Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Venusta

Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants (1644) door Cesare Ripa et al., vertaald door Dirck Pietersz Pers

Venusta. Bevalligheyt, Aerdigheyt door Giov. Zaratino Castellini, p. 49-56

Uitgegeven in Amstelredam door Dirck Pietersz Pers.

[ 49 ]

Venusta. Bevalligheyt, Aerdigheyt. van den Heere Giov. Zaratino Caſtellini.

EEn ſchoone Nymph van bevalligh opſicht, gekleet in weerſchijn, met een riem omgort, alwaer rontom Cupido met ſyne brandende fackels, mette gevleugelde Slangeſtaff van Mercurius geborduyrt is, draegende in de rechter hand een Helichriſus, of een klaere goud-geele bloeme, en in de ſlincker hand het vogeltjen Iinge, by den Griecken alſoo genaemt.
Bevallicheyd is een ſeeckere aerdigheyt, die een volmaeckte ſauce totte ſchoonheyt brenght: Want alle ſchoone luyden zijn niet bevalligh. Suetonius beſchrijvende het maeckſel van Claudius Nero, maeckt een onderſcheyt tuſſchen ſchoonheyt en Bevalligheyt, ſeggende: Hy was ſchoonder als bevalligh van opſicht. Catullus vergelijckende Quintia niet ſijn beminde Lesbia, laet wel toe dat Quintia ſchoon was, maer niet geheel ſchoon want zy hadde geen Bevalligheyt: Maer hy bewijſt, dat ſijn Lesbia geheel ſchoon was, want zy hadde alle Bevalligheyt, daer van hy aldus ſinght:

Een yder acht Quintijntjen ſchoon,
Doch ick ſtelt op een ander toon:
Maer datſe is geſtreckt en blanck,
Van ſchoon gelaet en fier van ganck,
Voorwaer hier in geen ſchoonheyt leyt,
Maer ſchoonheyt is bevalligheyt.
Zy heeft beval, noch sout, noch aert,
Dies acht ick haer geen boone waert:
Maer Liſabet dat geeſtigh dier,
Die rooft der vrouwen ſchoonste cier.

uyt welck gedicht beſloten wert, dat boven de welgemaecktheyt van een groot en blanck lichaem, de Bevalligheyt ten hooghſten noodigh is. En dat ſelve bewijſt Catullus niet ſoo ſeer in ’t woord Venuſtas of Bevalligheyt, als in ’t woord mica ſalis, dat is, een kruymken ſouts: te weten, om dat Quintia onſapigh en ongeſouten was, hebbende noch Aerdigheyt, noch Bevalligheyt. Waer over Alexander Guarinus ſeyt, gelijck de ſpijſe ſonder ſout onaengenaem is, alſoo konde Quintia, al is ’t datſe langh en blanck was, niet ſchoon weſen, ſonder Bevalligheyt: ’t welck anders niet is als een ſeeckere Aerdigheyt, gelijck dieſelve ſchrijver in ’t ſelve gedicht ſeyt, het ſchijnt dat Lesbia de Bevalligheyt van alle vrouwen gerooft heeft, overmits alle aerdigheyt en geeſtigheyt in haer alleen uytblonck: Op de maniere van Zeuxis de Schilder, diewelcke aen die van Agrigenten in Sicilien, om Iuno Lacinia uyt te beelden, ſoo ſochte hy de allerſchoonſte ſchoonheyt, van de allerſchoonſte en bevallighſte Maeghdekens uyt, die hy koſt vinden. ’t Selve wort van den Poëet Lucretius uytgedruckt, diewelcke de Bevalligheydt en Aerdigheydt een ſuyver ſout noemt, ſeggende dat kleyne Pumilio, is vol liefdekens en geheel ſout van zeeden. Willende ſeggen, dat aen ſoodanigen Vryer, die van de Liefde verblint was, een kleyn, kort Meyſken, hem ſcheen eene van de Charites of Liefdekens, en eene van de Gratien of Danck-Goddinnekens te zijn: welcke gratie of aerdigheyt, van veele Schrijvers onder het fout is begrepen. Want Aerdigheyt en [ 50 ]Bevalligheyt is de ſauce van de ſchoonheyt, gelijck het ſout van de ſpijſe is, als Plutarchus ſeyt. Om deſe oorſaecke moet de ſchoonheyt van een Vrouwe niet onbevallick, maer aengenaem zijn; en om de gemoederen te bewegen, wortſe geſouten genaemt. En daerom verſiertmen, dat Venus, die gehouden wort een Goddinne van de ſchoonheyt, uyter Zee, dat is, uyt het ſout gebooren is. Sulx dat de Bevalligheyt, die Catullus het ſout en de Veneres noemt, niet anders zijn als de geeſtigheyt en de Bevalligheyt, een woort dat van Venus heerkomt, want Cicero ſeyt, dat Venus van Venuſtas is voortgeſproten. Daerom ſeyt Catullus dat Lesbia hadde gerooft alle de Veneres, dat is alle de geeſtigheyt en Bevalligheyt. Want Venus, als Goddinne van de ſchoonheyd, en het hoofd van de Bevalligheyt, hadde boven de volmaeckte ſchoonheyt des lichaems, alle aerdigheyt en geeſtigheyt, die in een volmaeckt bevalligh Menſch vereyſcht worden. Want Bevalligheyt beſtaet voornaemlijck in twee beſondere gaeven: in de aengenaemheyt van ’t aensien, en in de lieflijckheyt van de ſtemme. ’t Aenſien beſtaet in de aengenaeme en vriendlijcke verwe, in de lieflijcke en hoflijcke beweginge, in de ſoete lagh, en in ’t vrolijck opſicht. De ſtemme beſtaet in ’t bevallijck ſpreecken, waer in beſonderlijck een ſapige ſoutigheyt van Wijsheyt vereyſcht wort, in geneughlijck, en om ſoo te ſeggen, als een Engel te ſpreken. En derhalven ſeyt Quintilianus, Bevallijckheyt is al ’t geene dat met eene ſeeckere aerdigheyt en lieflijckheyt geſeyt wort: En hy getuyght van Iſocrates, dat dieſelve alle de bevalligheden van ’t welſpreecken is naegevolght. Van gelijcken doet oock Petrarcha doorgaens in ’t ontwerp van ſijne beminde Laura, daer hy haere Bevalligheyt, ſoodaenigh afmaelt, dat zy oock den verſtoorden Iupiter lichtlijck ſoude hebben konnen bewegen, daer van hy aldus ſinght:

So haest als zy my wierd gewaer,
Doen tratſe my ſoo geeſtigh naer,
Schoon Iupiter vol gramſchap was,
Het korſel hoofd vergingh hem ras,
Hy ſmeet den blixem uyter hand,
En raeckte door haer Liefd’ in brand.

In welck gedicht, gelijck hy in meer andere dichten doet, ſiet hy op haer blanck aengeſicht, op de blonde hoofdhayren, op de bruyne winckbrauwen, op den glants der oogen, op de wittigheyt der tanden, op het korael van de lippen, &c. al te ſaemen verwen, diewelcke geeſtigheyt en Bevalligheyt aenbrengen, wanneer dieſelve met een gemaeckte gelijckmaetigheyt in een perſoon (al gelijck) werden bevonden. Hy let op haer gangh en op haer geſicht, op haer aengenaem spreecken en vriendlijcke lach, als mede op haere geeſtige trett en ’t bewegen van haere voeten. In deſe deelen dan, in de verwe, in de beweginge, in de lach, in ’t geſicht, en in het ſpreecken beſtaet de Bevalligheyt. En daerom hebben wy haer in weerſchijn gekleet, dat van veele verwen is te ſaemen geſet, om de veranderingen der bevalligheden, die in een ſchoon voorwerpſel van een volmaeckte ſchoonheydt worden vereyſcht. Want nae des Platonischen Ficini meeninge, is de ſchoonheyt een ſeeckere geeſtigheyt en aerdigheyt, diewelcke veeltijts in ’t beſonder heerkomt van eenigh oppronckſel en fraejicheyt van veele dingen, en die is van driederleye ſlagh: ten eerſten ſoo wort door’t vercierſel van veele deughden, de Bevalligheyt in de gemoederen gebracht, ten tweeden komt door de overeenſtemminge en gelijckmaetigheyt van de verwen en trecken de Bevalligheyt en geeſtigheyt aen ’t lichaem: ten derden ſoo ſpruyt de Bevalligheyt en geeſtigheyt ſeer dapper door de lieflijckheyt van de ſtemme, en door de ſoete gelijck-klinckende woorden: Sulx, dat deſe drie voor de ſchoonheyt van ’t gemoed, van ’t lichaem, en van de ſtemme gehouden werden.
De ſchoonheyt van ’t gemoed verheught ſich door de ſinnen, de ſchoonheyt des lichaems door de oogen, de ſchoonheyt van de ſtemme door de ooren. Waer over dieſelve Ficinus ſeyt, deſe Bevalligheyt is ſchoon die ’t gemoed door de ſinnen en door ’t geſicht en ’t gehoor beweeght en aenlockt. Waer uyt wy dit eygentlijck beſluyten, dat de ſchoonheyt in deſe drie dingen beſtaet, en dat deſe drie met een ander te ſaemen vereenight, de geeſtigheyt en Bevalligheyt maecken, gelijck Petrarcha daer van wyder ſingt, noemende deughd en eere, de ſchoonheyt des gemoeds, die in de gemoederen de Bevalligheydt veroorſaeckt. Wildy de ſchoonheyt ſien in de geeſtige beweginge? [ 51 ]ſiet de aerdigheyt van ’t lichaem. De ſoete redenen? hoort de lieflijckheyt van de ſtemme. Siet, ſeyt Petrarcha, hoe lieflijck heeftſe my ’t herte verſtrickt, ontroert, aengelockt, en treckt het gemoed, door de ſinnen, door ’t oogh en door ’t gehoor.
De aengenaeme Bevalligheyt ſeyt Plato in ſijne wetten, paſt den Vrouwen alderbeſt: waer uyt het komt dat Cicero in ’t eerſte boeck van de Burgerplichten ſeyt, Wy moeten een Vroulijcke bevalligheyt en een Manhaftige achtbaerheyt volgen. Sullen wy meenen, Dat Bevalligheyt een Vroulijcke ſaecke is, en dat waerdigheyt en dapperheyt den mannen past? Doch ’t is te gelooven, dat dit te verſtaen is, van een ſeeckere verwijfde ſachtigheyt, ſaertheyt en vroulijcke zeedigheyt: niet dat de Bevalligheyt en aengenaemheyt een Man qualijck paſt, want een Man ſonder geeſtigheyt is onbevalligh, en naer ’t gemeen praetjen ſoo ſal de Man Acharis, altijd, als een ydel ſpreuckjen, in alle Mans mond zijn. Acharis wort genomen voor een Man ſonder Bevalligheyt, want aerdigheyt en geeſtigheyt maecken den Man aengenaem en vrolijck, hoe lelijck hy oock magh weſen. Vlyſſes was lelijck, niet te min bemachtigde hy door ſijne Bevalligheit en ſoete overredinge de gemoederen van alle de Griecken: Iae hy koſt oock, door ſijne aengenaeme welſprekentheyt, de Goddinnen op hem doen verlieven, gelijck Ovidius ſeyt. Quintus Roſcius de Comedi of Tonneelſpeelder, was ſcheel en lelijck van aengeſicht, dies hy om ſijne lelijckheyt te bedecken, de eerſte was die met een momaenſicht op ’t tonneel quam, gelijck C. Rhodiginus ſeyt: Maer ’t volck wilde hem liever ſonder maſke ſien en hooren, want behalven ſijne ſoete uytſpraeck, ſoo hadde hy noch een ſonderlinge geeſtigheyt en bevalligheyt, ſoo wel in de beweginge als in de handelinge, door verſcheyden genegentheden geeſtigh, en door ’t geſicht, uyt te drucken. Hier ſiet men hoe de Bevalligheyt in een lelijck Man aengenaem is, en hoe veel te meer ſalſe zijn in een ſchoon Man. Wie ſal dan ſeggen dat de Bevalligheyt een Man niet wel paſt, ten waere dat men een al te verwijfde Bevalligheyt meende: Maer een Manhafte dieder in Panigarola geſien is, is te prijſen, diewelcke neffens de ſchoonheyt des lichaems, ſoodaenige Bevalligheyt in ’t ſoet ſpreecken hadde vergeſelſchapt, dat oock luyden van den morgen af totten avond toe, ſonder eeten of drincken ſouden geſtaen hebben, om de ſpijſe van ſijne welſpreeckentheyt te genieten: En wy hebben meer als vier reyſen geſien, dat Taſſo by ’t tonneel ſtont, den mond open vergetende, ſonder ſich eenighſins te bewegen. Krachten voorwaer, van Bevalligheyt en geeſtigheyt, die den Menſch betooveren en de gemoederen wegh rucken. Inſgelijx bleef oock het gemoed van Alcebiades alſoo begoochelt, door’t ſpreecken van Socrates, hoe ſlordigh en lelijck hy oock was, dat hy ſeyde meer ſoetigheyt te hebben in de woorden van Socrates, als in de ſoete en lieflijcke gesangen van Marſias en Olympius, vermaerde Muſiciens, ſoo geweldigh en krachtigh was de aengenaemheyt in ſijne woorden en gebeerden. Welcke geeſtigheyd van alle Redenaers genoegh wort aengepreſen, niet alleen door de ſoetaerdigheyt in ’t ſpreecken, maer oock in de Bevallijckheyt van ’t geſicht: En ſoo veel de perſoone belanght, iſſe in een Man prijſlijck. Plutarchus roemt het bevallige opſicht van Pompejus, dat vol zeedigheyt en beleeftheyt was, waer door hy oock ſijne redenen aengenaem maeckte, en dat in hem alle de Bevalligheden en aerdigheden met een ſtaetigheyt en beleeftheyt waeren te ſaemen gevoeght: en dat in de kracht en in de bloem van ſijne Iaeren in hem een Koninghlijcke Majeſteyt uytblonck. Suetonius prees in Auguſtus de ſchoonheyt en Bevalligheyt van ſijne tegenwoordigheyt, en dat dieſelve, in alle trappen van ſijne Iaeren, geeſtigh was.
Van duſdaenige volmaeckte Bevalligheyt roemen oock de Griecken dat haere Alcebiades geweeſt is, en M.T. Cicero prijſt ſoodanigen opſicht dat te gelijck Achtbaerheyt en Bevalligheyt aenbrenght. Overſulx is de Bevalligheyt in een Man prijſlijck. Van de Vrouwen ſpreeck ick niet, maer ick wilde liever eene Maegd vryen die ſo heel ſchoon niet was, nochtans deughdſaem, geeſtigh en aengenaem in ’t ſpreecken en ommegaen, en luſtigh op den tret, als eene die ſeer ſchoon van aengeſicht was, doch ſonder Bevalligheyd, ſonder deughd, een boerin in ’t verkeeren, logh in ’t gaen, en ongeſouten in ’t ſpreecken.
Wy hebben deſe beeldniſſe met het gordel [ 52 ]van Venus opgeſchort, dat by de Griecken Ceſtum of Balteus geheeten is, ’t welck Venus, Moeder van alle ſchoonheyt en geeſtigheyt plagh te draegen, om bevalligh te zijn, en dat ſelve hadde ſulcken kracht in de Minneverſtooringen, dat het oock den verſtoorden en raſenden Mars konde ſtillen, en Iuno die ’t ſelve van Venus hadde geleent, konde daer mede den donderenden blixem-draeger Iupiter te vreden ſtellen. Waer over oock Martialis ſoetelijck ſcherſt, willende Iulia prijſen over haere geeſtigheyt en Bevalligheyt, ſeyt, dat Iuno en Venus te gelijck, van haer het gordel ſouden moeten bidden. Dit koſtelijck gordel is van Homerus beſchreven, dat het ſeer korſtigh met de naelde was geborduyrt, waer in dat alle aenlockingen waeren, te weten, de Liefde en het verlangen, de t’ ſaemenſpraeck, de ſoetvloeyende reden die ’t gemoed der Wijſen verſtrickt. Dit was haer in de hand gegeven, en tot haer geſeyt, Neemt dit gordel, dat wonderlijck geweven is, en druckt dat om uwe ſyden, want daer zijn alle dingen in gemaeckt, en gelooft dat het u niet onmogelijck ſal weſen uyt te voeren, al ’t geene ghy ſult begeeren. Hier uyt blijckt nae ’t getuyghnis van Homerus, dat in dit gordel mette naelde geborduyrt waeren, de Liefde, het verlangen, en de ſoetvloeyende en aengenaeme welſprekentheyt.
De Liefde hebben wy gemaelt op de gewoonlijcke maniere van een gevleugelt Ionghsken, en ’t verlangen door den brandenden fackel: ’t welck die geene zijn, die op de maniere als een brandende toortſe, ’t hert der Minnaers geſtaedigh doet ontvoncken. De ſoete en lieflijcke welſprekentheyt wort door den ſtaf van Mercurius uytgebeeld, dewijl de oude Poëeten Mercurium voor een Vader van de Welſprekentheyt en ’t hoofd van de Bevalligheden uytroepen. Waer over oock Lucianus, Mercurium invoert, als dat hy het gordel van Venus ſoude hebben geſtolen van wien hy oock wierde omarmt, om de over winninge, die hy door haere Bevalligheyt hadde verkregen. En niet ſonder reden ſtelden die van Athenen Mercurium, als Pauſanias verhaelt, voor den ingang van ’t kaſteel en de Bevalligheden daer neffens. Sulx dat de Slangenſtaf van Mercurius dient voor een beeld van de Welſprekentheyt en van een lieflijcke welſprekende tonge: en door dit gordel wil Homerus de kracht van de Bevalligheyt te verſtaen geven, ſonder welcke de ſchoonheyt niet om ’t lijf heeft. Venus was wel ſchoon, maer ſonder het gordel, ’t welck een beeld was van de Bevalligheyt, ſoo koſt zy Mars niet verſoeten noch aen haere ſyde trecken. Iuno was wel ſchoon, maer ſonder het gordel van Venus, dat is, ſonder aengenaemheyt en Bevalligheyt, koſt zy Iupiter niet verſachten, daer door zy hem nochtans vermorwde, gelijck Venus oock Mars dede: willende te kennen geven, dat de ſchoonheyt gevoeght by de Bevalligheyt een yder kan aenlocken, hoe wreed van herten dat hy oock mocht weſen als Mars, of van een ſoo hoogh en verheven gemoed als Iupiter: Maer dat de ſchoonheyt deſe kracht niet hadde ſonder de Bevalligheyt, diewelcke Liefde en verlangen verweckte in de gemoederen van de wijſe Mannen, en dat door de aengenaemheyt van ’t ſpreecken, treckende dieſelve ſoodanigh, datſe van haer kan verkrijgen, watſe ſal begeeren.
Libanius de Griexſche Philoſooph, verſiert over het gordel en over de rooſe een aerdige kluchte, gelijck Angelus Politianus verhaelt, dat Pallas en Iuno, wanneer zy voor den Herder, die als Rechter over haere ſchoonheyt ſoude weſen, verſcheenen, ſeyde hy tot Venus, dat zy haer gordel ſoude afleggen, want het gaf haer ſulcken Bevalligheyt, datſe daer door de luyden betooverde; Venus antwoorde dat zy te vreden was dien gordel af te leggen, maer dat het daer tegens behoorlijck was, nae dien d’eene geciert was met een gulden Helmet en d’ander met een kroon of bagge, dat zy voor haer dan oock eenigh ander vercierſel mocht verkieſen: waer in Pallas en Iuno te vreden waeren. Venus van haer ſcheydende, gingh in een ſchoone warande, en las aldaer Lelien, Violen en andere bloemen, om haer te cieren, maer verder gaende, wierde zy den ſoeten reuck van Rooſen gewaer, diewelcke zy pluckende, dacht haer dat deſe de ſchoonſte van alle waeren, d’andere te ſaemen verwerpende: dies maeckte zy daer af een Rooſekrans, mette welcke zy verciert zijnde, voor den Rechter quam: Maer Pallas en Iuno haer dus bevalligh metten Rooſekrans ſiende opgepronckt, wilden ’t oordeel niet verwachten, en haer kennende overwonnen, quaemen zy Venus alle beyde omarmen, kuſſende den Rooſekrans, ſettende dieſelven, d’een den [ 53 ]anderen op ’t hooft, en ten laeſten weder op ’t hooft van Venus. En hierom zijn wy bewogen, om de Bevalligheyt met een Roſekrans af te maelen: en dat oock met reden, want de Rooſe is om hare Bevalligheyt de Koninginne van de bloemen, een cieraet van de aerde, een glans van alle planten, en het oogh van ’t gebloemte. Deſe geeft Liefde van ſich, en verſoent Venus, steeckende alle andere bloemen den loef af. Waer in de Poëten oock meeſt over een komen, onder andere Murtola, en Anacreon ſeggen, datter de cieraet vande Bevalligheyt in ſchuylt.

’t Roosjen aller Goden bloemtje,
Dat den Menſch tot wellust leyt,
Draeght van geur en reuck het roemtje,
Cierſel van Bevallijckheyt.

Soo paſt dan de Rooſe ſeer wel totte Bevalligheyt, daerom zy oock van de Poëeten Venus is toegewijt, als een beeld van Bevalligheyt en ſchoonheyt: waer in de bovengeſeyde drie dingen, die de Bevallijckheyt maken, als de Platonici ſeggen, te vinden zijn, te weten de kracht of deughd, de welgematigde verwe, en de lieflijckheyt van de ſtemme. Voorwaer in de Rooſe zijn oock deſe drie deelen te vinden, ten eerſten beſtaet haer deughd in de lichaemen te verſtercken, door ſoo verſcheyden toebereydingen van ſyropen en wateren. Daer is de aengenaeme lijfverwe, die met wit en root vermenght is, gelijck de Poëeten verſieren, dat de Rooſen te vooren geheel wit zijnde, met het bloet van Venus zijn beſprenght. Daer is de geur van de lieflijcke reuck, een beelt van de ſoetigheyt, en geur van de ſtemme, naedemael eenige Philoſophen het daer voor houden, dat de reuck en de verwe komt van de aengenaeme ſterre van Venus; waer uyt dit ſpreeckwoort gekomen is dat door Rooſenſpreken, Poëetiſcher wyſe geſeyt wort, dat Venus mette mond vol Rooſen ſpreeckt, gelijck Virgilius en Petrarcha ſingen, dat de ſchoone Engelſche mont was vol peerlen, rooſen en lieflijcke woordekens. Verſtaende een bevallige mond, nemende de peerlen voor de ſneewitte tandekens, en de Roſen voort vermelioen van de lippen, waer uyt voortquamen koſtlijcke ſpreucken, die verhaelt werden met een ſoete welſpreeckentheyt en aengenaemheyt van redenen, gelijck oock Taſſo ſinght.
De Helicriſus die zy in de hand draeght, is een bloeme die genaemt is nae de Nymph Helicriſa, als die de ſelve eerſt ſoude hebben gepluckt, gelijck Themiſtagoras Epheſius ſchrijft, doch ick achte datſe genaemt is nae Helios, ’t welck de Sonne, en van Chryſos ’t welck gout beteyckent, overmits de ſchaduwe van deſe plante vol beſyen hangende, die oock nimmermeer verrotten, wanneerſe van de ſtraelen der Sonne geſteecken zijn, een ſchadu of weerſchijnſel geven, als ofſe van goud waeren: Waer over de Heydenen een gebruyck hadden, hare Goden daer mede te bekronen, ’t welck Ptolomæus de Koningh van Egypten met groote naerſtigheit heeft onderhouden. Wat voor een bloeme deſe Helicriſus is, tot een onderſcheyt van de Chriſanthemus en de Amarant, kondy by Plinium, Dioſcoridem en ſijnen uytlegger Mathictam leſen.
Wy hebben haer deſe bloeme in handen gegeven, tot een beeld van de Bevalligheyt, want het is een aengename bloeme die haer naeme draeght van’t goud en van de Sonne, onder wiens ſtralen zy ſchoon en luchtig is, als het goud: jae men ſoude geen aengenaemer ſaecke konnen noemen, dan datſe luchtigh, en blinckende is, als het goud, daer de Sonne haer weerſlag op geeft. Iae men ſegt, dat als men daer kranskens van vlecht, en by ſich draegt, dat men ſich aengenaem maeckt, en gunſt en roem in ’t leven verkrijgt, gelijck Plinius en de oude Griexſche Schrijver Athanaeus verhaelen. Hierom geven wy de Bevalligheyt deſe Helichriſus in de hand. Want wie Bevalligheyt heeft, heeft in ’t gemeen by iederman geluck wenſchinge, roem eere, gonſt en aerdigheyt. En overmits de Bevalligheyt de gonſte weder vereenight, door de welcke de dingen worden verkregen, ſoo is van de Latijnen geſeyt, hy is vol Bevalligheyt, en dat van een Man die geluckigh is, dat ſijne ſaecken nae wenſch zijn uytgevallen. Want Pamphilus in ’t spel van Hecyra, als ’t hem boven ſijn hope mette Vrouwen wel geluckt was, ſeyt hy, Wie is geluckiger en voller van Bevalligheyt als ick ben? Daer en tegen ſeyt men, dat die onbevalligh, en ’t geluck ongunſtigh is, die de ſaecken niet nae wenſch gelucken. Waer over Pamphilus in ’t ſpel Andria ſeyt: Iſſer wel eenigh Mensch onbevalliger en ongeluckiger als ick ben?
Waer uyt het komt dat die bevalligh is, oock geluckigh is, want hy vindt licht by yemant gunſt en aengenaemheyt, waer [ 54 ]toe deſe bloeme, als een beeld, gebruyckt wort, als zijnde een eedele, ſchoone en aengenaeme bloeme. Niet datſe in der daed den Menſche aengenaem en in gunſte by de Princen brenght, gelijck de Indianen ſotlijck meenen, dat de Rooſe doet: ’t welck een dwaſe ydelheyt is. ’t Is oock malligheyt dat eenige ſeggen, dat de Haeſe den Menſche ſoude aengenaem maecken, wanneer men van ſijn vleeſch ſoude eeten. ’t Is oock grootelijx te verwonderen, dat Pierius diewelcke anderſins een dapper Man is, in deſe doolinge is geraeckt, dat hy de plaetſe Plinii miſduyt, daer hy ſeyt, dat Haſevleeſch, nae ’t ſeggen van Cato, ſlaeperig maeckt, daer verandert hy ’t woort ſomnoſos, dat is ſlaeperigh, en ſtelter voor formoſos, dat is ſchoon en aengenaem. Daer nochtans ſchimpswyſe, de ſottigheyt van ’t volck, door Plinius, beſtraft wort, dewijl zijt daer voor hielden, dat ſeven dagen langh Haeſevleesch gegeten, het den Menſche gunst en Bevalligheyt aenbrachte; ’t welck een groote beuſelinge is. Dewijl de Haeſe by geene oude ſchrijvers voor ’t beelt van de Bevalligheyt is gehouden, maer wel beſpot. Dit ſchijnt evenwel Pierius tot ſijn voordeel te trecken, dat in een afbeeltſel van Philoſtratus, de Liefdekens afgemaelt zijn, onder een Orangeboom ſpeelende, met een Haes, maer dit heeft geen gemeenſchap mette Bevallijckheyt, want diergelijcke boerterien ſuldy duyſent mael te Romen aen de gevels en lijſten van de huyſen, palleyſen en luſthoven vinden, alwaer de naeckte Cupidoos ſpeelen mette geytjens, apen, en andere geneughlijcke dieren. Want de Cupidootjes wilden den Haes niet quetſen met haere pijlen, maer zy wilden hem levende vangen, om die, voor een geſchenck aen Venus te vereeren, niet tot een beelt van Bevalligheyt, maer om dat het een ſeer vruchtbaer dier was, en ſeer tot Venus genegen; waer van Philoſtratus ſelve ſeght, de ſotte Minnaers hebben gemeent dat by de Haeſe eenige kracht ſoude zijn, tot verweckinge van Liefde. Waer over Pierius oock dit ſchempdicht van Martialis gebruyckt.

Michieltjen ſent een Haes en raed my die te eeten,
Voor ſeven dagen langh, om ſchoon te zijn, hermaeckt:
Doch ſoo ghy hier niet ſpot, maer ſeghtet by u weeten:
O Gellia, ghy hebt noyt Haeſevlees geſmaeckt.

Doch hier ſpot Martialis mede, ſeggende, ſoo dit de waerheyt is die ghy ſeght, dat Haeſevleeſch ſchoon maeckt, ſoo hebdy Gellia noyt Haeſevleeſch geproeft, boertende op haer, om dat zy ſoo lelijck was. Pierius maeckt oock gewagh van Alexander Severus, diewelcke dickwils Haeſen at, maer ſeecker ſijne Bevalligheyt, quam niet van het Haeſe eeten, maer van ſijne natuerlijcke Bevalligheit. Want laet yemant die niet uyter natueren Bevalligh is, ſoo veel Haeſevlees eeten als hy wil, hy ſal daer mede geene Bevalligheyt verkrijgen, want geeſtigheyt komt door de geeſt der natuere, die door geen eeten of leckernie kan te wege gebracht werden. Waer over oock ſeecker Poëet boertende met den Keyſer, nemende oorſaecke van ſijne Bevalligheyt, en van ’t Haeſe eeten, ſeght dat hy dickwils Haeſevlees eetende, Bevalligh was geworden, waer op Lampridius in’t leven van den Keyſer, tot laſter van den Poët eenige veerſen verhaelt, die de Keyſer daer op ſoude geantwoordt hebben: Dat ghy meent, ellendige Poëet, dat u Koning ſich ſchoon ſoude eeten, als ’t gemeene praetjen is, daer over vergram ick my niet; maer dit wilde ick, dat ghy ſoo veele Haeſen aet, dat ghy de vlecken uwer ziele uytgejaeght hebbende, ſchoon mooght werden, op dat ghy niemant meer mocht benijden.
Dat de Keyſer Haeſen at, dede hy niet om Bevalligh te worden, want dat was hy uyter natuere, maer om dat hy die opter jacht hadde gevangen, en hy die gaerne at, gelijck Lampridius ſeyt. Maer de Poëeten ſchertsen dapper met het woort Lepre en Lepore door de gelijcke uytſpraeck, daer ’t eerſte een Haeſe is, en ’t ander Bevalligheyt. En overſulx kan die Haeſe geenſins dienen voor een beeld van de Bevalligheyt, want zy is geenſins ſchoon, maer lelijck. Daerom paſter de krans van Roſen en van Helichriſus beter, zijnde ſeer ſchoone, bevallige en fraeye bloemen: waer uyt de Oude oorſake hebben genomen, als of men daer door gonſt en bevalligheyt koſt verkrijgen. En daerom verſierden zy dit waerſchijnlijck gevoelen van Libanius, diewelcke ſeyde, dat de gulde Helm, Pallas bevalligheyt aenbrachte, gelijck oock de bagge of kroone aen Iuno dede. En evenwel wilde Venus, hoewel zy uyter natuere, ſchoon en aengenaem was, nochtans haer ſchoon geborduyrt gordel draegen: doch zy verkoos daer nae de Rooſekrans, om met ſoodaenige vercierſels bevalliger te [ 55 ]ſchijnen, diewelcke aen de Dochters betaemlijck zijn, doch die binnen de paelen van zeedigheyt en eerbaerheyt blyven: weſende ’t ſelve ſeer miſprijſlijck in een eerbaere Vrouwe, dat zy ſich laet vervoeren, door de overvloedige begeerte van ſchoon en aengenaem te weſen, door hovaerdige en dertele vercierſels. ’t En behaegde voorwaer den Keyſer Auguſtus niet, alhoewel hy ſweegh, dat hy ſijn dochter Iulia op eenen dagh ſagh gaen met een dertel en prachtigh kleed, dat haer niet betaemde: Maer als hy haer des anderen daeghs veel zeediger ſagh opgetoyt, ſeyde hy, haer omarmende, O hoe veel loflijcker is deſe kleedinge aen een dochter van Auguſtus als de kleedinge van gisteren! ’t Is waer, antwoorde zy: Want nu ben ick opgetoyt nae ’t oogh van mijnen Vader, maer gister was ick opgepronckt naer’t oogh van mijnen Man. Niet te min, ſoo paſt het beter, dat men geciert is nae de oogen van een Vader, als nae de oogen van Mannen. Maer in den Ridders paſt geenſins de konſtige vercieringe, ’t en waere alleen, ſoo veele als haer Manhafte Ridderſchap betaemlijck is, want een Manlijcke ſchoonheyt moet niet veel opgepronckt weſen, gelijck Ovidius mede verhaelt. Deſe Ridders moeten beſchaemt zijn, dewelcke om bevalligh te ſchijnen, ſich met alle vlijt en konſt beſonderlijck ſoecken te palleren, ’t hayr met kuyven te krullen, koſtlijcke en dertele kleedinge vol borduyrſels, reuckwerck en perfuym, te doen maecken, hebbende ſulcken gemaeckten gangh met haer weſen en draeyen van hoofd en oogen, als mede door een aengewende lach, en met ſulcke honighſoete uytgeſochte en geſmeerde woordekens, dat in plaets, van datſe ſich ſouden aengenaem maecken, ſoo maeckenſe ſich met al haer gemaecktheyt haetigh: in plaets datſe Manhaftigh ſouden zijn, wordenſe verwijft, weeckgebacken en teeder, ſoo datſe, meenende geacht te zijn, worden veracht en gelaſtert. Want of wel de Ridder Mecænas om ſijne groote mildigheyt van de Poëeten is gepreſen, ſoo is hy nochtans van den Philoſooph Seneca, om ſijn groote gemaecktheyt, die hy over hem hadde, veracht, gelijck in ſijnen 114 brief is te leſen, daer hy hem ſeer beſpot. Hoe Mecænas heeft geleeft, is bekender, dan datmen ’t nu ſoude ophaelen, hoe hy plagh te wandelen, hoe lecker en weeckgebacken hy was, hoe hy wilde geſien weſen, hoe hy met ſijne gebreken wilde proncken. Wat dan? waeren ſijne woorden niet ſoo los, als hy ſelf ontgort en luy was? waeren ſijne redenen wel ſoo heerlijck, als ſijn aengeſicht ſtont, als ſijn groote ſleep, ſijn Huys en ſijn Huyſvrouw? en noch breeder. Deſe gemaeckte Ridders mishaegen een yder, alhoewel ſommige haer niet qualijck zijn toegedaen. ’t Mishaegde Auguſtus van deſen Toſcaenſchen Mecaenas, dat hy ſoo gemaeckte redenen voerde, daer hy hem anderſins beminde, gelijck Suetonius verhaelt. En Macrobius ſchrijft in ’t i boeck cap. iv van ſijn Saturnusfeeſten, ſpottende met deſes gemaecktheyt, en, nae dat hy veele van ſijne dertelheden en vercierſels hadde verhaelt, ſeyt dat dit al te ſaemen opstoockingen waeren van ’t overſpel. De Ridders, die op ſoodaenige maniere, de Bevalligheyt en gonſte willen naebootſen met konſtige vercierſelen over haere perſoonen, kleederen en woorden, worden op ’t laeſte van hare eygene vrienden belacht en beſchimpt, en dat met groot verlies, van haere achtbaerheyt en gonſte, by alle wyſe en dappere mannen.
Het Vogeltjen, dat dit beeld in de ſlincker hand hout, wort van de Griecken Iinge, maer by de Latijnen Motacilla geheeten, in welckers verklaeringe veele Schrijvers dolen, alhoewel eenige daer over een lang verhael doen. ’t Is een vogel die den hals kromt, ſtaende voorts met ſijn lijf recht op. De Poëeten verſieren dat Iinge een Vrouwe was, die van Iuno in een vogel was verandert, om datſe door ſeeckere betooveringen Iupiter, haeren Man, dede verlieven op Io, een dochter van Inachus, gelijck Sextus en andere verhaelen: alhoewel d’uytlegger van Theocritus ſeyt, datſe deſe betooveringe dede om hem tot haere eygen liefde te trecken. Callimachus ſeytſe te weſen een dochter van Echo. Andere datſe een dochter is van Pitho, die van de Heydenen voor een Goddinne van de overredinge gehouden wierde. Pindarus de Griexſche Poëet in ſijn Pithias in ’t iv geſangh, alwaer hy verhaelt de overwinninge van Ageſilaus Cirenæus, verſiert dat Venus deſen bevalligen vogel uyten Hemel opter aerde hadde gebracht, en datſe dienſelven aen Iaſon hadde vereert, om Medæa te doen verlieven, &c. En om ſoodanige oorſaeck iſſe van de oude Griecken bequaem geacht totte Minneſuchtige [ 56 ]betoveringen. Theocritus voert de Nimph Sineta, die op Delphides Mindius verlieft was, aldus in, ſingende:

Gelijck dit waſch wort weeck gemaeckt,
Laet Myndi liefd’ oock zijn geraeckt;
Gelijck dees kopre Werelt rolt,
En door vrouw Venus omgeſolt,
Soo treckt o Iinge deſen Man,
Dat hy mijn deur niet mijden kan.

En om dat de Griexſche Poëeten verſierden dat in deſe Vogel een ingeboren kracht was van de Minne bekooringen, daerom komt het dat by de Griecken gemeenlijck, by gelijckniſſe, alle de aengenaeme dingen, die totte Liefde verwecken, en die totte overredinge bequaem zijn, Iinges genaemt zijn, en dat door de kracht van de geeſtigheyt en bevalligheyt. Sextus noemt de aengenaeme woorden Iinges: Want de woorden trecken de gemoederen, hoe hart en onverſetlijck die zijn, tot buyghſaemheyt. En de Griecken ſeggen van Helena datſe krachtige Iinges hadde, dat is ſoo aengenaeme Bevalligheyt, datſe ſelf Priamus den Koningh van Trojen, alhoewel hy wiſte, dat zy de ondergangh van ſijn Rijck was, niet op haer koſt vergrammen, maer door een Vaederlijcke Liefde noemde hy haer ſijn Dochter. Suidas verhaelt van Cleopatra, datſe meende mette selve Iinge, dat is mette Bevalligheyt, tot haer liefde te konnen trecken den Keyſer Auguſtus, gelijck zy. I. Cæſar en Antonius tot haer getrocken hadde. Wy willen nu den verborgen ſin van Pindarus, te weten, dat Venus deſe Vogel Iinge uyt den Hemel gebracht heeft, onder een ſchaduachtigh bedietſel, verklaeren: te weten, dat de Bevalligheyt en geeſtigheyt een beſondere gonſt en gaeve van den Hemel en van de Natuere is, die daer nae aen Iaſon is geſchoncken, zijnde een eedel en ſchoon Ridder, ten eynde hy Medæa tot ſijne Liefde ſoude bewegen, en dieſelve tegens de wille van den Koningh van Colchis haeren Vaeder, en van de Koninginne haer Moeder, overreden, om hem tot haeren Bruydegom te nemen, gelijck zy dede. ’t Is openbaer dat noch eedeldom noch ſchoonheyt de kracht heeft, om de gemoederen tot ſich te trecken ſonder de Bevalligheyt: Waer over Suetonius willende de ſchoonheyd van den Keyſer Nero verachten, ſeyt dat hy ſonder Bevalligheyt was, en als berooft van de lieflijcke aengenaemheyt, zijnde opgeſtapelt van ſchandige manieren, en daerom was hy van een yder gehaet; ’t welck niet geſchiet in die geene diewelcke aengenaemheyt en Bevalligheyt hebben, zijnde van een beter aert als de ſchoonheyt, want de ſchoonheyt heeft uyt haer ſelven de aendringentheyt niet om de gemoederen aen ſich te trecken, ſonder de Bevallijckheyt: maer de Bevalligheyt en geeſtigheyt, hebben een ſeer groote kracht ſonder de ſchoonheyt, gelijck wy boven in de voorbeelden van Vlyſſes, Socrates, en Quintus Roſcius geſeyt hebben, diewelcke hoewelſe wel lelijck waeren, ſoo trocken zy nochtans, door haere Bevalligheyt en geeſtigheyt de herten tot ſich, en verkregen alſoo ander luyden gonſte. Waer over men ſeght by maniere van ſpreeckwoord, hy heeft den Vogel Iinge, van eene die ſoodanige aerdigheyt en Bevalligheyt over ſich heeft, dat het ſchijnt dat hy den Menſchen tot ſijne Liefde dwinght. Daerom is by ons dees Vogel Iinge voor een beeld geſtelt, van de kracht en werckinge van de Bevalligheyt en aerdigheyt.