Der Naturen Bloeme/Negende Boek
Der Naturen Bloeme .ix. - bome die specie draghen
Vortwart meer suldi lesen
vanden bome die specie draghen.
Die wassen lettel in onsen haghen,
mar int lant van over ze.
Ende eermen ju nochtan segget mee,
salic in ene reedene cleene
dar af segghen int ghemeene.
Ghemenlike eist bekent
dat int lant van Orient,
in Egipten, in Surien,
in Meden ende in Turkien,
ende namelike int lant van Endi,
datten paradise es bi,
die beste bome sijn int ghemene,
dat beste cruut, de beste steene.
Niemene ne wese dan so sot
dat hi dit oude over spot;
omme dat in onse lant
dese boeme niet sijn becant,
dat bedi ghevenset mach wesen.
Want wi dichten dat wi lesen.
Mar elc hore na de medicine,
ende elc proeve int herte sine,
dat niemen ghegronden can
hoe dat Got onse Here dan
van enen sape, nu merket ende mecket,
dat hi uter arden trecket,
den tronc sine tele af ghevet,
entar hi sine bloeseme af hevet
ende sine vrucht ende sine blade.
Ne wari niet van dommen rade,
die dit siet ende niet verstaet,
ofti wilde weten Gots raet?
Nu laten wijs hem ghebruken dan,
ende danken hem dat hi ons jan
sire ghiften, die hi ons ghevet,
want hi altoes gnoech hevet.
Hier laten wi dese tale staen,
ende willen t'onser matieren vaen.
t'Erst in A, der na in B,
na d'ordine van a b c.
Aloes, als Isidorus seghet,
es .i. boem die te wassene pleget
in Arabien, in Endi;
van soeter roke so es hi.
Nochtan scrivet Jacob van Vitri,
dat niemen inde werelt si
die noint quam al dar hi sach
sulken boem in eneghen dach.
Mar hare telghen, horen wi callen,
comen van berghen ghevallen
dar aloes die bome staen;
ende niemene macher toe gaen.
Also alse af steket de wint,
entie vamen ende vint
met netten, dats de maniere,
te Babilonien in de riviere.
Hier af segghen sulke wise
dat comet uten paradise
biden rivieren diere ute loepen.
Dus leerment kennen ende coepen,
dat swart es ende rikende wel,
bitter ende niet alte fel;
bruun root ende niet alte swart
ende onder de tande niet alte hart,
ende alsment cuet dat die roke
alte hant die hersinen stoke.
Den hovede esset goet, horic ghewaghen,
ende dar toe der cranker maghen,
der leveren enter herten mede,
enter menegher siechede.
Menstrua die onderbliven
helptet porren wel den wiven.
Wijn ghesoden met aloes
segmen dats al desen goet es.
Die doom vanden wine dus ghesoden
quitet die hersinen van noden;
entie van couteden es in ombaten
ontfa dit in sine nasegaten.
Armonium wasset in Armenien,
alse Plinius ende Isidorus lien,
een boemkin cleene, als men ghewaghet,
dat saets harde vele draghet.
Het rieket na canels nature
ende het doet slapen wel ter cure.
Een deser maniere hetet "cardemome",
langher ghesadet dan amome;
ende dar mense vindet groene ende vet
ende met scarpheden beset,
ende hare noode latet wriven,
wilmen over best bescriven.
Ende een deel riekende na dat soete,
es der cranker maghen boete;
ende doet mede wel verduwen,
enten quaden mont vernuwen.
Borax, alst Platearius kent,
es .i. boem van Orient
die inden zomer een sap ute ghevet,
datmen wert in fisike hevet.
Ende es erande gomme,
ende verdroghet al omme ende omme
omtrent den tronke dit,
dat beste es hart ende wit.
Borax met honege gheminget, dats waer,
maket des menschen anschijn claer,
ende es nuttelic ende goet
hem dien de ronghe wee doot.
Balsamus, als seit Solijn
ende menech meester fijn,
es d'edelste boem diemen weet.
Int ende van Endi dart es heet,
leesemen in Alexanders Geeste,
datmen vindet dalre meeste.
Wilen vantmen dien bom also
in Engaddi bi Jerico,
indes coninx Salemons tiden;
danen wart hi ghenomen siden.
In Egipten wasset hi, nu scone
int plein neven Babilone.
Nune mach niemen dar balsamen gewinnen
dan die Kerstine, als wij't kinnen.
Wants ets gheprovet te vele stonden
als hem Sarrasine onderwonden,
datter gheene vrucht ute wilde comen;
doch sijn si heeren vander bomen.
Int felt dar dese bome staen
sijn .vi. fonteinen sonder waen.
In deene segmen dat Marie,
Jhesus moeder, de maghet vrie,
bade haren lieven sone.
Dese fonteinen sijn ghewone
dat plein te benettene dar staen
die balsia bome, sonder waen.
Nieweren sonder dar alleene
draghet de boem groot no cleene.
Den wingarde geliket 't hout al ute,
entie blade gheliken der rute,
mar witter sijn si met allen
entie nemmerme ne vallen.
Aldus moetmen de balseme ontfaen
die utien houte sal gaen:
Een glasijn mes, ofte van steene,
dar mede makemen ene wonde clene
jnde scurtse, ende men ontfaet
dat sap datter ute gaet
onder in glasijn vat.
Wart soe datmen snede dat
met isere, 't gat soude verdroghen;
want de boem ne caent gedoghen.
"Xilobalsamum" heetet dat hout,
dat saet vandes bomes ghewout
hetet "carpobalsamum", entatter ut rinnet
datmen over balseme kinnet
hetet "apobalsamum" bi namen.
Dese valschemen ende doet tesamen
olie der toe ciprijn.
Dus provemen often si vrai sijn:
besmet soe gheen wullin cleet,
ghevalscede besmet gheret.
Dorghinghe es soe bekent.
Men orbartse int sacrament.
Cinamomum, als Isidorus seghet
ende Plinius, es .i. boem die pleghet
in Ethiopen vele te stane.
.vi. voete hoghe alsic wane,
van bruunre scorsen, van houte cleene.
Eist grof, sone hevetet werde neghene.
Het wast met hitten ende met droghen
want het ne can gheen rein ghedoghen.
Eist niewe, ende ment breket ontwee,
werptet enen roec ute min no me,
met stuvinghen inder ghebare
ghelijc als oft .i. mistkin ware.
Caneele men dit te hetene pleghet.
Platearius die seghet
dat hevet groot ghewoud
hersinen, maghen die sijn vercoudt.
Oec maket goeden appetijt,
eist datment in somertijt
sijn pulver werpet up de spise.
Goeden mont ende van goeder wise
maket hem dient dicken cuhet,
want het quaden adem verduwet.
Jeghen quaet tantvlesch mede
salment wriven dar ter stede,
met couden watre erst so dat bloet,
dan es ghepulvert canele goet
in waremen wijn, ende dar ter stont
der mede wel ghewreven de mont
Jeghen sincopin, jeghen hert vanc,
salmen dit pulveren ghemanc
ende gheroffels nagle ghewreven
te samen in fisike gheven.
Cassealignea, alse Plinius seghet,
es .i. boem die te wassene pleget
in Arabia. Sine lover sijn
ghevarewet alse purperijn,
ghescepen alst jenover blat.
.viii. voete hoghe wi lesen dat.
Van driemanieren es sine scortse gedaen:
beneden wit, doemen verstaen,
midden root, ende swart boven.
Dat swarte es dat meesters loven,
ende datter root es: es goet bediedet.
Mar dat witte no doech niet,
datter best es dats swaer.
Platearius seit voer waer
dat jeghen coude reume es goet,
enter leveren, enter longren doet,
enter couder maghe die sijn vercout,
dien helptet met sire ghewoud.
Dan salment in wine sieden
ende also gheven sieken lieden.
Cassiana, na dat ict weet,
es .i. boem droghe ende heet,
ende wast best in broeken lant.
Sine vrucht es cleene, alsict vant,
ghelijc den jenueverkine.
Goet sijn si ter medicine,
beede die vrucht entie blade.
Die dese wel sieden dade
met starken wine, dats bescreven,
jeghen de jucht eist goet ghegheven.
Die vander jucht oec alte male
die sine tale ontfallen ware,
wart dat hi die groene blade
selve onder sine tonghe dade,
joft pulver vanden droghen bladen,
hi soude thant spreken bi staden.
Dit moesti doen, als wijt kinnen,
alst evel ware in sijn beghinnen.
Cassia fistula es .i. boem die pleghet,
alse ons Platearius seghet,
te wassene int lant van Orient;
ets van naturen goet bekent.
Sine vrucht es lanc alsoe es ripe
ende es alst ware in ene pipe.
Dat saet dat in sinen marghe leghet
dier esser, alsemen voer war seghet,
meer dan .xl. in ene pipe;
swart ende groene sijn best de ripe.
Sijn march der of dats bequame,
want het ontslutet den lachame,
ets goet jeghen der herte mede;
ende in de strote ontfanghen mede
ende weder ute laten gaen,
suvert de sweren diere in staen.
Calamus aromaticus,
alse ons scrivet Isidorus,
es erande scone riet
datmen int lant van Endi siet,
wel riekende van soeter saken,
ende een deel tangher van smaken.
Platearius die seghet
dathet te ghenese pleghet
die maghe van couden doene,
ende het gheneset torsioene.
Ende jeghen der darmen wint
so nemet tsap dat merre af vint,
met alsenen sape ende met wine,
om te ghenesene de pine.
Om de macht oec mede te vernuwene
entie maghe mede te verduwene:
men neme hier af pulver een deel
ende der toe ghepulvert caneel,
dat maket dat verduen stranc
ende verdrivet den starken hertvanc.
Colloquintida, als Platearius seghet,
es ene vrucht die .i. boem pleghet
te draghene int lant van Orient,
te Jherusalem entar omtrent.
Van sinen appelen blivet .i. doot,
mar sijn saet hevet macht groot,
alse ons Platearius seghet.
Die tantswere t'hebbene pleghet,
hi sal sieden dit saet in wine
ende supent inden mont sine,
ende ne latent niet in wart gaen
ende gargariseren, ende dwaen
dar mede kele, tant ende mont,
hi gheneset in curter stont.
Capparis es .i. boemkin cleene
datmen stande vint ghemeene
in Poelien ende in Orient
te Constantinople entar omtrent.
Best sijn si die van Orienten comen.
Scortse, blade, wortelen, bloemen,
hebben in medicine virtuut.
Alse ghedroghet es sine huut
es soe buten ende binnen rood.
Ghesoden in wine hevet soe macht groot
te ghevene van evele vrede
der leveren enter longren mede.
Men sal nemen sine bloemen,
er si alte gadre ute comen,
ende begadense alsi sijn fijn
beede in soute ende in aisijn,
so maken si appetijt ter cure;
ende verduwen die humure
die de maghe in den crop hout,
ende verwarmense, es soe cout.
Cubebe dats ene boem vrucht
van Orienten, van goeder lucht,
seghet Plinius, dat soe den hovede
doet jeghen couden reume goet,
etende of riekende dar toe;
up datment up die colen doe
cubeben berne, ende men dor bate
de roke ontfa in de nesegate.
Men salse cuen inden mont langhe
dat hare macht ten hersinen ganghe.
Die van coutheden es onghedaen,
soe betert sine varewe saen.
Dragantum, hebben wi bekent,
es .i. boem van Orient.
Ene gumme der ute rinnet
die de sonne droghet ende verwinnet.
Dat beste es van witten pure
ende sulc es van rooder nature.
Mar dat nes niet also goet
dat het bi naturen doet
vuchten ende vercoelen mede
den mensche sine siechede.
Mar die de barst niet n'hevet goet
sie dat hi van dragantum doet
die twedeel, entander aisijn,
dus eist diadragant fijn.
Dits der barst medicine
ende nuttelic jeghen meneghe pine,
also danne es verdroghet;
want het dan sine macht wel toghet.
Galbanum, alst Platearius kent,
es .i. boem van Orient.
Dar ute loepet ene gomme
die galbanum hetet dar omme.
Het loepet ute bi somers ghewout
ende werdet verhart dan ant hout.
Goet galbanum es pur ende wit,
ende sweren doet ute breken dit.
Dien letargie doet slapen of dolen
legghe galbanum up colen
ende late de roke dor de bate
slaen in die nasegate.
Sine roke doet serpente vlien;
ende men purgert reume mettien.
Gariofilon seit Platearius
dat in Endi .i. boem is.
Vander grooter vindemense ghemeene
dat jeneverkine sijn cleene.
Gheroffels nagle es sine vrucht,
van grooter macht, van groter lucht.
Dits de valschhede diemerre toe doet:
Men neme gheroffels naglen goet,
die van scarper smake sijn,
ende breecse te pulvere fijn;
dar doemen toe starc aisijn
ende dar toe wel riekenden wijn.
Dan nemen naghele niewer toe goet,
diemen in .i. cledekin doet
ende men legse dar inne enen nacht,
dan so nemensi smake ende macht
vandien dinghen sonder saghe;
ende gheduren .xxx. daghe.
Dit sijn naghele valsch ende loes,
sonder doghet sijn si altoes.
Die goede sijn den hersinen goet,
up dat mense dicken rieken moet;
ende oec goet jeghen menisoen
salmense in fisike doen.
Galanga lesen wi dat si
int lantscap van Persi.
.v. jaer lesemen dat menne hout.
Alse ghevarewet es sijn hout
dat bruun root es, hart ende swaer,
ende scarp van smaken, dats best, dats waer.
Men machse valschen alse ghi verstoet
datmen gheroffelsnagle doet,
mar datmense met pepre vernuhet.
Galanghe doet dat spise verduwet;
der maghen eist remedie mede,
beede van winde ende van coutheden,
up datmense met wine siedet,
wel ghepulvert ende anders niet.
Hare roke maket d'hersinen gesont
ende soe maket wel smakenden mont.
Luxurie wecket soe te somer stonden.
Te wintre hevet soe meer ghesonden
dan soe in den somer hevet,
want soe te vele hitten ghevet.
Gummi Arabicum es ene gomme
in Arabien, darmen omme
dicwile der omme groot gelt gevet.
Want soe vele ghesonden hevet.
In Arabien staet .i. hout
dar soe ute lopet met ghewout.
Witte gomme dats de beste,
dicke roode dats de leste,
de middelste es bruun root.
Platearius scrivet hare macht groot,
want wie de tonghe hevet scarp ende quaet,
Platearius ghevet hem raet
dat hi gomme int water doe,
tote dat soe smeltet ende ondoe,
sine tonghe wrive der mede.
Die oec spuwet van crancheden,
men gheve hem ghepulverde gomme een deel
entar toe gepulvert caneel.
Jeghen hoeste ende jegen droghen
can dese gomme hare macht toghen,
in water met ghersten ghesoden.
Ende oec eist goet te sinen nooden
die de burst hevet verdroghet.
Die van viere smerte doghet,
pulver van gummen maket hem verganc,
met witten van eieren ghemanc.
Mirra, alse Isidorus seghet,
es .i. boem dies Arabia pleghet,
.v. cubitus hoghe, als wij't horen,
ende hevet meneghen scarpen doren.
Nader oliven es sijn blat,
mar scarp gedornet so es dat;
kersper esset ende ronder.
Ute desen bome loepet sap onder
dat bitter es ende mede groene.
Dat ute loepet sonder iet toe te doene,
ende dits beter vele tallen stonden
dan dat ute lopet ter wonden.
Werpmen de telgher hier of in viere,
si sijn van so felre manieren
dat si dicke maken sieke,
en si dat men storax rieke.
Van desen bome blade ende bloemen
doen den sieken vele vromen.
Ter sonnen moet ment droghen doen.
Si sijn goet jeghen menison,
ende jeghen spuen ende jeghen bloetsocht.
Nochtan es beter die vrucht,
dat mirtus heetet in Latijn,
oft tsap datter af mach sijn.
Mastis, alse Isidorus seghet,
es .i. boem dies India pleghet.
Ute dese bome vloiet ende gheet
die dinc diemen mastix heet.
Wel riekende esset, van varen root.
Die van bleecheden hevet noot,
het maket hem 't anschijn claer.
Die scortse hier af, dats waer,
ende honech ghesoden te samen,
es goet den sieken lachamen;
het slutet den lachame ter cure.
Hets goet jeghen quade humure
die van hersinen te doolne poghen
ten tanden wart, enten oghen.
Platearius die zeghet,
ende sulc dies hem te volgene pleget,
dat dit mastix dat ic hier noeme
es der note muscaten bloeme,
ofte die slume dar si in leghet;
recht alse die haselnote pleghet
t'hebbene ene slume van hare.
Dit maxtix salmen hebben mare,
die een deel es bleec root
ende in smaken scarp groot.
Men salse cuen ende in den mont
houden ene lange stont,
entie lucht dan upwart sla
so dat soe ten hersinen ga.
Muscata, spreket Jacob van Vitri,
es .i. edel boem van Endi,
een scone seere utermaten.
Plinius volghet deser straten.
Note muscate es sine vrucht,
wel riekende ende van soeter lucht,
heet ende drooghe in den derden graet.
Men sal kiesen, dat verstaet,
d'alre swartste diemen vint.
Hare blade sijn mede ghemint.
Muscata es den hersinen goet.
Die maghe soe verwarmen doet
ende hare spise verduwen.
Bleeke varewe doet soe vernuwen.
Tilike gheten ene musscate
es den hersinen groote bate.
Maer etemerre oec te vele
so gatet al uten spele,
want soe es dorganghe bi naturen.
Wijn der mede ghesoden ter curen
es den hersinen harde goet,
alsmen ons te wetene doet.
Piper es .i. boem van Endi,
ende wast alsemen seghet mie
ter sonnen wart, alsemen ons seghet,
dar Caucatus die berch leghet
(Plinius seget ende Solijn),
sijn hout ende sine blade fijn
naden genoverkine gedaen.
Dat wout dar dese bome staen
wachten ghevenijnde diere,
entie jaghemen hute met viere.
Aldus so wart bruun dit,
want sine nature die es wit.
Lanc peper dans ripe niet,
datmen onder wilen siet,
ende dats vander starxter maniere,
want ets onghequets van viere.
Jacob van Vitri seghet mi
dat al andre redene si
twi dat es so swart sijn vel,
ende dat dinket mi redene wel.
Hi seghet, ende men mages gheloeven,
datmen peper droghet in oven
om dattet te langher dueghe,
ende ment versamen niet ne moghe.
Dat swartste peper ghevet spoet,
want het es te meneghen dinghen goet.
Dat peper in den vierden graet,
drooghe ende heet eist, dat verstaet.
Peper of gedaen die huut,
entie keest diere comet ut
te sticken ghepulvert wel,
alse al af ghedaen es tfel,
dicken met rosewater nat
ende dan ghedroget dat,
ende also een colerium
in eens oghen ghedaen sum,
dat maket die oghen claer.
Entie velmen of, dats waer.
Peper es quaet den sanguinien,
want het maket lasers dihen.
Sijn pulver bitet tallen stonden
onnutte vlesch uten wonden.
Men hevet in Italien vonden
erande peper, horic orconden,
alse Plinius seghet mar niewer na,
ghelikende den pepre van India.
Mar ic houde niet over dat,
dat iewer in lant es ofte stat
dan in Endi, dus horicket luden,
die moeder es van allen cruden.
Storax, seghet Jacob ende Isidorus,
Platearis ende Plinius,
es .i. boem in Arabia,
ghernaten boeme ghelijc wel na.
Voer oest, alse de leetsterre riset,
also alse ons de lettre wiset,
valter ute menech traen;
dat moetmen hebben ende ontfaen
ert ghemanc werdet metter arden.
Dat sochtste es van meester werden
datmen mach vanden telghen lesen,
dat sietmen wit ende reine wesen;
mar metter sonnen werdet blont,
vet ende wel riekende talre stont.
Dats de beste die saen ontlaet,
ende daer soete lucht ute gaet
alse mense handelt metter hant.
Hets de beste dinc bekant
darmen af mochte ghewaghen
cranker ende couder maghen.
Sandali, dus lesen wi,
es .i. boem comet van Endi,
alse ons Platearius seghet,
die drierhande hout te dragene pleghet:
hets wit, hets valeu ende root.
Dat valewe hevet roke groot,
dat roode es werts, rieket te mee
alsment breket te mids ontwee.
Pulver es goet van sandali,
up dat het gheminghet si
met olien rosate, nu merket dit;
alse de levre es verhit,
een plaster ghemaket dar mede,
buten gheleit up die stede
vanden leveren, dies es men vroet.
Echt es oec dat pulver goet
om slapen, die niet slapen ne can,
ende jeghen die hooftswere nochtan;
so moetment minghen, dat verstaet,
met olien mandragoraet
ende met latuen sop.
Noch ene doghet hevetet sonder spot:
Men neme pulver van sandali
entie scurtse van feniculi,
ende gummi Arabicum,
suker ende wit macopijn sum,
pulver van liquerissien mede.
Dit stampmen met grooter nerensteden
wel te samen, ende men doe
simple siroepe der toe.
Dit es utermaten goet
jeghen heet sweere die weedoet,
ende jeghen durst om heeten rede
ende oec jeghen de levere mede.
Der droger barst est mede goet,
ende hem dien de burst wee doet,
oec eist goet jeghen vorhovet swere
alse van hitten comet de deere.
Dit heetemen "diasandali".
Ende al es oec dat sake dat si,
datment maket in andre maniere,
mar dus est best als ict visiere.
Wilmen oec dat wel slapen doe,
neme pulver van mandragen der toe.
Thus, alse Platearius seget
ende Plinius, es .i. boem die pleget
te wassene int lant van Arabi.
Edel wel riekende so es hi,
lanc ende ghetelghet seere,
ghebladet wel na min no mere
dan alst .i. perboem ware.
Voer den oesttijt alle jare
snidemenne dor sine huut;
dan loepter erande gumme ud,
entie verhart dan ant hout.
Echt vandes winters ghewout
ghevallet datment selve doet,
ende dat nes niet also goet;
want ets root, entander wit.
Wit ende ront es best dit,
ende dat saen ontsteket van viere.
Hort van wieroke goede maniere:
Nem 't witste wierooc datmen vint
ende ute wel ghepulvert ghint,
ende nem niewe was te dien
thant ghenomen vanden bien,
ende botre der mede
darmen noint sout an ne dede.
Van desen drien, darmen af seghet,
besie dat elc hoep even vele weghet.
Doe dese drie dan in .i. vat,
ente viere so set dat
ende minget te gadre somen best can.
Laet coelen vanden viere dan.
Ende alse duut danne wilt orbaren:
set te viere dan te waren
ende laet ontlaten .i. lettelkin.
Ende dan so nem .i. vel scapijn
ende smeret up die vleees side.
Het es best in allen tiden
der burst, die dinc wesen mochte,
want niet maxe so sochte.
Jeghen tantswere ende tranende oeghen
so can sine macht wel toghen
een plaster der up ghemaket met wine.
Entie vander reume hevet pine
houts .i. stic langhe in sinen mont
ende etet der na, hi werdet ghesont.
Nemme ne canic ju ghewaghen
vanden bomen die specie draghen.
Hort van cruden int ghemeene
want dat wonder n'es niet cleene.