hebbende aen het ſlinckerbeen een ſlechte ſocke. Alhoewel dat Hercules, by Ariſtophanem, Bacchum belacht, van dat hy droegh een kodſe, en een Leeuwenhuyd met brooskens aen de beenen, als dingen die niet wel te ſamen paſten, weſende de Leeuwenhuyd een roof van een dapper Man: achtende dat de brooskens alleen paſten aen teere en verwijfde perſoonen, daerom ſeyde Hercules tot Bacchum: Wat doen de brooskens by de kodſe? Ick kan my daer over niet van lachen onthouden, als ick den Leeuwenhuyd om ſijne ſchoone kleederen ſie. Was magh hem aengaen? Wat doen de brooskens by de kodſe? Maer de Cothurnus of ’t leersken paſt Bacchus ſeer wel, diemen niet voor ſacht noch weeck-gebacken behoort te achten. Want deſe Cothurni wierden van de Helden gedragen, gelijk Iſidorus verhaelt, wiens aenſien wy hier nae wat breeder ſullen uytbreyden. Hier uyt komt het datſe dieſelve in de Treur-ſchouſpelen plachten te gebruycken, naedemael in de Treurſpelen mede te voorſchijn quaemen groote Perſonagien, Helden en Princen &c. en om deſe oorſaecke wierden dieſelve van de Poëten gehouden, datſe den Helden paſten. Plutarchus verhaelt in ſijn Gaſtmael, dat de brooskens van de Hebreuſche Prieſters wierden gedragen. Ten eerſten, ſeydt hy, ſoo bewijſt dit de Hoghe Prieſter, die op de Feeſtdagen met een Mijther komt in treeden, hebbende een jongh Hertevelleken, dat met goud beſet is, aengetrocken, draegende een Rock totte enklauwen toe, en brooskens; daer hangen veele kloxkens aen’t kleet, die in’t wandelen een geluyt geven, gelijck als by ons. Door de gelijckheyt van deſe kleedinge bewijſt Plutarchus als mede Tacitus, ſeer onbedachtlijck, bedrogen zijnde, dat hy oock was een Prieſter van Bacchus, alſo deſe kleedinge in die tijden van de Helden en van de Prieſters met groote achtbaerheyt wierde gedragen. Bacchus die van de Poëten gehouden was voor een beeld van een Godlijcke Geeſt, en een voorſitter vande Muſen, en de eerſte Held die getriumpheert hadde, die konde te gelijck, mette Kodſe en Leeuwen huyd, oock wel draegen de Heldiſche [ 9 ]Cothurnus. En derhalven wierde hy in de dichten en in de oude Beeldhouweryen met een broosken afgebeeld. Virgilius nodicht in zijn II Georg. Bacchum totte wijnleſinge, ſeggende dat hy ſijne naekte beenen ſal dopen in den moſt, ſijne brooskens uyttreckende. Op welcke paſſagie Probus ſeyt, dat de Cothurni ſeekere ſlagh van kouſſen waeren, die de Iagers gebruyckten, want daer mede bedeckten en verſterckten zy haere beenen. Waer van men de gedaente in de beeldniſſen van Bacchus en Diana ſien kan. Welck aensien van Virgilius en van Probus ſijnen ouden uytlegger, wy daerom niet by brengen als of de Poëten Bacchus niet met het broosken afmaelden, maer om te doen verſtaen, dat de Cothurnus gemaeckt was als een broosken of leersken, dat rontom de beenen gingh, tot boven de kuyten. En dit ſegh ick, om dat veele Schryvers, van onſen tijd, houden, dat de Cothurnus, die van de Helden, Princen en groote perſonagien, in de Treurſpeelen plagh gedragen te worden, hoogh was, gelijk de hoge patijnen, nae ’t gebruyck van Romen, Spagnien, Venetien, Napels of andere volcken, doch inſonderheyt van Italien, als C. Stephanus ſeyt: daer hy aentreckt dat Virgilius dieſelve den bynaem van purper heeft gegeven. Maer dat die hoogh ſouden zijn daer in miſt deſe Schryver. Doch Virgilii meninge is van de purpre Cothurnus, en niet van de purpre dickte van de beenen, en dat dit waer zy, ſoo ſeyt hy in de 7 Egloga, de Carmoſyne Cothurnus, weſende een verwe die Diana aengenaem is, als mede alle vrouwen, paſſende ſeer wel in de treurſpeelen, gelijck Turnebus ſeyt. Sulx dat dat de Cothurnus niet hoogh onder de voeten van der aerde is, gelijck hy ’t woord qualijck verſtaet, maer is hoogh tot over de kuyten. Dit heeft oock Turnebus wel waergenomen, als hy aenmerckte dat Diana, een Iagerinne weſende, gingh met een beknopt kleed tot over de knyen. Waer over als Virgilius geſeyt hadde, dat Venus haer kleed boven de knye hadde ingeſlagen, dacht Æneas dat dit de Iagerinne Diana was: ſoo vraegde hy haer of zy de ſuſter was van Phœbus? En om datſe het kleed boven de knye droegh ſoo hadse hooge brooskens, op datmen hare bloote beenen niet ſoude ſien. Siet dan hoe de Cothurni leerskens waren, ſoo hoogh datmen de bloote beenen daer mede koſt bedecken, alhoewel Scaliger en andere, dieſelve op andere wyſe beſchryven: Daer nochtans dieſelve, ten tijde van Virgilius, in de ſchouw- en ren-plaetſen, dickwijls gebruyckt zijnde, hem allerbeſt bekent waren. Want ſoo de Cothurni hoogh waren, ſoo ſouden dieſelve Diana en de Iagers hinderlijck zijn, die op ſteylten, heuvelen en klippighe plaetſen ’t wild dickwils moſten vervolgen. Waer van de Schrijver ſeer breet handelt, en wijſt ſeer wijtlopig het onderſcheyd en ’t gebruyck van deſe brooskens en ſocken aen, &c.
Om nu te komen totte beteykniſſe van deſe beeldeniſſe, ſoo draeght de Achtbaerheyd aen ’t rechter been een ſtatigh brooſken; ’t welck bediet, dat een machtigh, edel en rijck man ſijne achtbaerheyd moet houden met een edel kleed, dat ſijnen ſtaet paſt. Aen ’t ſlincker been draeght hy een ſlechte ſocke, om te kennen te geven dat een man van kleynder vermoghen en middelen, nedrigh moet gaen, niet als een Prins of Edelman; maer dat een ygelijck in ſijne kledinge, moet acht nemen, op ’t geene hem betaemlijck is, en dat na ſijn ſtaet of ouder, altijd vliedende ’t geene buyten ſchreef gaet, ſoo wel van die geene, die daer verachten het cierſel van haere perſonen, en die daer op niet paſſen ofſe met vuyle, ſlordige en naulijx opgebondene kleederen voor den dagh komen, als van die geene, die ſich daeghlijx laeten ſien, gebruyckende beſondere naerſtigheyd in ſich te ſtreelen, en met alle lichte fatſoenen te vercieren. Cato van Vtica gingh in ’t eerſte de paelen van een Romeinſch Raetsheer te buyten, vermits hy ſijnen hoogen dienſt vergetende, al te ſlordigh by ſijne vrienden gingh, en dat bloot voets met een enckel kleed, en daer boven ſeer ſlecht met een koorde toegegort, gelijck Sabellicus verhaelt. Pedianus en Plutarchus ſeggen, dat hy op den marckt gingh wandelen, met een boere kleed: en in deſer maniere, ſonder eenigh ander opperkleed, ſat hy in den rechterſtoel. Sylla wierde oock beriſpt, dat hy, weſende veldheer, met weynigh achtbaerheyd door Napels gingh wandelen, met een mantel en op patijnen. Inde andere buyten paelen liepen Caligula, Nero en Heliogabalus Keyſeren, diewelcke voor den dagh quaemen, met bonte en gebloemde kleederen, paſſende beter een dertele vrouwe, als een doorluchtig Keyſer: [ 10 ]en deſe twee laeſte, droegen nimmer een ſelfde kleed langer als een reyſe. En Pompejus Magnus wordt oock van M. Cicero en Atticum aengemerckt, voor dertel en ydel, om dat hy aen ſijne kouſſen witte langhe kouſſebanden droegh, met een bemaelt kleed, dat weinigh, ſoo een Opper-veldheer, betaemde: waer mede Cicero geckt: en P. Clodius wort oock van Cicero gelaſtert, om dat hy roode kouſſen droegh, die hem een Raedsheer zijnde niet voeghden, paſſende ’t ſelve beter een Ionghman, diewelcke gheoorloft is, ſchoone, hooge en fraeye verwen te dragen: Evenwel moeten zy daerom de paelen van zeedigheyt niet te buyten gaen, om ſich te palleren en krullen met borduyrſels en ſtricken als de dertele vrouwen, maer moeten gedencken dat ſy van een veel edeler nature zijn. Diogenes ſiende eenen Iongheling te ſeer genegen tot de al te verwijfde opſmuckingen en palleringen, ſeyde, ſchaemdy u niet dat ghy u lelycker wilt maecken als de natuere u gemaeckt heeft. En gelijck deſe ydelheyt der kleedingen beſtraft wort in Iongelingen, Veldoverſten en Princen, te meer behoortſe gelaſtert te worden in Philosophen en Doctoren, die niet gaen met kleederen haere wijsheyd betamende. Van gelijcken moetmen ſich oock onthouden van de ſlordigheyt van Diogenes, Cinicus en Epaminondas: morſige Philosophen, diewelcke altijd een ſelfde kleed droegen. Van welcke ſlagh juyſt Socrates niet was, diewelcke bloots voets met een linnenkleed of ſack gingh omwonden, waer in hy dickwijls op de ſtraet, in de ſtoepen en miſthoopen ging ſlapen, met weynigh eere of achtbaerheydt. Men moet niet alleen onderhouden de achtbaerheyt om ſich in de kleederen te buyten te gaen, maer oock in de bewegingen; dienende daer toe ſeer aerdigh de patijne of broosken, om de ſtatigheyt uyt te drucken, een af keer hebbende van die geene, diewelcke al te grooten en gemaeckten ſtatigheyt over haer hebben, die’t hoofd in de wind ſteken, dan uytgestreckt, dan ingetrocken als ſich naulijx bewegende, en ſchijnen of zy ’t hoofd aen een pael ghebonden hadden, alſo datſe, ſonder achtbaerheydt gaende, andere tot lachen verwecken, wie haer oock ſiet. Oock moet de ſocke niet alleen genomen worden in de gang van ſlechte en gheringe perſonen, als van knechts en arbeyders, maer zy behooren de ſocke en brooskens gelijcklijck te dragen, dat is om hare ſtatigheyd te matigen, nae de gemeene gangh van beſadighde perſonen: Horatius bijt met ſijne ſchimptanden, eenen Tigellius Sardus, diewelcke geen maete hielde in ſijnen gang: dan gingh hy, voet voor voet, als of hy een prieſter van Iuno ware geweeſt, dan rende hy ſoo ſnel, of de vyanden achter hem heer waeren.
Totte vrouwen paſt wel eene ſtatigheyd in den gangh en een langhſaeme tret, om meerder achtbaerheyd wille; en om deſe oorſaecke hebben zy meer reden om patijnen of hooge muylen te draghen, om datſe niet te ſnel ſouden gaen: Maer den mannen paſt manlijck te gaen, en met grooter treden als de vrouwen. M. Tullius, als Petrarcha verhaelt, ſiende ſijn dochter Tullia boven de achtbaerheyt van een vrouwe al te ſnel gaen, en ſijnen ſwager Piſo daer tegen al te langhſaem, een man niet wel paſſende, ſeyde tot ſijn dochter in tegenwoordigheydt van Piſo, haer beyde beriſpende, gaet doch als een man. Willende te kennen geven, dat zy wat ſachter behoorde te gaen, en Piſo wat harder, als een man toeſtaet.
Boven dit alles ſoo paſt het Broosken en de Socke beyde ſeer wel totte welſtand van een Poëtiſch cierſel: Want de Poëten hebben door gheen andere maniere onderſcheydt gemaeckt van hare Poëſie of dichtkonſt, als door de brooskens en de ſocke. Want, gelijck geſeydt is, ſoo wierden de brooskens totte Treurſpelen van Koningen, Princen en andere voornaeme perſonagien gebruyckt, hoewel daer oock knechten, meeſters, ſlaven en dienaers onderliepen. En de Comici of geneughlijcke kamerſpeelders gebruyckten de ſocke, want haere ſtoffe was van ſlechte, geringe en beſondere perſonen, en alſo daer van ghemeene dinghen, met een ſlechte ſtijl gheſproken wierde, ſoo naemenſe de ſocke voor de ſlechte maniere van ſpreken. En als men van Koningen en Vorſten handelde, gebruyckten zy een ſtatige en dappere maniere, nemende het broosken voor ’t hoogh, volmaeckt en deftigh ſpreken. Sulx dat het broosken en de ſocke, ſoo veel de kleedinge en ’t spreecken belanght, dubbelt voor een Poëtiſche welſtand, en een kort begrijp van alle ſchoonheyd gehouden wert: Want de [ 11 ]brave Poëten onderhielden hare vercieringe oock in wat ſaecke het mocht weſen. Ariſtoteles beriſpt, in ſijne dichtkonſt, Vlyſſes, dat hy te ſeer gehuylt en gekarmt hadde op de klippe Scylla, want ten betaemde Vlyſſes niet, als een wijs en voorſichtigh man, ſoo leelijck te karmen. En M.T. Cicero beriſpt Homerum, dat hy den goden toegeſchreven heeft, wercken, die oock den menſchen beſoedlen, als kyvagien, gramſchappen, twiſten, nydigheden, oneerbaere genegentheden &c. waerover hy oock van Empedocles en Xenophanes is gelaſtert: En ’t is geen wonder dat de Philosooph Heraclitus geoordeelt heeft, datmen Homerum behoorde uyt de Schou-ſpeelen en van de Tonneelen te jagen, en hem dapper met vuyſten af ſmeeren: nergens anders om, dan dat hy de Achtbaerheydt niet hadde waergenomen, daer hy anders een wonder is van een hoogh verſtand en van welſprekentheyt. Nae mijn duncken gebreeckt Sophocles de Achtbaerheyd, oock in ’t ſpel van Ajax, alwaer hy Teucris de ſoone van een ſlavinne, de baſtaertbroeder van Ajax, invoert, om met Menelaus, de volle broeder van den Keyſer Agamemnon, te kijven, ſonder eenigh ontſagh of vreeſe, hem toesprekende, gelijck men oneerbiedighlijck ſeght, du, du: En alhoewel het waer is dat Menelaus ſcheydende, op ’t laeſte ſeyde, dat het ſchandelijck was met ſodanigen te kijven, diemen met geweldt konde temmen en t’ onderbrengen, ſoo ontlaſte hy ſich nochtans niet van de lelijckheydt, door dien hy menichte van ſcheltwoorden, alreede van Teucris hadde ontfangen, inſonderheyt als hy hem geantwoord heeft, met ſeer groote opgeblaſentheyt, ſeggende: ’t is my ſeer ſchandelijck eenen ſot te hooren, die veel ydele klaps uytſlaet. Onder welcke woorden weynig Achtbaerheyt is, noch van de zyde van Menelaus, die daer lange kijft met Teucris een ſlecht ſoldaet, een ſchutter, en ghelijck Homerus en Sophocles ſeggen, die gantſch geen macht hadde: dat dieſelve ’t hert ſoude hebben, te twiſten met een Koning, zijnde broeder van een Keyſer, om ſoo onbeſchaemt, sonder eenig ontſagh, duyſent ſcheltwoorden uyt te braecken: te meer doolt Sophocles in de Achtbaerheyd dat hy Teucris doet opgeblaeſen aen den Keyſer ſpreecken, van dat hy edel geboren is, verwijtende Agamemnon, dat hy van een godloſe vader, en overſpeelderſche moeder, is voortgekomen; en te meer dat hy hem dreyght, en dat ſonder betaemlijcke manieren, van een ontſaghlijck onderdaen, met weynigh Achtbaerheyd van den Keyſer, diewelcke hem door ſijne Keyserlijcke macht, om ſijne laſteringe en dreygementen, rechtvaerdelijck hadde konnen doen hangen en ſtraffen, alwaer ’t ſchoon dat hy in hogen ſtaet mocht gheweeſt zijn, daer hy nochtans maer een ſlecht onderdaen was.
Gelijck nu een verſtandigh Poëet aen de perſonagie van ſijne ſpeelen of dichten ſoeckt te paſſen behoorlijcke manieren, die niet buyten de Achtbaerheyt loopen: alſoo behoort een ygelijck wel in acht te nemen, wat hy ſchuldig is te doen, op dat wy in onſe handelingen niet gelaſtert werden: gelijck die Poëeten doen, die willende invoeren perſonagien, tot een voorbeeld van de menſchelijcke handelingen, ſtellen dieſelve voor, ſonder eenige behoorlijcke manieren, met weynigh eere en Achtbaerheyd.