Nieuwe Tijdinghen/1620/Den eygen sin, ende Meyninghe vande Oorlogen in Europa
| ← 19 mei 1620 [2] | Den eygen sin, ende meyninghe vande Oorlogen in Europa. Tot beuestinge des Ouerheyts, van Coninghen ende Princen (1620) door Heere-man Chunradus, Baender-Heer tot Fridenborgh, Ridder van het Gulde Vlies, Paltz-Grave, &c.
[Nieuwe Tijdinghen], Boekje V, [ca. 19 mei] 1620 |
Extract wt sekere Missive geschreuen wt Constantinopelen. […] → |
DEN EYGEN SIN, ENDE MEYNINGHE vande Oorlogen in Europa. Tot beuestinge des Ouer- DOOR HEERE-MAN CHVNRADVS, Overghesedt in onse Nederlantsche Tale.  Ghedruct, Int Iaer M.DC.XX. |
VERMAEN
Tot beuestinghe des
Overheyts, vande Coninghen ende Princen.
TWee saecken zijnder, Aldermachtichste Coninghen Doorluchtichste Princen, die my ghedreven hebben aen V.L. Ghenaden, ende Hoogheden te schijven, Te weten d’Ervarenthepdt, ende den Ouderdom: Welcker eene nv zijn dryentachtenste Jaer uytghaende, van V.L. ghoetgunstichepdt niet en kan verwachten, als affghestorven zijnde, noch als Berzellai den Galaaditer gheenen Chanaam en heeft aen V.L. Liberaelheyt te bevelen,[1] maer dat alleen besorght, dat ick in mijn Stadt ſterve, ende begraven werde in mijns Vaders, ende Moeders Graf. Aengaende d’Ervarentheyt de tweede reden van dit verhael, dat ick sonder achterdencken te geven van vermetentheyt spreecke, sal sulcx een bekennen, die verstaen sal, dat ick vanden slach tot Tunes, tot het iaer ons Heeren ses-en-tachentich gheduerich inde Oorloghe gheweest hebbe, daer na met groote krych-eere ghedient, dertich-mael buyten d’andere met giften beschoncken, met vyf-en-twintich wonden inde borst ghequetst, tot noch toe soo met raedt geven als Legaetschappen te bedienen mijnen laesten Ouderdom becommere. [ 4 ]
Oversulckx, O Coninghen, o Princen, aenroepe ich V.L. nu stervende, met weenende ooghen, ende dese laetste woorden (is by aldien zy verhoort werden seer profijtelijck) dit voor al versoeckende, dat ghy L. selve dit gelieve t’aenhooren, oft te lesen, ende gheensins door V.L. Raets-Heeren verhael t’selve verstaen, want sulcx vintmen veel die vyanden zijn van alle goede raden, om datse t’selve niet en hebben ghegeven. Andere zijnder die om datse de Princen te langher tot haerlieder verwonderinghe zouden moghen trecken met een vreesende, iae ellendighe pijne van haere eergiericheyt, sluyten alle vreemde uyt het hof, ende vergaderinghen, Raedt-slaghers, veel meer van haer eyghen bate, van der ghemeyne welvaren. Dese twee soec ick ghewillich t’mijnwaert te verbinden, ende vereenigen. D’eerste om datse claerder als den dach sullen besien mijnen raet te wesen seer nut ende salich, iae tot noch toe noyt aende Coninghen voorghehouden, de andere om datse my gheen benijder, en me-vrijer van haeren staet ende gemack en sullen bevinden. Want ick vrijelijck met den getrouwen vriendt vanden Heylighen Coninck mach spreecken. VVat is het noch dat ick te leven hebbe, dat ick metten Coninc ſoude opwaert naer Ieruſalem reyſen? Ick ben heden out tachtentigh iaeren, ſijn mijn Sinnen noch goet genoech om te onderſcheyden ſoet, oft bitter? Oversulckx rechtsinnich spekende, sonder hope, oft vreese van gheluck oft teghenspoet, als die haest reeckeninghe aenden oppersten Rechter sal moeten geven, aenhoort mijn meyninghe met goetgunstighe herten, van saecken in welcker handelinghe ick by naer mijn gheheel leven versleten hebbe.
Ten eersten, bedroeven wy ons siende gheheel Europa met inlantsche Oorloghen nu ontrent de hondert iaeren durende, eensdeels vervallen, eensdeels met toerustingen, ende vreese van krijch uytghemergelt. De reden hier van en is soo duyster niet, als zijnde een uytnemende giericheyt, ende eersucht om te heerschen, ende de seld-saeme afgrijselijcheyt van soo verscheyden valsche Godts-dienste. Want hoe wel by tijden Godtvruchtelijck, en nootsaeckelijck vande goede Princen eenighe Oorloghen zyn uytgedaecht, ende aenghenomen, selden nochtans oock uyte rechtveerdighe herten der Coningen eenen treck tot rijcdom, [ 5 ]ende meer-moghentheyt kan wtghesloten werden. Want ghelijch een vier lichterlaeye brandende, nochtans de schouwe doet roocken, alsoo oock dese pesten voeghen haer inde suyverste meyninghen, ende als Quaet-raden de me-ghesellen de beste instellinghen bederven. En hoe wel sy altemets in Coninghen en Princen oordeelen geen plaetse en vinden, meerenmael nochtans der Regenten, ende Hooftmannen begheerten onsteecken. Hier wt sien wy comen dat d’Oorloghen rechtveerdelijck tegens de quaet willighe aenghenomen, seer dickwils schandelijck worden ghevoert, ende seer schadelijck gheeyndicht. De eyghen liefde dan, ende bate treckt een yder om te Oorloghen, nae de oude ghewoonte ende misbruyck, by wijlen rechtveerdich, ende wettelijck, by wijlen onrechtelijc, selden suyuer sonder besmettinghe van boosheyt, ende arch-listicheyt.
Dese oorsaecken, om datse met meer andere vereenicht ende versterckt zijn, hoe zy machtigher, hoe zy oock qualijcker zijn om te beletten. Welck is toch dese oorsaecke die alle dit quaet versamelt, ende oprockent, deur de welcke de meer-resten boven schreve medewercken, iae tot het laeste bederf zijn handthoudende? Ick salt segghen. O Coninghen, o Princen, dat niemant dan zijn doot naeckende en soude derren segghen, Het is V.L. onbedachtheyt, onwetenheyt, ende vervloeckte slappicheyt inde dinghen daer het welvaren des Landts aenhanght. Vergevet my want ghy een Raetgever hoort spreecken, en geenen vleyer de beste Raedts-Heeren beiaerich zijnde naken haer graff oft zijn nu al ghestorven. Ende welck is dese onwetenheyt der Coninghen? zy voeren Oorloghen, meynen haer goet weder te nemen, t’onrecht te wreecken, de Bondt genoten voor te staen, den Godts dienst beschermen, maer een ander opset hebben inden sin die haer tot desen Crijch opgerockent hebben, een anderen uytganck zy verwachten, te weten, dat de Coninghen van haer rijck ende Overheden ontbloot zijnde, zylieden den staet der regieringhen mochten veranderen, als Knechten van Coninghen, over haer meesters heerschen, iae dat den laesten door een bloedige vleesch-banck, beyde de partijen gheswackt zijnde, geheel Duytslandt onder het swaer iock ende slavernije der Turcken ghebracht werde. [ 6 ]
By onse Voor-ouderen ghedencken Carel Hertoch van Brabandt by toe-name den Stouten heeft veel bloedighe oorloghen teghens den Coninck van Vranckrijck gevoert verscheyden oorsaecken zijn ghesocht ende voorghehouden gheweest, als eere, vermederinghe des Rijckx, wraecke over t’onrecht aenghedaen, maer waerachtich schrijft Comineus teghenwoordich wesende inde voorburgenste raet slaghen, dat noch den Coninck, noch den Hertoch Carel oyt den rechten draet wisten, waerom zy vande Rit-meesters, ende andere Raets-Heeren tot Oorloghe ghedreven worden. De Francoisen raden den Koninck om den paeys te beken, op dat den Hertoch Carel van eenen meerderen overmacht zijnde, soude ghenootsaeckt werden door yemant vande Princen in Vranckrijck peys te versoecken, ende haer zijn Dochter ten houwelijcke geven, daerom schreven aen hem soo wt Vranckrijck als wt s’Coninckx Legher: Comt in Vranckrijck, v en ſullen gheen vrienden gebreecken. Daer wt wy sien dat dese Princen alleen wt eersucht, tot haer eyghen schade soo menighen tijt d’Oorloge ghevoert, ende haer Landen met soo veel bloedt-storten, blaecken, en nederlaghen, ten gronde bedurven hebben.
Noch heden maeckt ghy v ghereet, ende voert desen blinden Crijch-handel O Coninghen! o Princen! dit raden oft uwe Dienaeren wantrouwelijck, oft d’wt-heemsche looselijck, beyde schadelijck tot wtroeyinghe van uwe alleen-overheyt, ende Vorstdommen. Het eenich eynde (wilt ghy maer insien) van dese Roer-vincken, ende Trompetsteeckers is, dat in Europa de machtichste mogen werden de ghemeyne regieringhen oft Republijcken, soomen die noemt. Der Coninghen ende alleen-overheden de swackste. Hier toe dienen de wapenen der Coninghen, ende rijcdommen van vele, als door t’verghelijcken van voorgaende ende teghenwoordighe tijden claerlijck kan bethoont werden.
Ghelijckerwijs inden mensch is een gheduerich vervolch van iaeren, en naer de oeffeningen, ende handelingen der selve verscheyde lusten alsoo inden grooten bol des werrelts, en inde vergaderinghe der menschen sietmen de verscheydenste manieren van doen niet alleen profijtelijck te zijn, maer van een yder ghepresen worden. In d’eerste [ 7 ]tijden waeren de Steden aende Koninghen verbonden, en om datse deur sulcke middelen meynden alder gerustelijck haer leuen te voleynden. Hierom socht yder een Koninck, beminde hem ende beschermde. Daer nae door achterclap ende afgunsticheyt teghens de Coninghen (veel meer om datse t’selue met haer quaet leuen waeren beuestighende) hebben haer een meerder afkeer inde herten vande ghemeenten ghebracht. Principalijck alsmen sach nieuwe imposten instellen, nieuwe lasten oplegghen, nieuwe schattinghen eysschen, ende den armen Borgher ontrecken t’gene onnuttelijck vande Hovelinghen verquist werde, alsoo dat dese maniere van regieringhe haer niet aenstaende, hebben de Koninghen veracht, oft ghedoot, ende de ghemeynten ofte Ouderlinghen seluer de regieringhe aenghenomen.
Als Tarquinius met de zijne uyt Roomen gheiaecht werde hadde Italien luttel Koninghen, zijnde meestendeel vrije volckeren. De ouste Chroonijcken gedencken van Tatius Sabinus, de laeste van Porcenna die Koninck zijnde, ghesocht heeft Tarquinium weder in zijn Rijck te stellen. De Latinen hebben t’selue versocht, op dat de gemeynte een ander ghebiedende t’huys soude een flaue wesen, ofte om dat een Koninck ghestelt zijnde die t’Rijck aende Latinen soude bekennen, ondertusschen zy haer mochten verstercken. Maer in hoe grooten haet by de Italiaensche Volckeren de Koninghen gheweest zijn bethoont ons het ongheluck vande Veien, die deur aenstaende noot een Coninck kiesende, hierom alle de ghebueren van haer vervreemt hebben.
Vermeerderende de macht der Romeynen, der Coninghen naem is by naer verholen ghebleuen, de reste van Italien en Spaignen was sonder Coninghen. Africa hadde de Numiden, ende eenighe Coninghen, die van Carthaghen hadden macht oock ouer de Koninghen. Vranckrijck hadder weynich, in Duytslant waren Koninckskens. Griecken-landt was in zijn Vrydom, met Ionien, ende de voornaemste deelen van Asien, soo dat alle de herten van de Koninghen vervremt zijnde in Republijcken ende Staten-regieringhe over een-quamen. Ende Ptolomeus, Antiochus, Attalus, Deiotarus, Nicomedes, Maſiniſſa ende andere, waeren oft slauen der Romeynen, ofte alleen Koninghen [ 8 ]by toelatinghe, tot dat zy van selfs, oft door oorlogen verwonnen zijnde, haer Coninckrijcken in Lantschappen verandert zijn gheweest.
De selue tijden, een seluen afkeer van alle Koninghen door een seecker ongelijck beschick is hedendaechs in vele herten inghewortelt, te weten met macht der Koninghen de Koninghen aff te stellen, ende nieuwe gemeynten in te brenghen, t’welck by see verre het voortgaet, oock inde treffelijcste ende voornaemste Rijcken den naem der Koninghen sal versteruen, want hier toe strecken alle gedachten ende voornemen, om andere formen van Republijcken in te stellen, alleen door een ingheboren onghestadicheydt der sinnen, ende verwaentheyt zijn selfs, meynende den Papegay gheschoten te hebben, als zy by ghebeurte maer meughen Meester en knecht zijn, t’welck in Coninckrijcken haer gheweygert soude werden.
Dese hope om metter tijt alle Coninghen wt Europa te bannen wt vele marck teeckenen is groot, ende ten zy de Coningen haer vooz wachten niet sonder fondement. Want aldus reeckenen zy vernuftelijck, ende soomen seght politelijck. Inde Adriaensche Zee d’Edele Venetiaenen heerschen verre ende naer by, haere rijckdommen ende vryheyt hebbense met t’wist vande aenpalende Princen beuesticht, eertijts Bont-ghenoten vanden Turck, vreeselijck aen Italien, ende versmaders der Keyseren van Constantinopelen, deur haer exempel tot t’selue voornemen zijn verweckt Milanen, Genua, Piſa, Florentia, Luca, ende hebben onuerwinnelijck ghestaen teghens haer Princen, ende Coninghen, tot datse teghens een opstaende, met inlandtschen krijch verwonnen zijn gheweest.
De Switsers hebben insghelijckx haer ontrocken van de Ouerheyt der Prince, niet alleen dese rebel zijnde, maer ghesocht alle den Edeldom wt te roeyen, ghelijck het geschiet is, hoe wel niet sonder groote bloedt-stortinghe om sulcken vrijheyt te verkrijghen. Soo datse nu met wetten onder een verbonden zijnde, onder de berghen haer sterck houden, veeselijck oock aende Koninghen, iae Scheytsmannen der oorloghen tusschen Vranckrijck ende Duytslandt. Hoe krachtich dat deser exempelen zijn gheweest is een yder kennelijck, maer niet naer de ghewichticheyt der [ 9 ]saecken ende perijckelen. Tot de Switserse vongen haer de Grysons heel naer-gebueren. Geneuen versmaet zijn Ouerheyt, Basel, Constancen, Straesburgh spannen te samen, ende andere steden worden opghereut teghens de Keysers, Princen, ende eyghen Raedts-Heeren. Sulckx datter niet een stadt en is gheweest, die ontrent dese hondert iaeren zijnen raet niet en heeft ouerweldicht oft verandert, ende zijn vrijheyt bouen maten, iae teghengs alle wetten lasterlijck ende moordadich verkreghen.
Int Noorden en ginck het niet veel beter, Lubeeck, Hamburch, Dantswijck, Bremen, ende andere Handtsche Steden teghens spijt vande Kepsers zijn vereenicht, ende haer Heeren, vande welcke zy beschermt zijnde floreerden, steunende op haer rijckdommen ende macht, verwurpen. Dese saecken en werden soo haest niet bekent, eensdeels om dat dese afbeeecke op verscheyde iaeren is gheschiet, eensdeels om dat de schade vele Princen, die oock tegens een streden, aenginck. Op dese voet den Keyser, den Holsaet, den Denemercker, den Prusser, den Sacx, ende veel Bisschoppen zijn wt veele Heerlijckheden gestooten, hoe wel tot noch toe met soo grooten voortganck niet, alsse wel begonst hadden. Want den Venetiaen krachteloos ende seer onghelijck aen zijn Voorsaten werdt vanden Turck seer benaut ende beduruen, De Switsers van naturen meer ghestilt, om datse geldeloos ende van Peerde-volck berooft zijn, wilden lieuer haer eyghen Landt bewaren, dan eens anders innemen. Der Handtscher-steden macht was aen veel rijcken wel te verghelijcken, maer sy waren oft te verre van een gheleghen, oft een yder hadde een Prince ofte Keur-Vorst die hem benijde, soo datse de Princen ende Keysers wel kunden krencken, maer niet verwinnen. Aftreckende allen handel van Coopmanschappen ende Rijckdommen, sonder welcke het Rijck wel kan groot zijn, maer wert vergheleecken by een lichaem sonder Zenuwen ende Ghebeente.
De ghemeyne Regieringhe aldus ghestelt zijnde, ende de herten van vele tusschen de Koninck-rijcken en Stadtregieringhen wanckelbarich, als den Edelman schimpende mette Borch-meesters der Steden, de selue noemden Boeren, ende dese den Edeldom slauen der Pincen, ende [ 10 ]Hoofftse Telioor-Leckers, isser oock subytelijck een nieuwe Regieringhe opgheresen, wanneer Nederlandt (ongeluckich door zijn weelde ende wel-uaren) teghens haer eyghen Heere heeft opghestaen, ende ghestreden. Den Bel-Hamer deser oproeringhe is gheweest eenen Nassou, ende andere mede-ghesworen Princen, die hierom de Ouerheyt van haer eygen Prince verwierpen, om in s’Landts Regieringhen te moghen blijuen, sonder last van Reeckeninghe, ende veel min van betalinge te doen, maer de penninghen seluer te handelen, ende alle saecken bestieren. De Ghemeente eensdeels met argh-listicheyt, eensdeels met ghewelt heefter in moeten consenteren.
Dat dit de reden van scheuringhen, ende rebellien is gheweest, ende niet de Religie, oft de inghestelde schattinghen ende imposten, bethoonen zylieden claerlijck. Want ten eersten teghens de Catholijcke Roomsche Religie te spreecken wachten haer de Staten, ten anderen den doorlughtichsten Matthias van Oosten-Rijck, ende den broeder vanden Koninck van Vranck-rijck Alenson een kloeck Voor-vechter van t’Catholijck gelooue hebbense tot haer Hertoghen ghekosen. Door onbehoorlijcke schattinghen en zijnse oock daer toe niet bedwonghen gheweest, wantse nu thienmael meer contributie, als doen ter tijdt, moeten betalen.
Maer laet ons eens insien d’Artijckelen van hare wetten, ende polityen, ende sullen beuinden datse t’eenemael den Venetiaen naergheuolght hebben, te weten de poincten die zy den Gouuerneur Matthias Aerts-Hertogh van Oostenrijck voorghehouden hebben.
1. Den Aertſ-Hertoch ſal deur raedt vande Staten het Landt gouverneren, maer de Raetſ-Heeren ſullen ghekoſen werden vande Generale Staten inghebooren des Nederlants, ende tot deſe ampten bequaem ghevonden.
2. Alle de ſaecken ſullen gheſtelt werden met ghemeyne toeſtemmen der Raedtſ-Heeren, ſoo dat den Gouverneur ſelver daer naer t’ſelve niet en ſal moghen in deliberatie ſtellen, oft veranderen. [ 11 ]
3. Soo wie vande Raedtſ-Heeren, oft de dinghen ſijn officie toeſtaende niet wel en bedient, oft met ſwaerder laſten becommert wert, ſullen de Generale Staten daer in voorſien.
4. In ghewichtighe ſaecken ende van grooten weerde, daer t’ghemeyne wel-varen ſoude aenhanghen, en ſal den Gouverneur iet moghen ſtellen ſonder toeſtaen vande Generale Staten.
5. In ghewichtighe ſaecken de Generaliteyt aengaende, als ſijn impoſten, gelt-ſchattinghen, handelinge van Oorloghe, ofte peys met Wt-heemſche Princen, belaſtinghe der Onderſaten, ende andere diergelijcke ſullen de Generale Staten ghehouden ſijn, eerſe iet daer in doen t’ſelve de Regierders ende gemeynten voor te houden, want het billich ſchijnt, t’ghene een yder aengaet, van een yder oock toegheſtemt ende goet ghevonden worde. Ende dit ſchijnen te vereyſchen de Privilegien des Vaderlandts, ende rechte Politien.
6. Dat den Gouverneur gene VVetten, Ordinantien, oft Begeerten van grooter importancie, Nieuwicheden, ende onghewoon ghebruyck inſtelle ſonder advijs der Generale Staten, ende der gemeenen raedt daer toe wettelijck vergadert.
7. Int cort, in alle dingen de welcke een natuerlijck Prins des Landts ende Hertoch van Brabandt, aen den Raedt van Brabant om advijs, moet te kennen geven, sal den Gouverneur in alles den Raedt der Generale Staten naervolghen. Maer de Ghedeputeerde moeten de Overſten vande welcke zy gheſonden ſijn, t’ſelve gheuoegelijck verclaren.
8. Alle Brieven eenichſins aengaende den ſtaet der Landen die hy ontfanghen ſal, moet de ſelve den Raedt der Staten ouerleveren, op dat zy vande ſelve beraden ende ſtellen moghen. [ 12 ]
9. In den Raedt der Staten en ſullen gheene gewichtighe ſaecken oft de Generaliteyt aengaende gheſloten werden, ten zy den meerendeel der Raedtſ-Heeren daer teghenwoordich zy.
10. Alle Acten, Statuten, ende Ordinantien vanden ſeluen Rade moeten onderteeckent, ende beſeghelt worden.
11. Den Gouverneur moet alle ghewoonten ende Privilegien hoedanich die moghen ſijn, ende oude inſtellinghen eenichſins ghehindert, belet, ofte ontnomen, met ſijn auctoriteyt vernieuwen, ende beveſtighen.
12. De Ghedeputeerde vande Generale Staten mogen t’ſamen blijven, ſoo langhe het van noode is, tot vervoorderinghe ende wtinghe van haere ſaecken, de Generale Staten ſullen oock t’ſamen mogen vergaderen ſoo dickmaels alſt haer ghelieven ſal.
13. Is by aldien dat de ghewichticheyt vande ſaecken vereyſcht een ghemeyne vergaderinghe te houden, een Provincie dat verſoeekende ſullen de andere moeten ende ghehouden weſen daer te comen, niet eens het ghebodt, oft conſent der Gouverneurs daer toe verwachtende.
14. De Heeren Staten van yder Provincie mogen na haer gheliefte t’allen tijden vergaderen.
15. De pacificatie van Gendt moet ſoo in haer geheel ghehouden werden, dat om gheene waerom oft occaſie de ſelve verimindert oft ghebroocken werde.
16. Op dat d’Wtlegginghe vande voorſchreve pacificatie gheen Proceſſen ende andere ſwaerigheden voorts en brenghe, ſoo ſal de wtlegginghe vande twijffelachtighe Artijckelen de Generale Staten wettelijc vergadert ſijnde ghecommitteert werden.
17. Den Gouverneur en ſal gheen andere Lijfwachte oft Soldaten hebben oft eyſſchen, dan alleen die de Staten naer gheleghentheyt des tijts goet ſullen vinden.
18. Den Gouverneur met ſijnen Raedt, volghens het [ 13 ]advijs vande Generale Staten, ſal ſtellen ſoo wel te water als te Lande Admiralen, Opperſte Velt-Heeren, Ritmeeſters, Maerſchalcken, Hop-mannen ende andere Bevel-hebbers.
19. En mach nochtans gheen Voet volck oft Peerdevolck aennemen, oft in Steden Garniſoenen ſtellen ſonder wete ende toelaten der Generale Staten, ende voor al eer de Borghers vande Steden daer toe verſocht ſijn gheweeſt.
20. Sonder Raedt ende toeſtaen der Staten, ende der Provincien en vermach eenighe Gouverneurs inſtellen, maer moet beſorghen datſe der ſelve Steden ende Landen inboorlinghen ſijn, oft wel datſe haer goederen ende incomen aldaer hebben ligghen, oft ſoo het gheſeyt is datſe de ſelve ſeer aenghenaem ſijn.
21. Ten tijde van Oorloghe ſal hy de ſwaerſte faecken handelen, ende vervolghen naer advijs des Chrijghraet vande Staten hem gheſtelt ſijnde.
22. Den Krijghraedt nochtans van t’ghene de Staten aengaet en mach niet ſtellen oft belaſten, ten zy de Generale Staten veur al daer van ghewaerſchout ſijn gheweeſt.
In d’andere Artijckelen belasten de Staten dat den Gouverneur t’selue met eede moet beuestighen. Inden 26. houdense aen haer den uytgheef van t’gelt ende volle macht ouer de Schat-kamer.
Ten laesten verklarense dat by soo verre den Gouverneur eenighe van dese Artijckelen niet en soude willen onderhouden, datse rechtveerdelijck hem soude moghen teghenstaen, ende de wapenen aennemen.
De Graue van Leycesters macht en heeft haer niedt voorder ghestreckt, want willende int iaer 1587. wederkeeren naer Enghelandt, om niet langher de personagie van sulcken Prince te spelen, hebben hem stautelijck voor antwoorde ghegheuen dat hare Gouverneurs sonder toedoen [ 14 ]vande Heere Staten luttel ofte niet kunnen wtgherechten, maer datse hem te vreden stellen alleen met zijn onderhout, ende t’ghene t’incomen vande Keucken aengaet. Ouersulckx dat t’recht der Staten is den Prince niet alleen met bidden, maer oock metter daet mogen vermanen, ende zijn Raedts-Heeren straffen, ghelijckse daer naer bethoont hebben tot Leyden, de meerendeel van Leyceysters vrienden om hals benghende.
Wat is dit toch al anders dan zijne Ouersten by beelden vergheleecken, met schoone ende kostelijcke Naemen van Princen vercieren? Te noemen een Gouuerneur ende geen dinghen moghen Gouuerneren? Den Hertoch van Venetien in pracht is een Pince: op Stadthuys een Raedts-Heer: inde Stadt een gheuanghen: buyten de Stadt een misdadighen, want sonder oorlof en vermach niet een voet buyten het Hoff stellen. Dusdanighen Gouuerneur van t’Nederlandt en heeft niet veel meer, in pracht veel min, hierom deur versoeck van zijn broeder den Keyser, en den Coninck van Spaengnien heeft Matthias zijn oude vrijheyt haestelijck verkosen.
Corts daer naer int iaer 1582. hebben wt Vranckrijck een andere de Personagie van een Prince doen aennemen, te weten den Hertoch Alenson, des Coninckx broeder, die zy met grooten staedt t’Antwerpen inghebracht voor haren Hertoch ghehuldt hebben. Maer met haer spotten ende gecken vergramt zijnde, als hy metter daet wilden Prince wesen, verliesende zijnen Adel, Volc, ende Bagaigie heeft met schande naer Vranckrijck moeten wederkeeren, segghende de Nederlanders gheen Prince te soecken, maer de schaduwe oft beelt van een Prince. Ende niet sonder reden, want zy so seer den Frans-man als den Spaengnaert wilden ghehoorsaem wesen, maer met den naem van Vrancrijck sochten haer erglistighe begheerten te bedecken, soo datmen claerlijck kunde bemercken, dat de Raedt-slaghen met Vranckrijck maer gheueynst en waren, wtbroeyende naderhant sulcken haet, ende afkeer tusschen den Frans-man ende de Nederlanders.
Tot noch toe en hebt ghy het eynde niet van haer bobbelheyt, want versmaet, ghequelt, ende by naer verraden vanden Fransman, vaeren naer Enghelant, ende int iaer [ 15 ]1584. versoecken tot een Gouverneur den Graue van Leyscester, maer desen eerst beginnende met auctoriteyt te beuelen, moet met verlies van zijn vrienden, ende goetgunstighe naer huys wederkeeren.
Naerdemael dan zy lieden noch haer natuerlijcke Heere, noch een Duytsman, noch een Frans-man, noch een Engelsman, hebben kunnen verdragen, wie en siet niet oft zy en hebben dit gedaen om een ander regieringe in te brengen, dese treffelijcke Vorsten ontbiedende om haer alleen den ydel naem van Pince te geuen, tot haer de waere Ouerheyt ende regieringhe houdende? Hier naer en hebben zp anders niet ghesocht dan om oproeringhen ende verraderijen te verwecken, oft mede te helpen. Want waer toe streckte alle t’ghene men in Enghelandt vande vrijheyt, waer toe het ghene men in Vranckrijck met de Hugenotten handelde? Vwe onderlinghe conspiratien, heymelijcke vergarderinghen, ende ghemeyne gelt-schattinghen en kennen wy die niet? En is het niet om Vranckrijck te oueruallen, ende de macht des Coninckx te niet te brenghen? Dit was kennelijck Henricus den vierden, Coninck van Vranckrijck, wiens Ambassadeur ernstelijck vermaende de andere, alsmen vanden Trefues handelde, dat zijn meester niet seer en socht de Hollanders in macht te wassen, want het noch zijn rijck, noch de omligghende Princen nuttelijck soude zijn. Den seluen Henricus die haer met gelt ende volck soo seer gheholpen hadde, heeft haer de ondanck-barichste des weerelts beuonden, als zy met de Hugenotten heymelijck t’samenspannende, soo veel alst in haer was, Ludouicum Henricus Soone hebben verraden. Want Ludouicus door tweedracht vande Princen ouerlast, steunende op sijn Vaderlijcke weldaden hem bewesen, als hy eenighe bystandt van haer vereyschte, en hebben niet alleene dat niet willen senden, maer daer enbouen de Fransche Soldaten, vanden Coninck betalinghe ontfanghende, nu vry zijnde, ende om haren eyghen Coninck te beschermen, gheroepen, hebbense ghehouden , iae dat meer is die vanden Coninck doen betalen.
Van t’bystandt ouer korten tijdt ghemaeckt metten Turck, een ghesworen vyandt den Christendoms, van Enno Graue van Embden met onrecht berworuen, van [ 16 ]t’innemen der stadt, vande Bisdommen van Westphalen oo naer inghelockt, laet ick nu te spreecken. Alleen en kan den Coninck van Vranckrijck noch niet genoech verstaen, oft met langhe eruarentheyt den Coninck van groot Britannien wys werden, dat de Hollanders de gemeyne Regieringhen toe ghedaen zijnde, de Coninghen (met wiens hulpe ende bystandt zy op ghekomen zijn) soecken te ruineren?
Op den seluen tijt met veel moeyte ende om-varen komen den Venetiaen te hulpe teghens Ferdinandus, die nochtans haer niet een enckel woort misseyt en hadde. Maer seght my o Batanische Roer-geesten, waerom verlaet ghy in sulcken noot den Coninck van Vranckrijck, v naest gheleghen, die v van uwe vyanden beurijt, uwe vrijheyt voorgestaen, ende soo menich tonne schats ghegeuen heeft? Waerom loochent ghy hem zijn eyghen Soldaten, waerom met sulcken kost, moeyte, ende arbeyt helpt ghy de Venetianen? Is het ter oorsaecke vande Religie> Alle beyde zijnse Catholijck. Is het ter oorsaecke dat zijt verdient hebben? Maer al t’ghene ghy hebt oock v l. leuen seluer, zijt ghy den Fransman schuldich. Neen, neen, door wat reden dan? den haet der Rijcx-regieringhen ende liefde tot de Republijcken ende Ghemeynten.
Met ghelijcke wtsinnicheyt hebt ghy L. Duptslant in roere ghestelt, het Aertss-Bisdom van Ceulen met den Preslaet soeckende v t’onderwerpen, om alsoo een voys hebbende inden Rijckxdach, ghylieden Verkiesers soude moghen zijn van het Roomsche Rijck.
Maer wat reden sult ghy voortbrenghen, waerom ghy den Hertoch van Brunswijck met sulcken vreeselijcken Legher hebt beuochten, ende de Stadt ontset, naerdemael den Graue Neue is vanden Coninck van Denemercken V.L. Vriendt, eenen Swagher vanden Brandeburger v bontghenoot? de Religie en dede het niet, want nerghens als in Brunswijck wert Caluinus leeringhe meer ghehaedt, stercker beuochten, ende kloeckelijcker verwonnen. Wat kunt ghy dan anders by brenghen dan het af-keer van het Hertochdom, ende gheneghentheyt tot uwe Lants-regieringhen? Voorts, waerom heeft Maeghdenburch met v een verbont ghemaeckt soo verre gheleghen? Waer toe die [ 17 ]ghereetschap, ende toerustinghe van ontsettinghe? Is het teghens den Brandenburgher haer eyghen Ouersten, oft teghens den Sacx soo stercken Naeghebuer, oft teghens alle beyde? Waerom stelt ghy V. L. teghens het huys van Brandenburch met v verbonden, en t’ghene ghy soo veel schuldich zijt? Ick weet wat voor antwoorde ghy gheuen sult, te weten dat teghens yder Prince, voor yder Stadts Wel-uaren ghereet zijt d’Oorloghe aen te nemen, mitsdien ghy niet de geschillen, ende t’recht vande Oorlogen, maer alleen de menichte aen en siet.
De Handtsche steden zijn dit verdrach oock ingetreden, door gheen ander reden, dan om dat den D’eenemercken, Sacxen, ende andere omligghende v souden vreesen, ende de steden haer versterckende, de naeste Princen mochten krencken, ende beschadighen.
Dit is al oudt. Laet ons comen tot onse tijden. Waerom haet ghy den Frans-man hem alle leet bethoonende, ende ondercruypt den Engels-man met alle teeckenen van vrientschappe? De reden is om dat ghy aen Vranckrijck luttel kunt ghedoen, de croone van Enghelandt steunt op een man-oir, hierom verhoopt ghy dat een deel lichtelijck op V.L. sal versteruen, hoe wel dit betrouwen veel vermindert is, van datmen van het Spaensch Houwelijck heeft begonst te spreecken, hierom spandt ghy te vaster mette Handtsche steden, ende Venetianen. Oldenbarneuelt een Vriendt zijnde van Vranckrijck, deur versoeck van Bretangien om den hals brenghende.
Is by aldien dat dese saecke een yder niet ghenoech bekendt en is, der Bohemen Rebellie nochtans sal dit claerlijck voor den dach brenghen, want bouen alle Volchen die onder Coninghen leefden, waeren zy de vrijste, ende siet sonder recht oft reden met onbillijcke, ende onghehoorde wreetheyt haer eyghen Magistraet, Edele ende Prijsbare mannen werpen zy te vensteren wt, voldoende ongoddelijc de bloet-giericheyt der ghemeynten. Hier senden terstont de Hollanders Ghesanten, belouen alle hulpe, verwecken andere Princen, ende om een Republijcke in te stellen kiesen Regierders, die met volle auctoriteyt regieren mochten. De Bemersche helpen andere Princen, maer oft noch ionck van iaeren, oft van verstande, t’welck beter is te [ 18 ]oordeelen dan te beschrijuen. Maer dat zy eens ouerleggen wat forme van regieringhe in haer landen sal worden is dat Bohemen, Silesien, Moerenlant, ende Ooster-landt dese ghemeyne regieringhen aennemen, is dat Olm ende Norenburch met dese vereenicht, en sal de felue Vrijheyt Amberghen ende Hoogh-Palslandt niet versoecken? seecker dese Regierders sullen daer na alle omliggende plaetsen innemen, alle de Princen bannende wt haer eyge landen ende Rijcken.
Voorts is by aldien dat ghy van die van Olm ende Norenburch vraecht, waerom datse met sulcken perijckel soo veel gelts in dese wederspannicheyt teghens den Keyser verquisten? Om gheen ander reden sullen zy segghen als tot beuestinge vande Republijcken ende Gemeynten. Dat den Amburgher ende Brandenburgher zijn gebueren om te vreesen, dat den Pfaltz suspect is, ende datter altijt onder steden ende Princen twisten ialousien ende dickwils Oorloge oprijsen, dat de Coninck-rijcken de vrije steden ghesworen vijanden zijn. Dese redenen die de Bemers voorhouden om haren Koninc niet onderdanich te wesen, sullen by brenghen, iae schoonder, die van t’Palslandt, ende andere omligghende Vorstdommen. Maer vraecht eens die van Norenburch van Spier ende Worms, waerom datse soecken ende begheeren den Pals soo machtich te maken? sullen antwoorden datse haere vrijheyt met andere Pincen swackheyt moeten beuestighen.
Dit is de meyninghe van t’verbont met de Hollanders Switsers, Venetianen, ende Beemers, om veel twisten met de ghebueren opstaende, t’ontgaen, tegens de welcke seer machtich zijnde, niet en kunden haer stellen met voordeel (om dat vande Raedts-Heeren ende Regierders gheen middelen en ghebreecken in t’Palslandt ofte hope van loon voor hare ghetrouwe diensten) hierom datter van noode was te maecken verdrach ende t’samen spreeckinghe der vrije steden ende vrije Ghemeenten, dit is wel begonst geweest ouer t’neghentich iaeren inden Boeren-crijch maer met te haestighen drifticheyt, ouersulckx moestmen nu de Coninghen tegens de Coninghen, Princen tegens Princen laeten oorloghen soo langhe dat door onderlinghe nederlaghe de steden niet langher onder bedwanck behouden [ 19 ]en kunnen werden.
Dit is de eyghen reden waerom zy soo noode sien paeys tusschen Vranckrijc en Spangien, hierom veruloecken de Hollanders dese Houwelijcken, hierom soeckense alle middelen om dat Enghelandt den paeys breecke, ende t’Houwelijck verstoote.
De Bohemers seluer en betrouwen haer vrijdom niet aen haer Aucteuren ende Roer-uincken (want wat vrijdom kan het zijn van dertich Regierders Tyrannen met schattinghen wtghemergelt, met lasten beswaert, ende met Soldaten verdruckt te werden?) noch en stellent al in haer handen niet zijnde veel meer van ghelijcke aucthoriteyt, ende t’beneerstighen vande principale offitien, also dat die van den langhen tabbaert den Krijgh-raet wetten voorstellen ende gouuerneren.
Anders weten de Bohemers wel dat haren oppersten Heer-man sulckx een behoorde te wesen, die een yeder betrouwen moet, ende de andere onder bedwanck houde.
Nu ter tijt nochtans zijnse tot sulcken blintheydt, ende verworpentheyt ghecomen, dat de haer ghenadighe ende wettighe Vorsten niet en wilden betrouwen, moeten ghehoorsaem wesen een bastaert van Mansuelt, tweemael eerloos, meyn-eedich voor Godt ende de menschen, die ooc de zijne niet en soeckt te sparen, ouersulckx versoeckt vremdelinghen ende quaet-willighen wanhoopende van haer eyghen Wel-uaren, iae sulcke die hy voorseecker meynt immermeer tot een gheruste besittinghe des Croone van Bohemen en sullen kunnen gheraecken.
Sulcken spel te spelen hebben zy gheleert van de Hollanders, die den Graeff Mauritius met gheen ander maght dan hem ghegheuen was langhen tijt in eere hebben ghehouden, soo nochtans dat Barneuelt machtigher als hy teghens hem soude stellen als eenen Fabius tegens Scipio Hanno teghens Hannibal. Maer als zy saghen hem met het goet van zijn af-ghestoruen Broeder soo vermeerdert hebbense hem beginnen te haeten, ende souden hem naer t’oudt ghebruyck wt den Lande ghesonden hebben, en hadde hy van te vooren niet in de weere gheweest, ende deur de doot van Barneuelt de Steden met ghewelt onder den handt ghehouden, hoe wel nochtans dat den haet niet en [ 20 ]vermindert, ende de vreese vande Nassoussche ofte Engelsche flauernije vele sorchfuldich ende perpleckst maeckt, hierom siense soo gaeren heel Duytslandt in roeren.
T’ghene dat wy tot noch toe gheseyt hebben beuestigen de Vorsten met de welcke zy handelen, ende de pracktijcke die haere Raedts-Heeren ghebruycken. Want die van groote saecken belegh hebben inde Hoouen der Princen, pleghen de Vorstdommen teghens te zijn, prijsende ende groot achtende het Gouuernement van veele. Hier we sien wy wt de Republijcke steden vele ghemeyne Burgers comen tot groote digniteyten, ende naer den seluen voortganck hare Orderlinghe raden bestiert werden. Dese erghlisticheyt is voor den dach ghecomen in t’iaer negentich als by die van Heydelberch eenighe Wtheemsche Rebellen ende Muyt-maeckers voorghestelt zijn gheweest, de Grauen ende Adel des Landts, als de vreemde meer gheeert ende fauoriseert wierden by eenighe onbeiaerighe Princen dan de Burghers ende Inwoonders, alsoo dat het een ghemeen ghebruyck is alderhande Vorsten, Raets-Heeren tot haer te verbinden om die te doen verstaen tgene tot gemeyne Weluaren van t’Nederlandt soude schijnen te dienen.
Voorts met alle manieren soecken in alle Houen in te dringhen een deurtrapte soorte van menschen, iae ongeregierbaer, diemen noemt Puriteynen. Dat sy sulckx zijn de Catholijcken, Lutheranen, Ghereformeerde, iae den Coninck van Enghelandt seluer betuyght. Dese ghelijckse alle Kerckelijcke wetten ende Discipline verwerpen soo zijnse oock ghesworen vyanden vande Monarchien ende Vorstdommen, van dese staet de Coninghen aldermeest te wachten die deur haer moet-willicheyt oock de Hollanders ghedwonghen hebben in de Dordtsche Synode de weder partije wt te sluyten.
Ten laesten haere maniere van doen is sulckx dat een hoe wel gestelden Rijck, ende met alle middelen beuestight teghelijck door haer vernielt ende verdoruen kan worden, want dry Cartouwen ende Muerbreeckers zijnder met de welcke de Fundamenten vande Monarchien zy soecken te breecken ende ruineren, als lasteringhe met de welcke zy de Princen inden haet benghen. Oproeringhe die zy [ 21 ]binnen s’Landt stoocken, ende Oorloghen teghens Wtheemsche Princen.
Gheheel de Weirelt stellense in roeren met lasteringhe ende leughentale die de Coninghen teghen zijn, want niet is soo onderworpen de opspraecke van yder als de wercken der Princen, van de welcke maer al te geerne de gemeente af speeckt. Het Kindt Absalon lastert zijn Vader, Coninc ende Propheet segghende: uwe woorden schijnen goet te zijn, maer daer en is niemant ghestelt van den Koninck diese oordeelt. T’selue is soo ingheboren deese ghemeyne Regieringh-gesinde, dat inde Roomsche Republijcke genen Tribunus Plebis dat is Voor-spreecker vande Ghemeente is gheweest, oft hy en schelde ende lasterde den raet ende Borg-meesters. Meerder occasie isser in een Rijck, want vele de redenen onbekent zijn, daerom berispen de dertelheyt vande Coninghen, haer imposten, schattinghen, ende tollen, de minste saecken verheffende, iae oock de weldaden ten quaetsten wtlegghende, meenende met leugen-stofferen de Oorloghen te kunnen slissen.
By dese lasteringhen voeghense eenighe feyten streckende tot afbreucke vande Ouersten, stroeyende onder d’Ondersaten haet ende nijt, quaet vermoeyen, twist en tweedracht, ende die met alle sorchfuldicheyt voedende.
Dit verthoont ons claerlijcj de groote scheuringhen, corts opghestaen in Vranckrijck om het Rijck te doen veruallen, ende voor eenen Coninck veele in te brenghen, als de Hollanders om des Coninckx macht te ontbloten het vier onder de Princen ghestoockt hebben, weygherende den Coninck zijn eyghen volck. Als den Haff ende Pals, die de Coninghen ende Croone van Vranckrijck van outs soo veel schuldich zijn, het volck teghens hem ghewapent ende onderhouden hebben, als de Staedts-ghesinde meer fauoriserende de ghemeente, van den Coninck, roepende datmen meer het bloet van Buillon, dan Bourbon behoorde te beschermen.
Maer wat eynde verwachten dese Raedt-slaghers van Duytslandt ende Aenhanghers van Hollant als door Nederlaghe vanden Coninck, de Princen het velt souden ghehouden hebben? Anders ghene, dan datse ontslaeghen van haeren Coninck, onder een twistich werdende, souden de [ 22 ]Steden een voet ghegheuen hebben om haer vrijheyt te versoecken, diese na vele in Vranckrijck besitten ende wel al souden begheeren. Waerom ift oock dat dien Ouden in Hollandt den ionghen Prince ghebeden heeft hem te voeghen by de rebellen van den Coninc, anders dan om hem te bederuen, ende zijn Ondersaten te bethoonen, wat hy daer naer teghen haer soude wtgherecht hebben?
Ten laesten ghelijcker niet ghewoonlijcker alsoo oock niet schadelijcker isser dan den Coninck een naerghelegen byandt te soecken, door welcke hy swacker ende ontstercker worde, dit ghebruyck sien wy daeghelijckx in de Hollanders die van Oosten tot Westen in alle kanten opspooren vyanden teghens den Coninck van Spangien ende niet alleen aen hem maer aen alle Princen zijnde eenichsins sijn Maeghschappe ofte Bloet-vrienden.
Met wat een yver hebben zy de Venetianen gheholpen teghens Ferdinandum, ende nu met hoeveel schoone beloften soeckense de herten van de Bohemen t’onsteecken om heel Duytslandt hoogh laeghs om te worpen, voor haar vastnemende, mochtense eens het huys van Oostenrijck in een forme van ghemeyne regieringhe veranderen, verbonden zijnde met de Zwitsersche, Venetianen, Handtsche ende Keyserlijcke steden datse d’andere als kleyne Coningskens lichtelijck souden kunnen onder den bandt brenghen, en de Landen tot haere regieringhe t’samen voeghen, want de Religie ende t’Gheloove gaet haer alleen naer, dan voor soo veel tot vermeerderinghe ende bevestinge van Staet soude schijnen bequaem, ende profijtich te wesen. Dit is maer al te kennelijck siende datse met de Venetianen Catholijck ende met den Alder-Christelijcxten Coninck van Vranckrijck kunnen vereenighen, euen wel als met de Brunswijcxse Lutheranen, Zwitsersche Zwinglianen, Bohemersche Hussiten, Picarditen, ende Confessionisten. Alleen d’Arminianen haer eyghen ingheseten, die vry meer verdient hadden, vervolghense met straffe Placcaten ende Huyssoeckinghen met Boeten, Breucken, Ballinghschappen, iae- totter doot toe.
Wat leeren toch de Contra-Remonstranten (wtghenomen vijff Artijckelen) t’gene de Lutheranen oock niet en doen! Hoe cant meughelijck zijn datse Voorstaenders des Ghelooffs in Bohemen, Silesien, Oostenrijck, ende andere Landen cunnen [ 23 ]wesen, daerse t’huys die in veel minder punckten verscheyden zijn, nochtans soo vyandelijck, iae tyrannelijck vervolghen? T’is haer dan alleen ghedaen om alle Prinsdommen uyt te roeyen, ende Jan rap met zijn maet op de roode kussens te benghen. Ende om dat de Evanghelische Princen dit niedt bemercken, maer tot haer naerdeel gherustelijck op slaepen souden, versieren veel decmantels als de Tyrannie des Paus van Roomen, vanden Coninck van Spangien, vande Inquisitie. Religions vrijheyt, hoope tot de Bisdommen te gheraecken, en dierghelijcke, maer eyghentlijck, om datse de Princen vermoeyt ende verswackt van Oorloghen tot haeren wille met ghewelt souden moghen bedwinghen, ende tegens haeren banck nieuwe wetten oplegghen.
Hierom ontwaeckt v o Coninghen! o Princen! staet kloeckelijck ter weere om v wetten en weerdicheyt voor te staen, om v naerghebueren Coninghen en Princen met goet ende bloet te beschermen, t’ghene verstout te doen den Hollander, kan verstouten den Enghelsman, t’ghene den Bohemer nu doet, kan den Sacx heden oft morghen bestaen te doen, heur en sullen noch occasie, noch Meutmaeckers ghebreecken.
Die de wederspannighe beschermt, leert zijn Ondersaeten wederspannich wesen.
Die de Wt-heemsche, lasterende de Wetten ende Polityen, mildelijck aenhoort, baent den wech tot inlandtsche oproeringhen. Ist dat ghy helpende de Rebellen, de Coningen bederft, zy ghewonnen hebbende sullen uws Ondersaten teghens v de wapenen doen aennemen.
- ↑ 2. Boec der Coningen 19. Cap.