Album der Natuur/1858/Wetenschappelijk Bijblad
| Wetenschappelijk bijblad (1858) door Pieter Harting, Douwe Lubach, W.M. Logeman, J. van der Hoeven, A.W.M. van Hasselt en twee andere schrijvers [S] en [A.Cn]. |
| 'Wetenschappelijk bijblad,' werd gepubliceerd in Album der Natuur (zevende jaargang (1858)), pp. 1-96. Dit werk is in het publieke domein. |
Eene nieuwe rangschikking der zoogdieren |
Blz. 1. |
Een merkwaardige diamant |
,, 2. |
Verhouding tusschen de digtheid der vochten en de snelheid van het licht daarin |
,, 3. |
Phosphorescentie van Lampyris |
,, 3. |
Eene herroeping |
,, 4. |
Afstamming van het paard |
,, 5. |
Over de eigenschappen en het nut van het roode en zwarte bloed |
,, 6. |
Verhouding van het dier tot de plant |
,, 6. |
Nieuwe sporen van een viervoetig dier in bonten zandsteen |
,, 9. |
Versteeningen in het diluvium van Nederland |
,, 9. |
Bewaring van bloedzuigers |
,, 10. |
Boraxzuur in eene plant |
,, 11. |
Kunstmatig Margarinezuur |
,, 11. |
Kleurstof in de vederen |
,, 13. |
Een te Berlijn aangebragte levende Malapterurus |
,, 14. |
Ruiling van mikroskopische praeparaten |
,, 15. |
Het mikroskoop en zijn gebruik voor den geneesheer |
,, 15. |
Equivalenten der enkelvoudige ligchamen |
,, 17. |
Vorming en zamenstelling van smaragd |
,, 18. |
Omzetting van een metaal in een ander |
,, 18. |
Specifiek gewigt van Ozon |
,, 20. |
Sporen van het cheirotherium |
,, 20. |
Phosphorescentie door bestraling |
,, 20. |
Omzetting van eiwit in chondrine |
,, 21. |
De wijze waarop de zenuwen eindigen in het elektrische orgaan der Mormyri |
,, 22. |
De omzetting van het amygdaline tot blaauwzuur in het levendige ligchaam |
,, 23. |
De flesschenpost |
,, 24. |
Nieuwe planetoïden |
,, 25. |
Photographie en sterrekunde |
Blz. 25. |
Vorming van kamfer |
,, 26. |
Een oplossingsmiddel voor cellulose |
,, 26. |
Reagens op organische bases |
,, 27. |
Lichten van phosphorus |
,, 27. |
Roode phosphorus |
,, 28. |
Elektrische verschijnselen |
,, 29. |
Eene vergiftige spin |
,, 30. |
Doorschijnendheid der metalen |
,, 30. |
Het zodiakaal licht |
,, 31. |
Geluid en klank |
,, 32. |
De verrigting der schildklier |
,, 32. |
Verijling der lucht door scheikundige werkingen |
,, 33. |
Een nieuwe hevel-barometer |
,, 34. |
Voordeelige bereiding van ijs, door aether-verdamping in het luchtledige |
,, 35. |
Gedegen zink |
,, 36. |
Over irradiatie |
,, 37. |
Over verbeening |
,, 38. |
Over den invloed der nervi vagi op het mechanisme der ademhaling |
,, 38. |
Infusoria in het darmkanaal van den mensch |
,, 38. |
Iets over den Guiné'schen draadworm of Filaria Medinensis |
,, 39. |
De Tsetsé |
,, 40. |
De schimmelziekte der vliegen |
,, 41. |
Een leeuwen-beet |
,, 42. |
Invloed van aardbevingen op warme bronnen |
,, 42. |
Gutta-percha |
,, 42. |
Nog iets over de zoogenaamde Azteken |
,, 43. |
Voedsel der vogelen |
,, 43. |
Vrees der dieren bij aardbevingen |
,, 44. |
Geographische verbreiding der Hottentotten-stammen |
,, 44. |
Breking van het geluid door geluidprismen |
,, 46. |
Ontdekking van eene nieuwe soort van kasuaris en van eene reuzenslang met pooten |
,, 47. |
Wijze, waarop de reukzenuwen eindigen |
,, 48. |
Twee merkwaardige bijdragen tot de ontwikkelingsgeschiedenis der gelede dieren |
,, 49. |
De eenhoorn teruggevonden? |
,, 50. |
Fluorescentie door het Noorderlicht |
,, 51. |
Het koperoxydammoniak een oplossingsmiddel voor cellulose |
,, 51. |
Een nieuwe bron van elektrische verschijnselen |
,, 52. |
Voortteling van zeepolypen in het aquarium |
,, 53. |
Kleuren der vogelvederen |
,, 53. |
Een fontein als elektroskoop |
Blz. 54. |
Snelheid van het geluid In vaste ligchamen |
,, 55. |
De stereomonoskoop (monostereoskoop ?) van Claudet |
,, 55. |
Een oude proef in nieuw gewaad |
,, 56. |
Verschijnselen bij de ontleding van Hydrocarburen door de elektriciteit |
,, 57. |
Phosphorescentie door insolatie |
,, 58. |
Nieuwe verbindingen voor galvanische elementen |
,, 60. |
Toepassing der photographie op de sterrekunde en andere natuurwetenschappen |
,, 60. |
Inrigting om het gewigt van zeer geringe hoeveelheden stof te bepalen |
,, 62. |
De grootste bloedligchaampjes |
,, 62. |
De Yack |
,, 63. |
Levende lepidosiren annectens in het kristallen paleis |
,, 63. |
De hoogste berg van Amerika |
,, 64. |
Invloed van warmte en van wringing op magneten |
,, 65. |
Rotatie van een bolvormigen geleider door den elektrischen stroom |
,, 66. |
Invloed van het magnetisme op het geleidingsvermogen van ijzer en nikkel |
,, 67. |
Nog eens de vonken van den Ruhmkorff-toestel |
,, 68. |
Overblijfselen van menschen en voortbrengselen van menschelijke kunstvlijt te midden der overblijfselen van voorwereldlijke dieren |
,, 69. |
De versteeningen in den hondsrug van Groningen |
,, 69. |
Nieuwe kristalliseerbare stof in de groene schil der okkernoten |
,, 70. |
Voorhoofdsstreng bij sommige jonge Crustaceën |
,, 70. |
Over het insekt, dat looden kogels doorboort |
,, 71. |
Blinde dieren in de kalksteengrotten van Mitchelstown |
,, 72. |
Verzilverde spiegels voor teleskopen |
,, 73. |
Phosphorescentie bij de verwarming van sommige ligchamen |
,, 73. |
Kweekerijen voor zeedieren |
,, 74. |
Het tegenwoordige standpunt der daarstelling en verwerking van het Aluminium in Frankrijk |
,, 75. |
Over het getal der personen, die door den bliksem gedood zijn in Groot-Brittanje van de jaren 1852 tot 1856 |
,, 77. |
Geslachtelijke voortplanting der afgietseldiertjes |
,, 79. |
De schijnbare grootte der voorwerpen |
,, 79. |
Zoogenaamde regen der padden |
,, 81. |
Parasitismus van Osyris alba |
,, 81. |
Reusachtig stuk bergkristal |
,, 81. |
Suiker gevormd door de omzetting van dierlijke stoffen |
,, 82. |
Cel- en kristalvorming |
,, 82. |
Gehoororgaan der insekten |
,, 83. |
Reactief op suiker |
,, 83. |
Elektrische middagsignalen |
,, 83. |
Het wegen van praecipitaten |
Blz. 84. |
Thermo-elektrische elementen als thermometers gebezigd |
,, 84. |
Nog eens de phosphorescentie door insolatie |
,, 86. |
Silicium en Borium |
,, 86. |
Over eenige eigenschappen der vertakkingen van elektrische stroomen |
,, 89. |
Over den magnetischen toestand van nikkel en eenige ijzerzouten |
,, 90. |
Afdrukken van teekeningen door den ongelijkmatigen aanslag van dampen op hare oppervlakte |
,, 90. |
Een nieuwe barometer |
,, 92. |
Eene nieuwe planeet |
,, 93. |
Nieuwe groene kleurstof in planten |
,, 94. |
Een merkwaardig klimaat |
,, 94. |
Eene merkwaardige zoölogische ontdekking |
,, 94. |
Over de purperdieren aan de kusten van Palaestina |
,, 95. |
Over het vaderland der aardappelen |
,, 95. |
ALBUM DER NATUUR.
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Eene nieuwe rangschikking der Zoogdieren, die voornamelijk op het verschil der hersenen is gegrondvest, is onlangs door den beroemden Prof. owen thans superintendent van het natuurhistorische gedeelte van het Britsch Museum, voorgesteld (On the characters, Principles of Division and Primary Groups of the Class Mammalia. Read [at the Linnean Society] Febr. 17 th and April 21st, 1857). Dat er bij de Monotremata en Marsupialia geen corpus callosum aanwezig is, had owen reeds vroeger doen opmerken. Deze vormen de eerste onderklasse, de Lyencephala. De overige zoogdieren vormen drie onderklassen Lissencephala, Gyrencephala en Archencephala. Bij de Lissencephala zijn de groote hersenen nog klein, zoodat zij de lobi olfactorii van owen van voren en de geheele massa der kleine hersenen van achteren onbedekt laten; hare oppervlakte is gewoonlijk glad of met weinig windingen. Grooter ontwikkeling der groote hersenen, die met weinige uitzonderingen altijd windingen aanbieden, onderscheiden de Gyrencephala; waar de windingen ontbreken, zoo als in Hapale en lemur, is echter het cerebellum voor een groot gedeelte door de groote hersenen bedekt. Bij de Archencephala zijn de halfronden der groote hersenen van boven tot achter de groote hersenen uitgestrekt, en hebben eenen lobus posterior en hippocampus minor. Hiertoe behoort de mensch. Het geheele schema der verdeeling is het volgende:
Onder den naam van Artiodactyla vereenigt owen de Ruminantia, de varkens en den Hippopotamus, welke een even getal vingers hebben, terwijl tot [ 2 ]de Perissodactyla, behalve de eenhoevige, de overige veelhoevigen met uitzondering van den olifant (Proboscidea) behooren. De Toxodontia omvatten slechts twee fossile geslachten (Toxodon en Manatus). De Bruta omvatten de Edentata van de vroegere schrijvers. De benamingen der overige orden behoeven geene verklaring.
Het is niet te ontkennen, dat in de gewone, vroeger aangenomen verdeelingen de plaats der Insectivora, der Rodentia en der Bruta te hoog schijnt te zijn; maar men vergete niet, dat elke rangschikking in eene enkele reeks uit den aard gebrekkig is, daar de affiniteiten zoo menigvuldig zijn, dat alleen een net, geenszins een ladder het beeld eener natuurlijke verdeeling kan voorstellen.
Wij durven niet bepalen, of deze verdeeling van owen, zoo als zij daar ligt, spoedig de thans aangenomen rangschikking verdringen zal. De orde der Ruminantia b.v. is te natuurlijk om haar voor een systematisch inzigt op te offeren. In alle geval zal de nieuwere rangschikking, die slechts eene benadering der natuurlijke methode is, voordeel trekken van owen's gevoelen. Vele rangschikkers schijnen slechts iets nieuws te willen, en schudden de natuurlijke familiën en geslachten als een spel speelkaarten. Onder deze willekeurige nieuwheidzoekers kan een man als owen's natuurlijk niet gerekend worden.
Een merkwaardige diamant.—Nog steeds is de oorsprong des diamants in digten nevel gehuld. Is de koolstof gekristalliseerd onder den invloed eener groote hitte, of is, zoo als anderen vermoeden, de diamant een ontledingsprodukt van organische ligchamen, waarvan een deel der koolstof onder de werking eener aanzienlijke drukking, en in tegenwoordigheid van water, den kristalvorm heeft aangenomen? Tot dusverre laat zich geene dier beide vragen met eenige zekerheid, ja waarschijnlijkheid toestemmend beantwoorden. Een voornaam middel, om ten eenigen tijd daaromtrent tot meer zekere kennis te geraken, is het onderzoek van de vreemde stoffen, die als onzuiverheden somtijds in diamant besloten worden aangetroffen. Zulke nasporingen zijn reeds door sommigen geschied. Brewster, parrot, goeppert, petzholdt hebben gewag gemaakt van daarin bevatte kleine, zwarte, soms ook geel en bruin gekleurde ligchaampjes, die de laatsten zeer geneigd zijn om te houden voor overblijfselen van organische ligchamen, ofschoon het er verre af is, dat het mikroskopisch onderzoek daarvan het stellige bewijs zou geleverd hebben. Allen, die zich met dit onderwerp hebben beziggehouden, stemmen echter daarin overeen, dat die ingesloten ligchaampjes nimmer eenen kristalvorm vertoonen, maar integendeel steeds geheel vormloos zijn. Onlangs nu heb ik gelegenheid gehad eenen diamant te onderzoeken,—mij tot dal einde toevertrouwd door den heer a. de roever te Amsterdam,—waarin vierkante, prismatische, in allerlei bogten gewonden kristallen, deels ook ophoopingen [ 3 ]van teerlingen, zich in grooten overvloed te midden der diamantmassa bevinden. Het is mij gebleken, dat deze kristallen uit ijzerpyriet bestaan, derhalve uit eene stof die overal ontstaat, waar organische ligchamen zich ontleden onder de tegenwoordigheid van ijzer, waarmede de vrij wordende zwavel zich verbinden kan. Intusschen moet men niet vergeten, dat dezelfde verbinding ook in plutonische gesteenten wordt aangetroffen, zoodat men nog geen regt heeft uit hare tegenwoordigheid alleen te besluiten tot den organischen oorsprong des diamants.
Voor eene uitvoeriger beschrijving, vergezeld van de noodige afbeeldingen, verwijs ik den lezer naar de Werken der Koninklijke Akademie, waarin zij eerlang verschijnen zal.
Ten slotte druk ik den wensch uit, dat deze merkwaardige diamant, welke tot hiertoe geheel eenig is, voor eene wetenschappelijke instelling moge worden aangekocht, opdat hij aldus voor de wetenschap en voor latere nasporingen moge bewaard blijven.
Verhouding tusschen de digtheid der vochten en de snelheid van het licht daarin.—Onlangs hebben grailich en handel aan de Keizerlijke Akademie te Weenen de uitkomsten medegedeeld eener merkwaardige reeks van proeven over dat onderwerp. Volgens hen bestaat er tusschen de verandering in digtheid van hetzelfde vocht en de snelheid, waarmede zich het licht daarin voortplant, eene verhouding, die steeds door eene zeer eenvoudige formule kan worden uitgedrukt. De coëfficiënt van zamentrekking van den alkohol is altijd het dubbel van den coëfficiënt van vertraging der lichtsnelheid. Bij eene oplossing van chlorammonium is de eerste coëfficiënt anderhalf maal zoo groot als de tweede. Welligt mag men daaruit ook besluiten, dat de verhoudingen tusschen de snelheid van voortplanting en de digtheid der slof in het algemeen zich mede door eene zeer eenvoudige formule laten uitdrukken.
Phosphorescentie van Lampyris.—In den Jaargang 1852, bl. 225 en volg. van dit Album, heb ik een overzigt gegeven van hetgeen ons toen bekend was aangaande het lichtgevend vermogen van vele dieren.
Eene bijdrage tot die kennis is onlangs geleverd door kölliker (z. Monatsber. d. Berl. Akad., Julij 1857), die verzekert, in het phosphorescerend orgaan der lampyris-soorten zenuwen gevonden te hebben, terwijl dan ook de eigenschap om licht uit te stralen onder den onmiddellijken invloed der willekeur en van het zenuwstelsel des diers zoude staan. Alle stoffen, die de zenuwen prikkelen, zoo als alkaliën, zuren, zouten, alkohol, ether, kreosoot enz., en desgelijks werktuigelijke prikkels, elektriciteit, warmte, deze alle brengen de phosphorescentie te weeg. Stoffen daarentegen, die vergiftig op de zenuwen [ 4 ]werken, inzonderheid blaauwzuur en coniïne, vernietigen haar. Kölliker besluit daaruit, dat er in het orgaan geene stof bestaat, die door hare verbranding lichtgevend wordt. Dit besluit schijnt echter eenigzins voorbarig en in strijd met de uitkomsten van andere proeven. De mogelijkheid toch bestaat, dat, ten gevolge van den zenuwinvloed, er zekere wijzigingen in het orgaan plaats grijpen, waardoor eene langzame verbranding van eene daar aanwezige zelfstandigheid mogelijk wordt gemaakt. Kölliker heeft ook het anatomisch maaksel der lichtgevende organen onderzocht. Hij bevond dat zij kleine zakjes zijn met zeer dunne wanden, welke inwendig gevuld zijn met veelhoekige cellen. Een gedeelte dezer cellen is doorschijnend; deze bevatten eene uit zeer kleine moleculen bestaande massa, die de eigenlijke lichtgevende stof zoude zijn. Andere cellen bevatten daarentegen uras ammoniae. Tusschen deze cellen, waarvan K. de eersten voor zenuwcellen houdt, vertakken zich tracheën en zenuwtakjes, die hij niet tot aan hun uiteinde vervolgen kon. Eindelijk vermeldt K. nog het feit, dat deze dieren, op het oogenblik dat zij licht uitstraalden, eene zeer gevoelige galvanometernaald vier, vijf en zelfs zeven verdeelingen deden afwijken.
Eene herroeping.—In het Wetenschappelijk Bijblad van het laatste nommer des vorigen jaargangs, bl. 90, is melding gemaakt van eene ontdekking, die, indien zij wel gegrond ware, voorzeker merkwaardig mogt heeten. Overblijfselen van het Reuzenhert zouden namelijk ter zelfder plaats gevonden zijn met voortbrengselen van menschelijke kunstvlijt. Deze overblijfselen, waarvan het voornaamste een eerste halswervel of atlas is, werden bestemd door den Geneefschen hoogleeraar pictet, die zich in de palaeontologie eenen teregt beroemden naam heeft verworven. Het scheen derhalve dat men de juistheid van het feit niet wel betwijfelen kon. En desniettegenstaande heeft eene dwaling plaats gegrepen, die pictet zelf ontdekt en in het laatst verschenen September nommer der Bibliothèque universelle, Arch. gén., p. 55, zich gehaast heeft bekend te maken, op eene wijze die den eerlijken wetenschappelijken man kenmerkt.
....»Het voornaamste feit," zegt hij, »hetwelk in het palaeontologisch gedeelte mijner verhandeling is medegedeeld, berust op eene dwaling, die ik mij haast te herstellen. De atlas van het herkaauwend dier, waaruit ik tot de aanwezigheid van het Reuzenhert besloten had, heeft vermoedelijk toebehoord aan eene der groote soorten van runderen. Ik had gemeend hem te kunnen bestemmen door eene vergelijking met den atlas van den eland en met dien van het gewone rund. Zijne gelijkenis op den eersten en het groote verschil met den tweeden hadden het voor mij waarschijnlijk gemaakt, dat hij behoord [ 5 ]had aan een dier van het hertengeslacht. Doch de verbazende veranderlijkheid van dezen wervel in de beide geslachten heeft mijne redenering doen falen, en op nieuw aangetoond, hoe onvoorzigtig het is uit onvolkomen brokstukken eene soort te bestemmen. Er was bij mij wel is waar eenige twijfel overgebleven, en ik had een gipsafgietsel van het been medegenomen op eene reis, waarvan ik pas terug gekomen ben.
De rijke verzamelingen in het museum te Parijs en de welwillendheid der heeren merlieu en gratiolet hebben mij tot eene volledige vergelijking in staat gesteld. Weldra bevond ik, dat de atlas van den bison, die zeer weinig gelijkt op dien van het rund, daarentegen bijna alle de kenmerken heeft van dien uit het meer van Moosseedorf, en dat hetzelfde geldt van eenige groote fossile runderen van het quaternaire tijdperk. Het been, waarvan hier sprake is, bewijst derhalve het bestaan van een dezer dieren gedurende het tijdperk, dat door den heer troyon beschreven is. Dit feit trouwens is van veel minder gewigt, daar het bestaan van runderen in dien tijd reeds door vele overblijfsels bewezen was."
Wij hebben gemeend het voorbeeld van den heer pictet te moeten volgen, door aan onze Lezers zoodra mogelijk kennis te geven van eene dwaling, die, hoe ligt ook begaan, niet onbelangrijk is uit hoofde van de daaruit afteleiden gevolgtrekkingen.
Afstamming van het paard.—Blasius (Fauna der Wirbelthiere Deutschlands, Bd. I, § 505) houdt hel voor uitgemaakt, dat de tamme paarden afstammen van de wilde, die nog in kleine troepen, die zelden vijftig stuks tellen, in Midden Azië worden aangetroffen. Uit Midden-Azië hebben zij zich over alle landen van den aardbol verspreid. Zij zijn lichtgrijs met zwarten bek, witachtigen neus, zwarte manen en staart, en hebben op den rug eene zwarte aalstreep, even als de ezels. Zij zijn kleiner dan de meeste tamme paarden en bezitten een grooteren kop, langere ooren en een meer gewelfd voorhoofd. De kortharige, overeind staande manen loopen van tusschen de oogen tot op het schouderblad. De staart is minder langharig dan bij tamme paarden. In den winter is de huid met lange ruige haren bedekt, die op den rug gekroesd zijn.
[Over 't geheel verschilt dus het Aziatische wilde paard nog al van het tamme en nadert in sommige opzigten tot den ezel. Sedert eenigen tijd bevinden zich in den Jardin des plantes te Parijs twee wilde paarden, die door den Onder koning van Egypte ten geschenke zijn gezonden aan de Keizerin eugènie, en door geoffrey st. hilaire beschouwd werden als eene nieuwe soort van het geslacht Equus, welke het midden houdt tusschen het paard en den ezel. Zij zijn uit Syrië afkomstig, en wel uit de woeste streken aan de Roode Zee, waar zij evenwel zeldzaam en in gering aantal worden aangetroffen. Aan de [ 6 ]Ouden was deze paardensoort bekend; aristoteles geeft eene beschrijving van een Syrisch paard, die, volgens st. h., volkomen past op de twee thans te Parijs aanwezige dieren. Van de bastaardsoorten tusschen paard en ezel (den muilezel en het muildier) onderscheidt zich het Syrische wilde paard door veel kortere ooren, en door een kleineren, fijner en schooner gevormden kop. — Zouden van dit dier misschien de Arabische en de daarmede verwante paarden afkomstig kunnen zijn? Het Arabische tamme paard verschilt wel is waar van het wilde Syrische,—maar het verschilt evenzeer van het Midden-Aziatische.]
Over de eigenschappen en het nut van het roode en zwarte bloed heeft e. brown-sequard aan de Académie des Sciences vier zeer belangrijke vertoogen aangeboden, die minder geschikt zijn om hier bij wijze van uittreksel medegedeeld te worden, maar waarvan wij de algemeene conclusie geven, zooals die door den schrijver geformuleerd is. Zij luidt als volgt: » Wij gelooven, dat uit de door ons vermelde feiten volgt, dat het roode bloed de levens-eigenschappen vermeerdert, maar dat het onvermogend is om ze in werking te brengen door ze te prikkelen, terwijl het zwarte bloed een krachtige prikkel is voor de zenuw-middenpunten, en ook, ofschoon in geringere male, voor de zenuwen en de zamentrekbare weefsels. Het zwarte bloed bezit daarentegen niet, of althans slechts in zeer geringen graad, het vermogen om de levenseigenschappen te onderhouden, en nog minder om ze weder voort te brengen."
(Compt. rendus, T. XLV, pag. 566.)
Verhouding van het dier tot de plant.—Ook Dr. a. helfferich (die neuere Natuurwissenschaft, ihre Ergebnisse und ihre Aussichten, Triest 1857) is opgekomen tegen het overdrevene materialismus, dat in den laatsten tijd hier en daar zich heeft laten hooren. In een hoofdstuk over organismus en teleologie bespreekt hij ook de verhouding tusschen dier en plant. We gelooven goed te doen, niet daaraan een eenigermate meer uitvoerig uittreksel te ontleenen.
Ten einde de bedoelde verhouding te leeren kennen, is 't in de eerste plaats noodig, een duidelijk inzigt te hebben in de verhouding, die er bestaat tusschen het planten- en het dierenrijk. Dat beide rijken parallel naast elkander loopen, blijkt reeds daaruit, dat ze zich wederkeerig noodig hebben [bedingen] en aanvullen. De plant ademt het koolzuur in, 'twelk het dier uitademt, terwijl het dier de zuurstof inademt, welke de plant uitademt. De plant ontleedt het koolzuur en neemt de vaste stof, de koolstof, daaruit tot zich, om haar ligchaam op te bouwen; het dier verbindt de zuurstof met koolstof van het eigen ligchaam en geeft deze verbinding in gasvorm van zich, om zich van eene verbruikte stof te ontdoen. Zoo leeft elk der beide rijken om zoo te [ 7 ]zeggen van 't afval, van de excrementen of de uitscheidingen der teruggaande ontwikkeling van het andere. [In eene nadere ontwikkeling van deze waarheden behoeven we hier niet te treden.] Hoe waar dit alles nu ook zij, met die scheikundige tegenstelling kan men echter niet het leven zelf doorgronden. Men moge toch beweren, dat de plantencel en de dierlijke cel uit dezelfde bestanddeelen zijn zamengesteld, de grond zelf, waarom uit eene cel een dier en niet eene plant ontstaat, laat zich met de ons ten dienste staande hulpmiddelen evenmin aangeven, als de daarin inwonende wet, waarnaar uit eene cel altijd slechts een individu van eene bepaalde soort zich ontwikkelt. Moeijelijk is 't, een voldoend antwoord te geven op de vraag, of zich eene vaste en onverplaatsbare grenslijn tusschen planten en dieren laat trekken. Bij de hooger ontwikkelde soorten zijn de onderscheidene kenteekens schier handtastelijk. Alle hoogere dieren zijn voorzien van éen of meer zeer ontwikkelde circulatiestelsels, die uit veelvoudig vertakte huizen bestaan; daarin loopen de voedingsvochten, het bloed en de lympha, rond. De plant mist elk circulatiestelsel: zelfs de z.g. melksapvaten zijn, zoo als schacht met eene hooge mate van zekerheid heeft geleerd, melksapvoerende bastcellen. In de vaten der dieren worden lymph- en bloedligchaampjes door het geheele organismus rondgevoerd; slagaderlijk en aderlijk bloed zijn door de fijnste vaatvertakkingen met elkander verbonden; het weefsel ontneemt door diffusie aan het bloed wat het noodig heeft. De vaatbundels der plant voeren niet tot een centraal orgaan terug, ze verliezen zich òf in het voor ontwikkeling vatbare weefsel van elken stam- of wortelknop, òf ze verdwijnen in de tanden der bladeren ... Het dier heeft spijsverteringswerktuigen: het neemt de spijzen daarin op, verkleint of ontleedt ze, trekt er de oplosbare stoffen uit en geeft de niet bruikbare ongebruikt weder af. De plant bezit zulke werktuigen niet; hare worteltjes ontleenen aan den grond in water opgeloste stoffen, hare bladeren onttrekken aan de lucht gas- en dampvormige stoffen. Welk een afstand tusschen een' eik en een raderdiertje, een mikroskopisch wezen met spijsverteringsorganen, circulatie- en zenuwstelsel! En desniettemin heeft de ontwikkelingsleer deze klove aanmerkelijk verkleind. Zóo waar is het, dat alleen de genetische methode regt behoudt .... In de generatieleer hebben de "zaaddiertjes" eene groote, zeer groote rol gespeeld; men knoopte ten aanzien van den actus der generatie de meest avontuurlijke gissingen daaraan vast, totdat kölliker eens vooral de merkwaardige bewegelijke vormingen in het sperma verklaarde te zijn eenvoudig histologische vormelementen, die hij zaaddraden noemde en wier ontwikkeling uit cellen door het geheele dierenrijk hij deed kennen. Op eens ontdekte men de bewegelijke sporen (zwermsporen) der algen; wat lag alzoo nader voor de hand, dan de zwermsporen met de zaaddraden te identificeren, en, zoo als unger deed, de plant op het oogenblik der dierwording te betrappen! Daarmede nog niet tevreden, maakte meyer, met het oog op de waargenomene molekulaire beweging der planten, uit de kleinste korreltjes [ 8 ]van den inhoud der cellen dierlijk levende individus, die de plant als hunne woning opbouwen, zoo als de polypen de koraal eilanden. Nu ontbrandde de hevigste strijd ten opzigte van den zoo nietigen Haematococcus pluvialis, wiens twijlelachtige dierlijke of plantaardige natuur uit eene menigte verwante verschijnselen verdient te worden nagegaan. De glinsterend roode blaasjes van het wondervolle wezen verraden aanvankelijk alleen eene plantaardige natuur, maar gaan echter onder geëigende omstandigheden schijnbaar over in eene soort van infusiediertjes met een slurpvormigen voeler en alle teekens van vrijwillige beweging. Neemt men met v. siebold aan, dat er infusoriën zijn, die geen darmkanaal en anus bezitten, geen vast voedsel opnemen en bij wie de mond, zoo niet ontkend, dan toch slechts door analogie aangenomen kan worden,—dat daarom alleen willekeur en contractiliteit als kenmerken van het dierlijke zijn kunnen worden aangenomen, dan is men inderdaad verlegen, waartoe men den Haematococcus zal rekenen..... Uit deze verlegenheid redt ons weder de juiste toepassing van de generatie-wisseling, 'twelk aan de scherpzinnigheid van cohn (die Lehre vom Wachsthum der Pflanzenzelle; 1850) niet ontsnapte. Bij onderscheidene algensporen komt uit een bepaald zekeren plantenvorm een vorm voort, die, wat betreft den bouw en de levenswijze, zich verhoudt analoog eene andere organische familie, n.l. de mond- en darmlooze infusoriën, en uit dit dierlijk ontwikkelingstijdperk in het ontwijfelbaar plantaardige na verloop van eenigen tijd terugkeert.... De energie der organische levensuitingen, die zich in de beweging openbaart, is hoofdzakelijk gebonden aan eene stikstof houdende, contractile zelfstandigheid, maar bij de planten nog door een vast, meer traag vlies terug gehouden en geboeid. Bij de dieren, enkele trappen van ontwikkeling afgerekend, valt deze hinderpaal weg. De inwendige bewegelijkheid nu, waardoor verandering van de uitwendige omtrekken door zamentrekking en uitzetting, slingerende en derg. vormen van beweging, ten deele ook verandering van plaats te voorschijn wordt geroepen, is het wezenlijke vermogen, dat in de protoplasma-cel huist, maar aan de cellulose-cel ontbreekt ... Onlangs heeft pringsheim eene schrede verder gedaan ter eindelijke grensbepaling van het generatieve leven, door aan te toonen, dat geslacht eene constante eigenaardigheid is van alle organismen, die, bij de 't hoogst georganiseerde dieren even als bij de eenvoudigste celplanten, in eene wonderbare analogie zich doet kennen... Volgens den Schr. is 't slechts eene nieuwe uitdrukking voor de voormalige "generatio spontanea," wanneer men in de eerste beginselen van 't organische leven een indifferentie-punt inschuift, waaruit, door 't zamenkomen van uitwendige" omstandigheden, òf een organismus A., òf een organismus B. ontstaat.
[ 9 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Nieuwe sporen van een viervoetig dier in bonten zandsteen.—Het is bekend, dat voor meer dan twintig jaren in den bonten zandsteen bij Hildburghausen voetsporen ontdekt zijn van een viervoetig dier, waaraan kaüp den naam van Cheirotherium heeft gegeven. De meeste palaeontologen bonden het dier, waarvan de indrukselen afkomstig zijn, voor een reptiel, vermoedelijk behoord hebbende tot de merkwaardige groep der Labyrinthodonten. Thans heeft men bij Luxeuil (departement der Haute-Saône) in den bonten zandsteen van Saint-Valbert dergelijke voetsporen ontdekt. Daubrée, die dezelve beschreven heeft (Compt. rend., XIV, 646), is echter geneigd daarin de sporen te zien, niet van een reptiel, maar van een zoogdier. De hoofdgrond, waarop deze meening steunt, is, dat de gevonden indrukselen, zoowel van de zool als van de vingers, eene korrelige oppervlakte vertoonen, die naar zijne meening, niet wel door de voeten van een kruipend dier kan te weeg gebragt zijn, daar deze aan de ondervlakte óf met kleine schubjes bezet, óf naakt zijn. Daarentegen zoude deze korrelige oppervlakte verklaard kunnen worden door de indrukselen, die de kleine huidtepeltjes maken, waarvan de voetzool van vele zoogdieren voorzien is.
Wij mogen, bij de mededeeling van dit op zich zelf belangrijk feit, echter niet ontveinzen, dat de grond, waarop dat gevoelen van daubrée berust, ons voorkomt veel te zwak te zijn, om daaruit alleen te besluiten tot het bestaan van zoogdieren in dit tijdperk, waarvoor tot hiertoe geen enkel zeker overblijfsel pleit. Eene getepelde huid aan de voetzool van Reptiliën is geenszins zulk eene zeldzaamheid als deze schrijver schijnt te meenen, waarvan elk zich bij het beschouwen van die onzer inlandsche padden overtuigen kan.
Versteeningen in het diluvium van Nederland.—Eene verzameling van petrefacten uit het diluvium van verschillende streken van ons vaderland, bijeengebragt door de voormalige commissie ter vervaardiging der geologische kaart van Nederland, is toevertrouwd geworden aan den met roem bekenden Breslauschen hoogleeraar ferd. roemer. Deze heeft in het jongst verschenen nommer van het Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie etc, p. 385 van den jaargang 1857, een verslag gegeven van de uitkomsten van zijn onderzoek, waarvan wij hier de merkwaardigste aanstippen. De talrijke versteeningen uit [ 10 ]het Groningsche diluvium kunnen alle beschouwd worden als afkomstig van het eiland Gothland en behooren tot de bovenste afdeeling der Silurische groep. — Ook aan de in groot aantal in ons diluvium voorkomende krijt-gesteenten kent R. eenen noordelijken oorsprong (van de Deensche eilanden) toe. Andere overblijfselen uit de devonische en kolen formatie, die in de zuidelijker deelen van ons diluvium, omstreeks Arnhem en Utrecht gevonden zijn, stemmen overeen met dergelijke in de grauwacke van den Rijn. Wat de versteeningen uit de Jura-formatie betreft, zoo behooren de hier te lande gevondene zoowel tot de lias als tot hare bovenste afdeeling, de bruine en middelste Jura. R. vond daarin de grootste overeenstemming met de versteeningen, die in den Vossberg, ten noorden van Osnabrück, voorkomen.
Bewaring van bloedzuigers.—Vayson bezigt daartoe aarden potten, die nagenoeg de gedaante van een gewonen bloempot hebben, waarvan de bodem voorzien is van eenige gaatjes, die naauw genoeg zijn om aan de bloedzuigers den doorgang te beletten. Zulk een pot wordt gevuld met turfmolm en dan geplaatst in een bak met water. He bovenste opening wordt met grof gaas gesloten. Het water dringt door de gaatjes in den turfmolm, en de dieren vinden daarin eene woonplaats, die geheel overeenstemt met die, waarin zij in de natuur voorkomen. De bovenste lagen van den molm blijven bijna droog, terwijl de onderste geheel met water gedrenkt zijn. Tusschen deze beide uitersten vinden de bloedzuigers weldra de plaats, die voor hen het best geschikt is; zij graven gangen daarin en leven in den moerassigen bodem, geheel als in hunnen oorspronkelijken toestand. Vayson heeft aan zijne potten dan ook den naam gegeven van marais domestiques. Het eenige, waarvoor men zorg heeft te dragen, is, dat men van tijd tot tijd het door de verdamping verloren gegane water in den ondersten bak weder aanvult, zoodat dit steeds op eene hoogte van ongeveer een palm slaat. In dergelijke potten, maar dan geheel met natten turfmolm gevuld, kunnen de bloedzuigers ook verzonden worden.
Proeven te Parijs door tripier en andere door quatrefages genomen, hebben de groote nuttigheid dezer bewaarmethode bevestigd. De eerste bevond, dat van 200 in zulke potten bewaarde bloedzuigers, van den 26 Mei 1855 tot den 10 Julij 1857, er geen enkele gestorven was. Zij planten in den turfmolm ook voort. Quatrefages verkreeg van 100 op gelijke wijze bewaarde bloedzuigers, na vier maanden, gedurende welken tijd er slechts één gestorven was, 94 cocons, die hem een duizendtal jongen gaven. Ook bloedzuigers, die reeds gezogen hebben en die, door indompeling in water meteen weinig [ 11 ]azijn, het bloed weder hebben uitgebraakt, hernemen na eenige weken verblijf in den turfmolm weder hunne vroegere kracht, zoodat zij op nieuw gebruikt kunnen worden. (Compt. rendus, 2 Nov. 1857.)
Boraxzuur in eene plant.—Wittstein en apoiger bevonden, dat in het zaad van Maesa picta, hetwelk onder den naam van Saoria in nieuweren tijd als een middel tegen den lintworm is aangeprezen, eene zekere hoeveelheid boraxzuur bevat is (Ann. d. Chemie u. Pharmacie. CIII, p. 362.)
Kunstmatig Margarinezuur.—Het is welbekend, dat uit een uitvoerigen arbeid van chevreuil over de natuurlijke vetten voortgevloeid was, dat deze hoofdzakelijk uit drie hoofdvetsoorten waren zamengesteld, stearine, margarine, oleine, elke een eigen vetzuur bevattende, dat bij de verzeeping nevens oliezoet (glycerine) daaruit wordt verkregen. Twee dezer zuren behooren in de groote reeks van zuren, welker zamensteliing tot de algemeene formule CnHn-1O3 kan worden teruggebragt, namelijk het stearinezuur (N = 36) en het margarinezuur (N = 34).
Voor eenige jaren heeft heintz echter aangetoond, dat het margarinezuur geen zelfstandig zuur is, maar een mengsel van stearinezuur en palmitinezuur, insgelijks een vetzuur (N = 32), dat echter tot nog toe hoofdzakelijk in de palmolie was aangetroffen. De wijze, waarop heintz deze stelling bewees, was in het kort deze, dat uit eene alkoholische oplossing van het gewone margarinezuur door toevoeging van kleine hoeveelheden eener oplossing van b.v. een barytzout, waarbij men voor elke nieuwe toevoeging het gevormde nederslag afzondert, verschillende nederslagen worden verkregen, welke, weder ontleed zijnde, vetzuren opleveren, wier smeltpunten van elkander afwijkend zijn, hetgeen niet het geval kon wezen, wanneer het margarinezuur eene chemisch homogene stof ware. Door uitbreiding dezer methode gelukte het hem zelfs, het margarinezuur in de beide opgenoemde vetzuren te scheiden.
De omstandigheid dat het margarinezuur, zooals het naar chevreuil's methode verkregen wordt, een lager smeltpunt heeft dan het stearinezuur en het palmitinezuur, waaruit het naar heintz's onderzoekingen was zamengesteld, werd door denzelfden natuurkundige insgelijks verklaard, daar hij aantoonde, dat bij de vetzuren en vetten somwijlen hetzelfde abnormale smeltpunt voorkomt als bij metaalmengsels, wier smeltpunt lager is dan de smeltpunten hunner zamenstellende bestanddeelen (b.v. het metaal van rose). Trouwens, elke twijfel werd ten slotte door heintz opgeheven, daar het hem gelukte [ 12 ]uit zuiver stearine- en palmitinezuur door vermenging in bepaalde verhoudingen een vetzuur te verkrijgen, dal in alle opzigten (b.v. wijze van kristalliseren, smeltpunt) niet het zoogenoemde margarinezuur overeenkomt.
Daarmede scheen het margarinezuur uit de reeks der vetzuren te moeten vervallen. Latere onderzoekingen (van köhler enz.) hebben evenwel doen zien, dat, onverminderd de juistheid van heintz's onderzoeking, er evenwel hoogstwaarschijnlijk toch een vetzuur van de formule C34H33O3 bestaat, dat echter een kunstprodukt is.
Bekend is de kunstmatige vorming der zuren uit de reeks CnHn-1O3uit de Cyanverbindingen der alkoholradicalen Cn-2Hn-1, b.v. de vorming van azijnzuur uit Cyanmethyl. Zij grijpt plaats bij de werking van bijtende alkaliën op gemelde Cyanverbindingen: 3HO wordt daarbij gebonden, waarvan H3 met de N des Cyans als NH2 ontwijken, terwijl de O3 met de overblijvende C en H aequiv. verbonden blijven, zoo als in laatstgenoemd voorbeeld.
C2N. C2H3 + H3O3 =C4H3H3O3 + NH3
Cyanmethyl azijnzuur.
De vorming van mierenzuur en ammoniak bij koking van blaauwzuur met potasch wordt op dezelfde wijze verklaard, daar hel blaauwzuur de Cyanverbinding van de waterstof is, welke laatste als het onderste lid in de reeks der alkoholradicalen kan worden beschouwd.
Naar dit beginsel heeft men beproefd de Cyanverbinding van het alkoholradicaal Cetyl C32H33 in een vetzuur van de formule C34H33O3 te veranderen. In spermaceti komt eene verbinding van dit Cetyl voor en langs een omslagtigen weg is het gelukt daaruit C32H33.C2N te bereiden en uit dit het gewenschte eigenlijk gezegde margarinezuur. Deze stof tot nog toe in geringe hoeveelheid verkregen: evenwel genoeg om het smeltpunt en de elementaire zamenstelling te bepalen. Het smeltpunt ligt bij 59°9 en is dus hetzelfde als dat van het natuurlijk voorkomende zoogenaamde margarinezuur. De elementair-analyse is, zoo als bekend is, naauwelijks als onderkenningsmiddel van vetten, wier zamenstelling weinig van elkander afwijkt, te gebruiken. Maar wat hier hel belangrijkste is, dat kunstmatige margarinezuur laat zich - wanneer het zuiver is—door partiële praecipitatie niet meer in vetzuren van een verschillend smeltpunt scheiden.
Alzoo bestaat er hoogst waarschijnlijk een zuur van de zamenstelling C34H33O3, dat echter alleen kunstmatig kan worden verkregen en geheel verschillend is van het margarinezuur, dat in de natuur voorkomt en waaraan men tot nog toe diezelfde formule had toegekend.
Uit de licht violette vederen van Catinga caerulea krijgt men door alkohol eene oplossing, die bijna even zoo gekleurd is als die uit de roode vederen. De violette kleurstof kan niet anders geïsoleerd worden dan met de oranjeroode kleur, soms alleen maar met een violette tint. Met acidum aceticum krijgt men ook eene roode oplossing, die evenwel binnen drie uren geheel ontkleurt, terwijl de uitgedampte alkoholoplossing volkomen dezelfde blijft. Iets dergelijks neemt men bij de kreeften waar; wanneer men het kleurstof houdende vlies wegneemt, wordt de violette kleurstof dadelijk rood. Bewijzen dezelfde veranderingen door het licht en scheikundige invloeden niet de identiteit van de violette kleurstof der vogelen en der kreeften? En indien dit zoo is, bestaat er dan niet eenige reden om te vermoeden, dat ééne enkele kleurstof eene en dezelfde kleur in het geheele dierenrijk veroorzaakt?
Geelgroene vederen, met acidum aceticum behandeld, geven eene oplossing [ 14 ]van dezelfde kleur, maar eenigzins lichter. Door deze uit te dampen en dan met alkohol te behandelen, krijgt men ook eene zoodanige oplossing. Is dit eene oplossing van zoöverdine [zoöchlorine]? B. is er nog niet zeker van, want de kleur is niet bepaald genoeg.
Uit de vederen van Oriolus galbula verkrijgt men met acidum aceticum eene lichtgele oplossing; maar zij ontkleurt spoedig, en B. heeft tot dusver de zoötuleine [zoöxanthine] niet kunnen isoleren. (Comptes rendus, XLV, pag. 688.)
Een te Berlijn aangebragte levende Malapterurus.—Du bois-reymond, te Berlijn, heeft (in de Akad. aldaar, zie Monatsb. der berl. Acad., Aug. 1857) eene merkwaardige mededeeling gedaan, waaraan wij het navolgende ontleenen. Reeds in 1855 waren uit Creek Town in West-Afrika, aan de rivier Old Calabar, die onder 5½° N.B. en 8° N. lengte van Greenwich in de baai van Benin zich uitstort, door Schotsche zendelingen onder andere natuur-merkwaardigheden ook exemplaren van den Malapterurus op wijngeest naar Edinburgh gezonden, en door andr. murray onder den naam van Malapterurus Beninensis als eene nieuwe soort beschreven. Thans heeft eene dame, de vrouw van een zendeling, drie levende exemplaren van dezelfde species, in weerwil van eene onderweg geledene schipbreuk, gelukkig naar Edinburgh overgebragt. Van deze drie visschen heeft prof. goodsir de buitengemeene voorkomendheid gehad, eene mede naar Berlijn te brengen en aan joh. müller af te staan, die, op zijne beurt, het zeldzame voorwerp aan du bois-reymond overgaf, om er proeven op te nemen.
De visch is ongeveer 15 cm. lang. Hij wordt bewaard in een ruim vat met waterplanten in Spreewater. Hij zoekt de duisternis en is zeer matig, 't Was nog niet gelukt, hem niet zekerheid voedsel te doen tot zich nemen. De in Edinburgh onderzochte exemplaren op wijngeest bevatteden in hunne darmen overblijfselen van zoetwater-crustaceeën, en de levende visschen maakten dadelijk jagt op dergelijke pelagische vormen, die hun werden aangeboden. Men beproefde het exemplaar te Berlijn dientengevolge te voederen met Gammarus, Asellus, Daphnia en andere daar inheemsche crustaceeën.—Ten einde voorshands de elektrische kracht van het dier te sparen, had d. b.-r. er zich voorloopig toe bepaald, om er het belangrijkste mede te ondernemen, wat er in de eerste plaats mede kon geschieden, d.i. de daaraan nog onbekende verdeeling der spanningen na te gaan.—Volgens de overeenstemmende mededeelingen van vele waarnemers vertoont zich, op het oogenblik van den slag, bij Torpedo de rugvlakte van het orgaan positief, de buikvlakte negatief, d.i. de stroom gaat in het orgaan van den buik naar den rug, in het omringende [ 15 ]water, of in een tegen de beide vlakten gelegden geleidenden boog, van den rug naar den buik.—Wat den Malapterurus van den Nijl betreft, zeer onlangs heeft de te Kaïro wonende Duitsche onderzoeker, Prof. bilharz, eene met behulp van alle nieuwe hulpmiddelen bearbeide beschrijving daarvan in het licht gegeven, ten gevolge waarvan in een morphologisch opzigt deze elektromotorische visch thans welligt onder allen het best bekend is. Intusschen heeft men in een physiologisch opzigt, tot nu toe, nopens den Malapterurus niets meer geweten, dan wat vóór 106 jaren adanson aan den Senegal reeds wist, n.l. dat hij een elektrischen slag geeft.
Op ontleedkundige gronden was bilharz tot het besluit gekomen, dat zich aan dezen visch, even als aan den Gymnotus, het hoofdeinde positief, het staarteinde negatief voordoen, bij gevolg de stroom in het orgaan van den staart naar den kop zal gerigt zijn. 't Sprak van zelf, dat diensvolgens een naauwkeurig onderzoek van den Malapterurus-slag zelven van groot belang moest zijn. Bij de proeven,—door du b.-r. natuurlijk met de noodige naauwkeurigheid en voorzorgen genomen, en in zijne mededeeling nader beschreven,—bleek, dat de naald van den toestel afweek in dien zin, dat zij het hoofd als negatief, den staart als positief, of een' stroom in het orgaan van het hoofd naar den staart, in het omringende water en in den multiplicatordraad van den staart naar het hoofd deed kennen. Diensvolgens was de vooronderstelling van bilharz niet bewaarheid. De stroom heeft in den Malapterurus de tegenovergestelde rigting als die in den Gymnotus.
[Nadere waarnemingen zijn ons nog niet bekend geworden.]
Ruiling van mikroskopisehe praeparaten.—De Vereeniging voor Mikroskopie in Giessen heeft het werkelijk goede denkbeeld gehad, eene ruiling van mikroskopische praeparaten voor te stellen. Dit denkbeeld vond in Duitschland algemeen toejuiching. Onlangs nu heeft de Vereeniging de statuten van dezen ruilhandel en haren eersten catalogus der praeparaten bekend gemaakt. Ook zijn de noodige bepalingen vastgesteld, ten einde de gewenschte overeenstemming der praeparaten in materiaal en vorm te doen plaats hebben.—Statuten en eerste lijst zijn medegedeeld in fror. Notiz. 1857, III. no. 2.
„Het mikroskoop en zijn gebruik voor den geneesheer."—Onder dezen titel verscheen onlangs te Leipzig en Heidelberg een geschrift van Dr. h. reinhard, dat als eene Duitsche bearbeiding van beale's werk: the Microscope and its application to clinical medicine, moet worden beschouwd. Voor den practischen [ 16 ]geneesheer is de aanwending van het mikroskoop gewis in vele gevallen van 't hoogste belang, in andere zelfs onmisbaar:—wij hebben dit hier thans niet nader te ontwikkelen, of zelfs maar te herinneren. Onder de pathologische toestanden komen hier inzonderheid ook in aanmerking de parasieten des menschelijken ligchaams, en ook over deze bevat bedoeld geschrift belangrijke mededeelingen. Bepaaldelijk uit het oogpunt van diagnostiek worden de bedoelde parasieten beschreven. Eerst de plantaardige, dan de dierlijke.—De voornaamste plantaardige parasieten bij den mensch zijn: 1) de gistings-alge (Cryptococcus cerevisiae), die zich ontwikkelt in de suikerhoudende urine en op de slijmvliezen van het geheele darmkanaal, en diensvolgens ook bij vomitus en diarrhoe voorkomt;—2) de Sarcina ventriculi (Merismopoedia ventriculi), 't meest in de maag of liever in hetgeen door vomitus wordt ontlast;—3) de Leptothrix buccalis, eene alge, die bijna op elke tong, als parasiet op haar epithelium en eveneens tusschen de tanden groeit;—4) de Trichophyton tonsurans, die bij den herpes tonsurans voorkomt;—5) de Microsporon mentagrophytes, die zich bij mentagra ontwikkelt in de wortelschede van het haar, en aan de buitenvlakte van het haar voortgroeit tot daar, waar hij boven de opperhuidvlakte uitsteekt;—6) de Microsporon furfur, die bij de pityriasis versicolor voorkomt;—7) de Achorion Schönleinii, de z.g. favusschimmel; — 8) het Oidium albicans, de schimmelplant van de spruw.
De belangrijkste dierlijke parasieten van den mensch zijn deze: 1) Taenia solium, de lintworm;—2) Cysticercus cellulosae, de tweede ontwikkelingsstaat der taenia solium;—5) Echinococcusblazen (twee soorten volgens küchenmeister, de Echinococcus scolicipariens en de E. altricipariens);—4) Distoma (zeldzaam bij den mensch; D. hepaticum vooral veelvuldig bij het schaap in de galbuizen);—5) Trichina spiralis, eene onrijpe nematode, die, in eene capsula besloten, voorkomt in de willekeurige spieren van den mensch;—6) Trichocephalus dispar, volgens küchenmeister ontstaande uit de verdere ontwikkeling van trichina spiralis, en voorkomende in den blinden darm en het bovenste gedeelte der dikke darmen;—7) Oxyurus vermicularis, de madewormen, maden, meest bij kinderen;—8) Ascaris bumbricoides, de spoelworm; — 9) Pentastoma ferox, aan de oppervlakte van de lever onder het peritoneale overtreksel;—10, Acarus folliculorum, de mijt van de haarzakjes, vooral in "t aangezigt;—11) Acarus scabiei, de schurftmijt.
[ 17 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Equivalenten der enkelvoudige ligchamen. — Dumas heeft eene reeks van onderzoekingen in het werk gesteld over de equivalenten der enkelvoudige ligchamen, waarvan de hoofduitkomsten de volgende zijn:
1) De equivalenten der enkelvoudige ligchamen zijn nagenoeg alle veelvouden in geheele getallen van het equivalent van hydrogenium als eenheid genomen; het chlorium maakt in zooverre eene uitzondering, dat de eenheid, waarmede zijn equivalent kan vergeleken worden, gelijk is aan de helft van het equivalent van het hydrogenium. Ook het koper moet welligt uitgezonderd worden, doch hierover is het onderzoek nog niet gesloten.
2) Ligchamen, die in eigenschappen overeenstemmen, kunnen gelijke equivalenten hebben; manganium en chromium verkeeren in dat geval. Andere hebben, gelijk de zuurstof en de zwavel, equivalenten, die juist tot elkander staan als 1: 2. Echter zijn er ook overigens in eigenschappen zeer overeenkomstige ligchamen, die zulk eene eenvoudige verhouding niet verloonen; het laatste geldt van molybdaenium en tungstenium.
3) Wanneer drie ligchamen tot dezelfde natuurlijke familie behooren, dan kan het equivalentsgewigt van een dezer drie gelijk zijn aan de halve som der equivalentsgewigten der beide andere: dit geldt van de zwavel, het selenium en het tellurium, van lithium, sodium en potassium, alsmede van calcium, strontium en barium. Echter kan het tegengestelde ook plaats grijpen bij naauw verwante ligchamen, zoo als het geval is met chlorium, bromium en iodium.
4) Even als de equivalenten der radikalen van de organische chemie, vormen ook de equivalenten der enkelvoudige ligchamen, die tot dezelfde natuurlijke familie behooren, reeksen, waarvan de rede dikwijls standvastig dezelfde is, maar somwijlen, in eenige termen der reeks, door eene equivalente rede vervangen wordt, hetgeen de eenvoudigheid der wet bedekt.
Voor de meer uitvoerige mededeeling van de gronden, waarop deze hoofduitkomsten berusten, naar het stuk verwijzende (Compt. rendus, 9 Nov. 1857), waarin dumas een voorloopig verslag zijner onderzoekingen gegeven heeft, meenen wij ten slotte den lezer geene ondienst te doen met hier de door hem daarin vermelde equivalentsgewigten bijeen te stellen. Zij betreffen ruim de helft der bekende enkelvoudige ligchamen.
[ 18 ]
Vorming en zamenstelling van smaragd.—Lewy had, tijdens zijn verblijf in Nieuw-Grenada, gelegenheid de mijn van Muso te bezoeken en zich eenige fraaije exemplaren van smaragd te verschaffen, die hij aan een scheikundig onderzoek onderwierp. De uitkomsten van dat onderzoek zijn merkwaardig, omdat zij over den oorsprong en de vormingswijze des smaragds een nieuw licht werpen. Kortelijk zamengevat zijn zij de volgende:
1) De vorming van den smaragd heeft langs den natten weg plaats gehad;
2) de smaragd bevat in zijne zamenstelling eene zekere hoeveelheid water en eene organische zelfstandigheid, die een kool-waterstof schijnt te zijn;
3) in de zamenstelling van den smaragd staat de hoeveelheid zuurstof in de bases tot die van het kiezelzuur, als 1:1:4;
4) de groene kleur van den smaragd wordt te weeg gebragt door de daarin bevatte organische stof, en niet, zooals men vroeger meende, door chromiumoxyd (Compt. rend. XIV, p. 877).
Omzetting van een metaal in een ander.—Er was een tijd, dat hij, die op den naam van wetenschappelijk scheikundige aanspraak maakte, niet zoude hebben durven wagen de mogelijkheid uit te spreken eener omzetting, waardoor het eene metaal in het andere zoude kunnen overgaan. Hij, die zulks gedaan had, zoude voor onbekend zijn gehouden met de eenvoudigste grondstellingen der hedendaagsche wetenschap, voor eenen droomer, die de dwaasheden der [ 19 ]alchymie wilde doen herleven. Het is niet onbelangrijk de reactie op te merken, die ten dien aanzien in de laatste jaren ontstaan is, ten gevolge van de kennis der allotropische toestanden en van het verband tusschen de scheikundige eigenschappen en de equivalenten van vele der zoogenaamde elementen, die tot hiertoe voor enkelvoudige stoffen gehouden zijn, alleen omdat het niet gelukt is hen in nadere bestanddeelen te ontleden, hoewel de eenvoudigste regelen der redeneerkunde leeren, dat deze ontkennende uitkomst niet leiden mag tot het stellige besluit, dat deze stoffen nu ook werkelijk enkelvoudige, dat is nimmer voor ontleding vatbare stoffen zijn. De geschiedenis der wetenschap is trouwens daar, om hel wankelbare van dit besluit te bewijzen.
Als een merkwaardig voorbeeld der bedoelde reactie, teekenen wij hier het volgende op, gelijk het medegedeeld is door draper (Philos. Magazine 1857, Nov. p. 521).
Na opgemerkt te hebben, hoe een mengsel van chlorium en hydrogenium geheel andere eigenschappen verkrijgt, wanneer het een korten tijd door de zon beschenen is, hoe ijzer van uit den zoogenaamden passiven in den activen toestand overgaat door eene geringe trillende beweging, die daaraan wordt medegedeeld, hoe phosphorus van actif passif wordt door blootstelling aan de sterkst breekbare stralen van het zonnespectrum, zegt hij:
"Ik zal zonder omwegen de belijdenis afleggen, dat ik verscheidene proeven gedaan heb om de metalen in elkander te doen veranderen, volgens het beginsel van hen te noodzaken, om, door de hulp van het zonlicht, zich vrij te maken uit eenen gebonden toestand, te midden van weerstand biedende of storende (disturbing) middenstoffen.
Het volgende is eene beschrijving van eene dezer alchymistische proefnemingen. In het brandpunt van een brandglas, van 12 duimen middellijn, was een glazen fleschje geplaatst van 2 duim in diameter, waarin salpeterzuur vermengd met zijn eigen volume water bevat was. In het salpeterzuur werden afwisselend kleine hoeveelheden gedroppeld van eene oplossing van salpeterzuur-zilver en van zoutzuur, de bedoeling daarbij zijnde om chlorzilver in eenen zoo verdeelden toestand te doen ontstaan, dat het vocht melkachtig werd, en dat de door zijn binnenste heengaande schitterende convergerende lichtkegel, door zijne hitte stroomen in het vocht zoude doen geboren worden, waardoor al het chlorzilver opvolgend den invloed van het licht ondergaan, en niet, gelijk gewoonlijk, alleen aan de oppervlakte zwart worden zoude. Het brandglas brengt weldra eene ontleding van het zout te weeg, waarbij chlorium ontwikkeld en een metaal vrij wordt. In eene proef duurde de blootstelling aan het geconcentreerde zonlicht van 11 uur voormiddags tot 1 uur namiddags, gelijkstaande met eene gestadige beschijning van de middagzon gedurende tweeën[ 20 ]zeventig uren. Het metaal werd zeer goed afgezonderd. Maar wat is het? Het kan geen zilver zijn, daar salpeterzuur er geen werking op heeft. In eene agaten mortier nam het metaalglans aan, maar de teruggekaatste kleur is niet die van zilver: zij is geler. Het licht moet derhalve het oorspronkelijk zilver zoo veranderd hebben, dat het kon blijven bestaan in de tegenwoordigheid van salpeterzuur."
Ziedaar eene proef, die, zoo zij bevestigd mogt worden, inderdaad zoude doen vermoeden, dat de zonnestralen het vermogen bezitten, hetwelk de fabel aan den lang gezochten steen der wijzen toeschreef.
Specifiek gewigt van Ozon.—Andrews en tait hebben getracht het specifiek gewigt te bepalen van het ozon. Daar zich dit echter niet zuiver laat daarstellen, maar alleen gemengd met eene groote hoeveelheid gewone zuurstof en het ozon ook spoedig verandert, wanneer het boven kwikzilver opgevangen wordt, zoo was de eenige methode die overbleef, dat men de verandering van volume bepaalde, die ozonhoudende zuurstof ondergaat, wanneer deze tot 230° verwarmd wordt. Daarbij bevonden zij, dat steeds vermeerdering van volume plaats heeft, en uit de hoegrootheid dezer vermeerdering en het vooraf bepaalde ozongehalte van het gas berekenden zij, dat het specifiek gewigt van het ozongas viermaal grooter dan dat van zuurstofgas is. (Chem. Gaz. 1857 p 319; Ann. der Chem. u. Pharm. CIV p. 128.)
Sporen van het Cheirotherium.—De mededeeling van daubrée, welke wij in ons vorig nommer (bl. 9) vermeld hebben, heeft tot eene dergelijke aanleiding gegeven door p. gervais, aangaande dergelijke sporen, onlangs in de omstreken van Lodève gevonden. G. houdt ze echter voor afkomstig van een reptiel uit de groep der Labyrinthodonten. (Compt. rend., 9 Nov. 1857).
Phosphorescentie door bestraling.—Het vermogen, dat zeer vele ligchamen bezitten, om in het duister licht uit te stralen, nadat zij eenigen lijd door de zon beschenen zijn, heeft reeds aanleiding gegeven tot een groot aantal van onderzoekingen. Den lezer, die mogt uitzien naar eene goede zamenstelling van het daaromtrent reeds bekende, verwijzen wij naar de in 1854 te Utrecht verdedigde inaugurale Dissertatie van Dr. p.a. bergsma. In de vergadering der Fransche Akademie van 16 November 1857 deelde e. becquerel, die reeds vroeger daarover vele nasporingen had in het werk gesteld, de uit[ 21 ]komsten van eenige nieuwe door hem verrigte onderzoekingen mede, waaruit ten duidelijkste blijkt,—hetgeen trouwens reeds uit vroegere waarnemingen voortvloeit,—dat de phosphorescentie door bestraling het gevolg is van den moleculairen toestand ' van het ligchaam, niet van zijne chemische zamenstelling. Door den moleculairen toestand te veranderen, kan ook de aard van het licht gewijzigd worden. Becquerel zegt zelfs, dat het hem gelukt is, eene en dezelfde stof, naar willekeur, de verschillende prismatische kleuren te doen uitstralen, alleen met uitzondering van het uiterste rood. Wij gaan de overige door hem medegedeelde uitkomsten hier voorbij, omdat zijn stuk, zelf een uittreksel uit eene grootere verhandeling zijnde, niet wel het geven van een zeer beknopt verslag daarvan toelaat, maar vermelden hier nog de in dezelfde vergadering door niepce de saint-victor medegedeelde feiten, die zich regtstreeks aan bovengenoemde aansluiten, doch tevens voor de proefneming een nieuw veld openen. Niepce is namelijk op het denkbeeld gekomen, om eene gegraveerde plaat, die gedurende verscheidene dagen in het duister was gehouden, voor de eene helft door de zon te laten beschijnen en deze dan op gevoelig photographisch papier te leggen. Het is hem gebleken, dat men dan na vierentwintig uren eenen negatieven afdruk verkrijgt van dat gedeelte der plaat, dat vroeger door de zon beschenen is. Niet alleen afbeeldingen op papier, maar ook op hout, op perkament, op katoen, op porselein kunnen op die wijze teruggegeven worden. Eene onmiddellijke aanraking is daarbij niet noodig; eene gegraveerde plaat, op drie millmeters afstand van het gevoelige papier, gaf nog een zeer goeden indruk, en deze is zelfs nog zeer waarneembaar, wanneer de afstand een centimeter bedraagt.
Niepce heeft ook proeven genomen met fluorescerende en phosphorescerende stoffen. Wanneer op wit papier met eene oplossing van zwavelzure chinine eene teekening wordt gemaakt, en dit papier dan, na aan de zon blootgesteld te zijn geweest, op gevoelig papier wordt gelegd, dan brengen de met zwavelzure chinine gemaakte trekken een veel donkerder indruk voort dan het overig gedeelte. Ook vloeispaathzure kalk, door de warmte phosphorescerend gemaakt, doet eenen indruk ontstaan.
Omzetting van eiwit in chondrine.—In de zitting der Kaiserl. Akademie d. Wissensch. van Maart deelde rochleder mede, dat het aan den onder zijn toezigt in het laboratorium te Praag arbeidenden candidaat mayer gelukt is uit hoendereiwit eene stof daar te stellen, die alle de eigenschappen van chondrine heeft. Hij verkreeg deze door behandeling van eiwit in eene atmospheer van koolzuur met zoutzuur. Er vormen zich zwavelwaterstof, chlorammonium, be[ 22 ]nevens drie stoffen, waarvan twee in het zoutzuur opgelost blijven, de derde niet. Deze laatste is de chondrine.
De wijze, waarop de zenuwen eindigen in het elektrische orgaan der Mormyri. — Prof. ecker, in Freiburg, heeft onlangs (Untersuchungen zur Ichthyologie u.s.w.; 4, met 2 plat., Freib. 1857) omtrent dit onderwerp onderzoekingen bekend gemaakt, die in de hoofdzaak op 't volgende neerkomen: De eerste vermelding betreffende den fijneren bouw van deze organen is van kölliker afkomstig (1849). Eenige jaren later (18S5) onderzocht marcusen de zamenstelling van deze organen. Daarna beschreef ecker zelf, in eene voorloopige mededeeling (1855), den bouw des elektrischen orgaans van Mormyrus dorsalis, en deed als waarschijnlijk kennen, dat zekere buisjes in dat orgaan, waarover de strijd liep, hier inderdaad voortzettingen waren van de primitieve zenuwbuisjes. Bij deze mededeelingen heeft ecker thans eenige korte berigten gevoegd nopens andere soorten van Mormyrus, gegrond op onderzoekingen, die door hem bewerkstelligd zijn zoowel op chroomzuur- als op wijngeestpraeparaten, hem verstrekt door prof. bilharz, te Kaïro. ('t Zal echter noodig zijn, voor sommige punten nadere onderzoekingen te bewerkstelligen op versche praeparaten: waartoe wel niemand beter in de gelegenheid is, dan bilharz)—ecker's onderzoekingen nu hebben het volgende geleerd. Ieder der vier organen der Mormyri vormt eene buis, uit een peesvlies gevormd, dat door talrijke dwarse tusschenschotten, die van de binnenvlakte van het vlies uitgaan, in vele afzonderlijke met eene geleiachtige massa gevulde vakjes wordt verdeeld, en diensvolgens overeenkomt, zoo als kölliker teregt vermeldt, met eene enkele, maar hier horizontaal gelegene kolom van het orgaan der sidderrog. De zenuwen van het orgaan komen voort uit de staartwervelzenuwen. Ieder dwars tusschenschot bestaat: 1) uit een pees- of bindweefselvlies, dat van het buitenste bekleedsel afkomstig; en zamengesteld is uit in alle rigtingen zich doorkruisende bundels van vezelig bindweefsel;—2) naar achteren op dat vlies ligt een tweede fijn, korrelig vlies, dat wezenlijk beslaat uit de uitbreiding der zenuweinden, en door ecker zenuwvlies wordt genoemd. (Dit vlies komt overeen met de elektrische plaat, de plaat der zenuweinden van bilharz.) Het bestaat uit eene fijn-korrelige grondstof, die geheel en al overeenkomt met de grondstof van de centrale organen des zenuwstelsels en den inhoud der gangliëncellen, en bevat talrijke kernen met nucleoli er in. — Aan elk tusschenschot komt een zenuwtakje uit den stam, die in de lengterigting van het orgaan loopt, en verspreidt zich op het plaatje. Het stellig moeijelijkste punt van het onderzoek is de verhouding, die er beslaat tusschen [ 23 ]de primitieve zenuwvezels met donkere randen, waaruit de zenuwtakjes op de plaatjes eerst bestaan, en de buisjes, waarin bij de verdere verdeeling de genoemde zenuwvezels schijnen over te gaan. 't Schijnt immers niet gewaagd, hier van zulk een overgaan te spreken. Het hoe echter van dien overgang, en wat daarmede verder in verband staat, dit juist kan kwalijk anders dan op versche exemplaren nader nagespoord worden.
De omzetting van het amygdaline tot blaauwzuur in het levende ligchaam, wanneer het met emulsine op verschillende plaatsen wordt binnengebragt. — Kölliker en müller hebben, daartoe uitgelokt door de onderzoekingen van bernard, proeven hieromtrent op konijnen genomen. (Würzb. Verhandl. VI, Hft. 3.) De uitkomsten dezer nieuwe waarnemingen strekken over 't geheel ter bevestiging van bernard's ontdekking. Naar gelang van de overeenkomstige hoeveelheid van beide stoffen deed de dood zich schielijker of langzamer voor. Maar ook bij eene voldoende hoeveelheid amygdaline is eene zeer kleine dosis emulsine niet in staat, schielijk eene vergiftiging te weeg te brengen. Zoo had bij een konijn, in welks éene vena jugularis 8 ccm. van eene 2 pCt. oplossing van amygdaline, en in de andere 3 ccm. eener 1 pCt. emulsine-oplossing waren ingespoten, de dood eerst plaats 40 minuten na het inspuiten der emulsine, terwijl in gevallen van overeenkomstige injectie-hoeveelheden van het laatste het intreden van den dood naauwelijks eene minuut op zich liet wachten.—Bij het inspuiten van 10 ccm. eener 4 pCt. amygdaline- en 5 ccm. eener 0,1 pCt. emulsine-oplossing, bleef het dier nog den volgenden dag zeer wel en stierf eerst na 45 uren aan—althans onder—krampen.
Wanneer eerst amygdaline en eerst 1 uur later emulsine in het bloed wordt gespoten, dan heeft de dood spoedig plaats;—maar dat is niet het geval, wanneer de orde wordt omgekeerd. 't Moet nog worden uitgemaakt, of er eene verandering van het emulsine in het bloed, dan wel eene uitscheiding daarvan plaats heeft.—Wanneer amygdaline in het bloed en emulsine in de darmen wordt gespoten, dan heeft er geene vergiftiging plaats. Daar het laatstgenoemde alzoo niet als zoodanig uit de darmen in het bloed geraakt en daarin ook niet was te vinden, zoo doet zich deszelfs vermogen om opgeslorpt te kunnen worden, nog twijfelachtig voor, daar eene omzetting binnen in de darmen in allen gevalle ook mogelijk schijnt. Bij het spuiten van emulsine in het bloed en amygdaline in de darmen ontstaat er, zij het ook langzaam, vorming van blaauwzuur en vergiftiging. Maar dat gebeurt ook zonder injectie van emulsine, wanneer amygdaline in voldoende hoeveelheid in de darmen wordt gebragt. Alzoo bevatten de darmen—althans bij het konijn—een ferment, 'twelk in staat is, het amygdaline te ontleden.
[ 24 ]Overigens vonden kölliker en müller, dat het amygdaline, hetzij in de ader, hetzij in de darmen ingespoten, in aanzienlijke hoeveelheid en somtijds spoedig in de urine overgaat, waaruit het in 1 à 2 dagen weder verdwijnt. (Hierin wijken de proeven van K. en M. af van die van andere waarnemers, welke genoemde stof in de urine òf niet met zekerheid, òf in mierenzuur veranderd vonden. Of dat zuur naast het onontlede amygdaline in de urine voorkomt, is door beide geleerden niet onderzocht.)
De flesschenpost.—Deze soort van post bestaat reeds sinds ongeveer eene halve eeuw en is in den laatsten tijd tot een bepaald stelsel gebragt. De kapitein van een vaartuig geeft namelijk van het punt, waar hij zich bevindt, berigt, door zijne mededeeling op eene strook papier te schrijven, deze in eene flesch te leggen, die te verzegelen en aan de golven over te geven, in de hoop, dat de flesch op de eene of andere plaats opgevischt en haar inhoud bekend gemaakt zal worden. Nu heeft een scheepskapitein, berrcher, zich reeds sedert geruimen tijd bezig gehouden met het verzamelen van alle berigten, die gevonden worden in de in zee opgevischte flesschen. Hij ontwierp eene zeekaart, waarop naauwkeurig de reizen zijn aangegeven, welke elke flesch heeft gedaan van haar punt van uitgang tot daar, waar zij werd gevonden: beide punten zijn door eene lijn verbonden. De kaart vermeldt de reizen van 119 flesschen, en omvat slechts het gedeelte van den Atlantischen oceaan, dat tusschen de Orkney-eilanden en Guinea ligt. Vele flesschen, die digt bij de kust van Afrika in zee geworpen werden, vonden haren weg naar Europa, en dit feit komt in zeker opzigt overeen met hetgeen men tot dus verre ten aanzien van de strooming van den Atlantischen oceaan feitelijk heeft leeren kennen. Bij de zeekaart van bercher is gevoegd eene tabel, waarop vermeld worden de berigten, welke in de flesschen waren bevat, de namen van de punten van uitgang en aankomst, de tijd gedurende welken ze onderweg waren, en de namen der afzenders en vinders. Eene flesch werd eerst 16 jaren na hare verzending gevonden, eene andere was 14 jaren onderweg, twee andere 10 jaren; de meesten dreven niet boven het jaar rond. De kortste tijd, dat eene flesch in zee was, bedraagt 5 dagen. Zij werd door den kapitein van het schip Racehorse den 17 April in de Carribbeauzee [? Caribische zee] weggezonden en reeds den 22sten daaropvolgende opgevischt; ze had in dezen korten tijd drie lengtegraden in westelijke rigting afgelegd.—Aan dezen flesschenpost heeft men onder anderen vele belangrijke berigten te danken betreffende de Noordpool-expedities.
(Fleischhauer's Popul.-physikal. Handworterb. f. Schule und Haus, 1857.)
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Nieuwe planetoïden. Sedert het verschijnen van het laatste nummer van dit bijblad zijn weder twee planeten (51) en (52) bekend geworden. De eerste is in den nacht van den 22sten en 25sten Januarij ontdekt te Nîmes door den heer laurent. Zij werd bij hare ontdekking gezien zeer nabij de ster door lalande in zijn catalogus opgenomen onder nummer 22646. Men weet toch, dat niet alleen van de vijfduizend sterren, die men met het bloote oog kan onderscheiden, maar ook van tienduizendtallen, die alleen met den kijker worden waargenomen, in verschillende catalogussen de plaatsen, welke zij aan den hemel innemen, onder doorloopende nummers worden omschreven. De tweede is den 6den Februarij het eerst door den heer goldschmidt ontdekt; hare plaats werd door den heer lépissier bepaald. Beide ontdekkers zijn liefhebbers. De eerste heeft van valz den naam Nemausia (naar Nîmes) ontvangen, die echter waarschijnlijk nog zal worden verwisseld voor een anderen.
Photographie en sterrekunde. Terwijl de photographie praktisch zulke vorderingen gemaakt heeft en nog maakt, zal ook de theorie en evenzeer hare toepassing op andere wetenschappen er meer partij van gaan trekken. Men vergete het nooit, dat elk overwonnen praktisch bezwaar, elke nieuwe op praktischen weg gemaakte waarneming de theorie te regt wijst of bevestigt, in elk geval volkomener laat worden, en omgekeerd elke theoretische onderzoeking, moge zij ook nog zoo afgetrokken zijn, den weg baant tot vooruitgang in de praktijk, waarvan zij vroeg of laat gebruik zal maken.
Zoo ook hier. De photographie geschiedt door de chemische werking van het licht, door de zoogenoemde chemische stralen, waarvan velen eene kortere golflengte hebben, dan die welke wij met het oog waarnemen. Komt dus een photogram in korter tijd tot stand de eene maal dan de andere, dan besluit men, als het overige gelijk staat, tot een grooter aantal van die chemische stralen. Nu heeft le père secchi, directeur van het observatorium te Rome, photographische afbeeldingen gemaakt van de volle maan, van de maan bij haar eerste en bij haar derde kwartier en van een overgang van een van de wachters van Jupiter over de hoofdplaneet, zoo volkomen dat men dien overgang in de teekening kon onderkennen. Daar het licht van de maan, als zij [ 26 ]vol is tot dat als zij in haar eerste of derde kwartier is, staat als 3:2 en daarentegen de chemische werking in de beide gevallen als 3:1 (want in het eerste geval kwam de afbeelding in 2, in het andere in 5 à 6 minuten tot stand), zoo besluit secchi, dat de maan, als zij vol is, in verhouding tot het licht, meer chemische stralen heeft dan vroeger of later. Hij meent, en als werkelijk het overige gelijk stond dan heeft hij regt, te mogen besluiten uit soortgelijke waarnemingen, dat het licht van Jupiter nog sterker chemisch werkt dan de volle maan. De waarschijnlijkheid van het eerste is natuurlijk geringer dan die van het laatste, daar de oppervlakte van de verschillende deelen der maan denkelijk geen zoo zeer verschillend opslorpend vermogen zullen hebben voor de onderscheidene zonnestralen.
Vorming van kamfer. - De foesel-oliën, die bij de gisting van onderscheidene suikerhoudende organische voorwerpen ontstaan, hebben in de laatste jaren veelvuldig de aandacht der scheikundigen bezig gehouden. Zij zijn eene rijke—ten deele de eenige bron—voor de verkrijging der alcoholen, in wier formule de n grooter is dan vier (CnHn +2 O2). In het voorgaande jaar is evenwel door jean-jean eene foesel-oliesoort onderzocht, die tot een onverwacht resultaat heeft geleid.
In vele streken wordt wijngeest bereid door gisting van de suikerrijke meekrapwortels. De daarbij ontstaande foeselolie beval volgens genoemden scheikundige, behalve amylalkohol en waarschijnlijk propyl- en butylalkohol, eene vaste kristalliseerbare stof, identisch wat hare zamenstelling en hare voornaamste physische hoedanigheden aangaat, met den Borneokamfer. Hare formule is C20H18O2; haar reuk is die van gewonen kamfer met een peperachtigen nevengeur; haar smaak is brandend; door salpeterzuur wordt zij in gewonen kamfer omgezet. Op water geworpen vertoont zij de gewone rotatieverschijnselen.
Het eenige verschil dat gevonden is, bestaat daarin, dat de kamfer, die door inwerking van salpeterzuur op deze stof ontstaat, het polarisatievlak links draait, en wel om een bedrag, juist zoo groot als de gewone Laurineënkamfer dit naar links doet.
Een oplossingsmiddel voor cellulose.—E. Schweizer heeft gevonden, dat eene oplossing van de bekende zwavelzure koperoxyde-ammonia (de blaauwe vloeistof die men verkrijgt door eene oplossing van kopervitriool met overvloedige ammonia te vermengen) de eigenschap heeft om boomwol eerst ge[ 27 ]leiachtig te maken en daarop volkomen tot eene filtreerbare vloeistof op te lossen. Uit deze oplossing verkrijgt men de cellulose in amorphen staat door haar met een zuur te neutraliseren. De eigenschappen, die de schrijver aan deze amorphe cellulose heeft waargenomen, zijn dezelfde als die van de amorphe cellulose, die door mij reeds voor eenige jaren uit collodion door reductie met ijzerchlorum is bereid. Zij wordt met jodium eerst blaauw na de inwerking van zwavelzuur of chloorzink. Dr. c. cramer heeft later nog een aantal waarnemingen bekend gemaakt aangaande de werking van dit solvens (door hem kortheidshalve Cuoxam genoemd) op natuurlijke plantenweefsels, waaruit blijkt dat deze oplossende werking zich niet bij alle cellulosevormingen op gelijke wijze en met dezelfde intensiteit vertoont. Zetmeelkorrels zwellen onder den invloed van Cuoxam slechts op, maar worden niet opgelost.
Reagens op organische bases. Het is bekend, dat het zoogenaamde phosphormolybdaenzuur een ammoniazout vormt, dat in zoutzuur en in salpeterzuur bijna geheel onoplosbaar is, en alzoo een reactief aan de hand geeft op ammoniak-zouten zelfs in zure oplossingen. sonnenschein, de ontdekker van dit feit, heeft nu onlangs waargenomen, dat hetzelfde het geval is met bijna alle gesubstitueerde ammoniakbases en met de alcaloïden, en dat deze zouten zoo onoplosbaar zijn, dat men gemakkelijk met behulp van dit phosphormolybdaenzuur de kleinste sporen van organische bases ook in zure vloeistoffen kan opsporen en afscheiden. Ook voor de geregtelijke scheikunde is deze waarneming van groot gewigt.
Lichten van phosphorus.—Nog steeds is de strijd in de wetenschap niet geheel beslist, of het bekende lichten van een pijpje phosphorus in het donker in de dampkringslucht moet toegeschreven worden aan langzame verbinding met de zuurstof, en dus de tegenwoordigheid van deze hier dus onmisbaar is, of dat het aan andere processen, vooral aan verdamping van phosphorus, moet geweten worden. De beroemdste scheikundigen, waaronder wij slechts berzelius vermelden, hebben deze laatste meening verdedigd; tot hunne voornaamste gronden behoort, dat dit lichten of phosphoresceren in sterke mate plaats grijpt in de zeer verdunde lucht van den recepiënt der luchtpomp, benevens in andere geheel zuurstofvrije gassen, b.v. koolstofzuur-, stikstof- of waterstofgas. Het is te vermoeden, dat men bij de onderzoekingen dienaangaande niet de uiterste voorzorgen heeft aangewend om de dampkringslucht, en derhalve de zuurstof, die bij de uitpomping der lucht uit gesloten [ 28 ]ruimten of bij vulling dezer met andere gassen, gewoonlijk als luchtlaag tegen den binnenwand terug blijft, tot het laatste spoor toe geheel te verwijderen, en dit minimum overgebleven zuurstof steeds genoegzaam is geweest om het zelfs sterke phosphoresceren voort te brengen. Veel regt tot dit vermoeden geeft namelijk de volgende proef: Vult men een klein fleschje, liefst een gewoon medicijnfleschje, hetwelk naar boven smaller toeloopt, met kwikzilver, plaatst het daarmede eenige uren lang in een zeer heet zandbad, terwijl men voortdurend zacht tegen de opening klopt, om de aan den wand klevende luchtlaag uit te drijven, waarbij men uren lang nog luchtbelletjes langs den wand ziet opklimmen, zet men deze bewerking zoo lang voort, totdat er geen enkel belletje meer opstijgt en keert daarna het fleschje, volkomen met kwik gevuld, in den kwikbak om, laat er daarna waterstofgas in opstijgen, hetwelk uit een klein toestelletje stroomt, waaruit het reeds lang, b.v.b. ½ uur, ontwikkeld is, brengt er daarop een stukje phosphorus in en sluit het fleschje onder het kwikzilver met eene kurk, dan ziet men in het donker deze phosphorus niet alleen geen spoor van lichtschijnsel vertoonen, maar men kan hem met een spirituslampje verwarmen, doen smelten en als eene laag over den glaswand uitspreiden, zonder dat het minste lichtend puntje merkbaar wordt, of zonder dat er de minste witte nevel boven de volkomen doorzigtige gesmolten laag wordt waargenomen. Doet men daarentegen volkomen dezelfde proef, doch zonder vooraf op bovenvermelde wijze de luchtlaag van den glaswand te verwijderen, dan is de phosphorus in het duister dadelijk met een lichtend omhulsel omgeven, dat bij verwarming snel aan volumen toeneemt en bij toelating van het daglicht blijkt eene witte dampwolk van phosphorigzuur te zijn. Heeft men hem op deze wijze eenmaal gesmolten, is hij daarop weer bekoeld en heeft zich de dampwolk tegen den wand gecondenseerd, dan ontstaat door eene tweede verwarming en smelting in het duister geen spoor van lichten of geen de minste nevel meer. Blijkbaar is dus door het eerste lichten het minimum aanwezige zuurstof geheel weggenomen.
Uit deze proeven kan men te gelijk afleiden, dat de phosphorus, onder deze omstandigheden aangewend, wel het gevoeligst middel daarstelt om te onderzoeken of er nog een spoor zuurstof in de eene of andere ruimte voorkomt.
Roode phosphorus. Gelijk bekend is, zijn de voornaamste voordeelen van den rooden boven den gewonen phosphorus in de aanwending, dat de eerste zoo moeijelijk ontvlamt en in de tweede plaats gebleken is niet vergiftig te werken op het organismus der dieren, die men tot heden aan zijne inwerking heeft blootgesteld. Niettegenstaande de eerste eigenschap heeft echter het onderzoek [ 29 ]geleerd, dat hij zich in fijn verdeelden toestand, zoo als hij gewoonlijk in den handel als donkerbruin rood poeder voorkomt, in vochtige lucht even goed als de gewone phosphor langzamerhand tot phosphorigzuur oxydeert; en bedenkt men hierbij het resultaat der proeven van woehler en frerichs, volgens welke een hond door 0,5 gram. phosphorigzuur in een uur tijds gedood werd, dan is hier tegenover de geheele onschadelijkheid van den rooden phosphorus moeijelijk te verklaren, ofwel men moest aannemen, dat de roode phosphorus, die bij de proef gebleken is onschadelijk voor het organismus te zijn, nog geen phosphorigzuur bevat heeft, en de herhaling der proeven met rooden phosphorus, die aan den invloed der vochtige dampkringslucht is blootgesteld geweest, waarschijnlijk tegengestelde uitkomsten zou geven. Evenwel zijn door j. personne onlangs de proeven van woehler en frerichs met phosphorigzuur op honden herhaald met geheel tegengesteld resultaat, en heeft deze zelfs bij toediening van eene oplossing van 1,45 gram. watervrij phosphorigzuur aan honden in het geheel geene vergiftige werkingen verkregen! Is dit laatste resultaat rigtig, dan berust de toxische werking van den phosphorus blijkbaar op eene andere werking van den gewonen phosphorus, die hij in den rooden toestand niet meer uitoefent.
Elektrische Verschijnselen. - Aan een berigt van den heer wartmann, aangaande de weêrsgesteldheid in Zwitserland gedurende den zomer van 1857, ontleenen wij het volgende:
Na opgemerkt te hebben, dat er gedurende de maanden Junij, Julij en Augustus slechts zeer weinig regen is gevallen, terwijl daarentegen de zeer drooge grond zich zeer sterk verwarmde, schrijft hij daaraan toe dat, wanneer er een weinig regen viel, de zeer snelle verdamping van het water steeds gepaard ging met eene zeer sterke ontwikkeling van elektriciteit. Daarop deelt hij eenige voorbeelden ten bewijze mede:
"Te Génève zag men metalen stangen, die op de daken der huizen bevestigd waren, en, in de omliggende landstreek, de spitsen van ijzeren hekken gedurende den nacht lichtend worden door de elektriciteit. Om slechts te spreken van hetgeen rondom ons gebeurd is, zal ik hier bijvoegen, dat, volgens de Zwitsersche dagbladen, eenige voerlieden, die op weg waren in het kanton Waadland, des daags, niet zonder verwondering, op hunne wagens een elektrisch licht zagen, gelijkend naar dat van phosphorus. In het kanton St. Gallen werd stroo, dat op een veld verspreid lag, gedurende meer dan tien minuten geschud, bewogen en opgeheven, terwijl er tevens lichtende punten aan verschenen........ Den 15den Julij gingen zes personen over een voet[ 30 ]pad, dat geleidt naar het meer van Wallenstadt, in het kanton St. Gallen, toen zij plotseling verrast werden door een onweder en een geweldige bliksemslag hen allen verlamde en een hunner diep aan den voet kwetste. Deze bliksemslag bragt de volgende zonderlinge uitwerking te weeg, waarvan slechts weinige voorbeelden bekend zijn: een der reizigers was eene vrouw, die in haar zak eene snuifdoos droeg, en eene lederen beurs, waarin vier vijffrancs stukken en eenig kleingeld bevat was. De snuifdoos werd doorboord met eene opening van de wijdte eener penneschacht, en drie der vijffrancstukken werden gesmolten te gelijk met een centimestuk, zonder dat de vrouw op eenigerhande wijze gekwetst werd, maar slechts eene verlamming ondervond, welke eenige uren geduurd heeft. (l'Institut, 1857, p. 432)."
Eene vergiftige Spin. - Sommigen hebben beweerd, dat de reusachtige, in de keerkringsgewesten te huis behoorende soorten van het geslacht Mygale vergiftig zijn; anderen hebben zulks betwijfeld. Het volgende, door den heer c. s. doleschal (Natuurk. Tijds. voor Nederl. Indië 1856—1857, 3de ser. D. II, bl. 507) waargenomen en medegedeelde feit bewijst nu, dat de Mygale javanica werkelijk tot de meest vergiftige dieren behoort. Hij had zulk eene spin, die, hoewel nog niet volwassen, omstreeks 8 duim lang was, in een kastje gezet en daarin eenige dagen zonder voedsel gehouden. Toen werd in het kastje een rijstvogel gebragt. Bijna oogenblikkelijk sprong de spin op hare prooi, omvatte ze met de poolen en sloeg hare gifthaken diep in de nabijheid der wervelkolom. Binnen den tijd van 30 seconden stierf de vogel onder tetanische verschijnselen, waarna de spin nog eenige minuten aan hare prooi bleef zuigen. Bij de opening werden de hartkamers ledig, maar de atria met gecoaguleerd bloed gevuld gevonden; bovendien bestond er hyperaemie van het ruggemerg en zijne vliezen.
Doorschijnendheid der metalen. - Het is sedert lang bekend, dat goud in den toestand van zeer dun geslagen goudblad, onder het mikroskoop, bij doorvallend licht, zich groen gekleurd vertoont. Faraday heeft thans de uitkomsten medegedeeld van eene groote reeks van proefnemingen, waaruit vooreerst blijkt, dat onder zekere omstandigheden vele andere metalen: zilver, koper, platina, ijzer, tin, lood, palladium, rhodium, aluminium, mede doorschijnend kunnen worden gemaakt, en in de tweede plaats, dat de kleuren, welke zij dan bij doorvallend licht vertoonen, voor een en hetzelfde metaal verschillen kunnen, al naar gelang van de wijze waarop de dunne, daaruit bestaande laag verkregen [ 31 ]is. Zoo b.v. kan het goud, met welk metaal faraday zijne meeste proeven in het werk heeft gesteld, zich groen, blaauw, rood, violet of purperkleurig vertoonen, zonder dat deze kleuren afhankelijk schijnen te zijn van de dikte der laag, waardoor het licht gaat. Omtrent de talrijke bijzonderheden door F. gedurende den loop zijner proeven opgemerkt en zijne verschillende handelwijzen om de metalen in zoo dunne lagen te verkrijgen, dat zij doorschijnend worden, moeten wij naar zijne Verhandeling verwijzen, die geplaatst is in de Philos. Transact. 1857 p. 1 en in het Philos. Magaz. 1857, Dec. p. 401 en 481.
Het zodiakaal licht. - Dit zonderling en tot dusver raadselachtig lichtverschijnsel aan den hemel is in den laatsten tijd meer bijzonder het onderwerp van onderzoek geweest van g. jones, die aan boord van het Noord-Amerikaansche eskader, dat belast was met de bekende expeditie naar Japan, gelegenheid vond het op verschillende breedten gade te slaan en uit zijne waarnemingen het besluit afleidde, dat het zodiakaallicht moet worden toegeschreven aan eenen nevelring, die de aarde tot middelpunt heeft. Teruggekomen van dezen togt, begaf hij zich, met het bepaalde doel om deze hypothese nader te toetsen, naar Quito, welke plaats door hare nabijheid aan den aequator en de groote doorschijnendheid van den dampkring, die een gevolg der hooge ligging is, zich voor zulke waarnemingen boven andere aanbeveelt. De uitkomsten van dit vernieuwd onderzoek heeft hij thans bekend gemaakt (Americ. Journal of science 1857, November p. 374). Daaruit blijkt, dat hij in het algemeen zijne hypothese, op vroegere waarnemingen gegrond, bevestigd heeft gevonden. Te Quito zag hij het licht niet alleen aan beide horizonten, maar ook dwars over den hemel heen zoodat het een volkomen lichtenden boog vormde, gaande nabij het zenith van het oosten naar het westen. In dezen boog is het licht het sterkste in de middellijn en neemt ter weerszijden langzaam af. De plaats van grootste lichtintensiteit is zoo standvastig, dat jones deze als eene lichtlijn op eene sterrekaart kon aanteekenen, die bij zijn opstel gevoegd is. Deze lijn tot grondslag nemende, besluit hij, dat de bedoelde ring eene helling van slechts 3°2O' op de ecliptica heeft. De lengte der knoopen zoude 62° en 242" bedragen. Hij schat den afstand van dezen nevelring op 100,000 E. mijlen en zijne breedte (30° aan den hemel) op 52,600 mijlen. Verder vermoedt jones, dat deze nevel niet alleen lichtend wordt door terugkaatsing van het licht der zon, maar dat hij ook zelf lichtend is, terwijl hij eindelijk de gissing oppert, of aldaar welligt de oorsprong der aërolithen moet gezocht worden.
De verrigting der schildklier.—Tot de nog steeds duistere punten uit de leer van de verrigting der organen in het dierlijk organisme behoort, 't is genoeg bekend, ook de verrigting van de schildklier, en verdient gewis elke bijdrage tot eene nadere kennis dienaangaande onze aandacht, wanneer daaraan eenig juist denkbeeld ten gronde ligt.
Martyn heeft, in een opstel over dit onderwerp, onlangs als zijne meening doen kennen, dat de schildklier eene wezenlijke beteekenis heeft voor de vorming der stem. (Prov. Roy. Soc. 1857, VIII, no. 24;—Med. Neuigk. 1857, 10 Decemb.). In een drieledig opzigt zou genoemd orgaan daartoe bijdragen: 1) De klier maakt de slappe, bewegelijke en buigzame stembuis (trachea) stijf, hard en onbuigzaam, en zoo doende geschikt, om een zuiveren toon voort te brengen; bij het spreken vullen zich hare vaten sterker met bloed, en de mm. thyreohyoideus en sternohyoideus drukken haar tegen de trachea en den larynx aan;—2) door haar gewigt en massa werkt zij als versterkingsmiddel, door het geluid meer klinkend, vol en diep te maken, en zoodoende het gemis aan lengte en den gebrekkigen vorm van het werktuig te gemoet te komen; want het orgaan bekomt op deze wijze de eigenschappen, die de 't meest daarmede overeenkomende instrumenten eerst verkrijgen hij eene groote lengte, b.v. het Fransche hoorn bij 9 voet, de z.g. Vox humana bij 4—8 voet;—3) door de veranderlijkheid van haren vorm, haar gewigt, hare digtheid en hare drukking ondersteunt zij werkelijk het onnavolgbare vermogen van de modulatie en de uitdrukking der menschelijke stem. Bij het naar boven gaan van het strottenhoofd wordt zij vlakker en dunner, bij het dalen daarvan neemt zij in dikte en omvang toe.—Zij is bij den mensch het grootst; eene kleine klier maakt de stem fijn en scherp, eene groote vol en klinkend; ziekelijke vergrooting brengt een diepen bastoon te weeg, en de krop eene dofheid van de stem.
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Verijling der lucht door scheikundige werkingen.—Zooals bekend is wordt er bij het nemen van proeven in verijlde lucht bijna uitsluitend gebruik gemaakt van de luchtpomp. De heer brunner te Bern heeft eene zeer vernuftige handelwijze gevolgd om zonder zoodanig instrument de lucht uit een vat grootendeels te verwijderen, hierin bestaande, dat hij koolzuur of ammoniakgas laat opslorpen.
Onder eene groote cylindrische klok, waarvan de onder- en bovenrand goed zijn afgeslepen, plaatst men eene schaal met sterk zwavelzuur; boven deze een looden drievoet, waarop een bakje is geplaatst. Op dit bakje legt men, op eenige bladen filtreer-papier, eenige stukjes bijtende kalk. Vervolgens bedekt men de klok met een metalen deksel, waarin een of twee openingen zijn, zoodanig, dat de rand goed op die des cylinders sluit. Indien er slechts ééne opening in de plaat is, dan brengt men door deze eene buis, waardoor men een stroom van koolzuurgas voert tot nabij de oppervlakte van het zwavelzuur. Men gaat hiermede zoo lang voort, totdat al de dampkringslucht is uitgedreven en door koolzuur vervangen. Vervolgens vervangt men de eerste buis door eene tweede, die behoorlijk is omgebogen en door eene kurk gaat, die luchtdigt in de opening kan worden gestoken. Door deze voert men langzaam waterdamp uit een kolfje, dat men verwarmt, zoodanig, dat deze op de kalk stroomt. Deze vervalt daardoor tot poeder en begint tevens het koolzuur op te nemen. Men kan zich van die opneming vergewissen door een kleinen verklikker, die men vooraf onder de klok heeft geplaatst, of wel door in de tweede opening der dekplaat, indien deze aanwezig is, eene omgebogene buis van genoegzame lengte te plaatsen, zoodanig, dat het omgebogen gedeelte loodregt staat, en het ondereinde, dat open is, in een bakje met kwik dompelt. Uit het dalen van het kwik in het eerste geval en het oprijzen van hetzelve in het tweede, kan men zich dan van de mate der verijling van de lucht overtuigen. In eene klok van 450 kubieke centimeters inhoud (die met koolzuur werd gevuld, dat uit marmer werd ontwikkeld door er 50 à 60 grammen zoutzuur op te gieten), bedroeg na vijf of zes minuten de luchtdrukking slechts 12 millimeters. Men had slechts vier grammen bijtende kalk gebruikt en 40 à 50 grammen zwavelzuur. Na verloop van twee uren had het zuur ook den wa[ 34 ]terdamp opgenomen en het kwik in den verklikker was zoo ver gedaald, dat het nagenoeg gelijk stond met dat in het kwikbakje.
Dit eenvoudige en ligt uitvoerbare middel om de lucht zeer sterk te verijlen, kan in vele gevallen worden gebruikt, wanneer men geene luchtpomp ter zijner beschikking heeft.
Een nieuwe hevel-barometer.—Op wetenschappelijke reizen is de barometer zeker wel een der belangrijkste instrumenten om mede te voeren, daar dezelve met slechts dient om ieder oogenblik de drukking des dampkrings te leeren kennen, maar tevens uit de vermeerdering of vermindering daarvan de daling en rijzing van het terrein kan worden bepaald. Het medevoeren van dit instrument is echter aan groote bezwaren onderhevig, daar het steeds met de grootste zorg moet worden behandeld, niet slechts om het voor breken te behoeden, maar ook om voortdurend op dezelfde aanwijzingen te kunnen rekenen.
Gay-lussac heeft aan den hevel-barometer eenen vorm gegeven, waardoor dezelve ligt vervoerbaar is en niet ligt ontsteld kan worden, zonder daarbij aan de naauwkeurigheid te kort te doen. Arago heeft ditzelfde voor den bak-barometer getracht te doen en in het derde deel van zijne Astronomie populaire daarvan eene beschrijving gegeven. Onlangs heeft de heer trouessart, professor der natuurkunde te Poitiers, aan den hevel-barometer van gay-lussac eene nieuwe inrigting gegeven, waardoor dezelve nog gemakkelijker te vervoeren is, dewijl het kwik in eene afzonderlijke ijzeren flesch kan worden medegevoerd. Ziehier de zeer vernuftige wijze waarop de heer trouessart het vraagstuk heeft opgelost. Indien men een hevel- of bak-barometer niet uitkookt, dan veroorzaakt de lucht, die aan het glas blijft kleven en die, welke in het kwik bevat is en zich naar boven in de luchtledige ruimte begeeft, eene nederdrukking der kwikkolom, zoodat men den barometerstand te laag afleest. Indien men de grootte van deze fout kon bepalen, dan was die slechts bij de gevondene barometerhoogte op te tellen, om de ware hoogte te vinden. Bij den barometer van trouessart zijn de beide beenen van den hevel-barometer met elkander verbonden door eene buis uit caoutchouc van 20 à 30 centimeters lengte, waarvan de buigbaarheid toelaat, dat men den barometer in eenen loodregten stand, het onderste boven gekeerd, kan vullen. Dit vullen geschiedt slechts zoover tot het kwik in de helft van het korte been reikt. Vervolgens houdt men het laatstgemelde been in eenen loodregten stand met de opening naar boven en keert de lange buis om, zoodat het gesloten einde boven komt, waarbij zich de caoutchouc-buis buigt. In dien stand kan men het korte been, met betrekking tot het lange, op en neder bewegen [ 35 ]en daardoor de luchtledige ruimte kleiner of grooter maken. Het bovengedeelte der buis is zeer naauwkeurig verdeeld in deelen van gelijken inhoud, die op het glas zijn aangeduid. Bovendien is het geheel op eene schaal bevestigd, die in millimeters is verdeeld, zoodat men de hoogte der kwikkolom als naar gewoonte kan aflezen, slechts het korte been is op en neder beweegbaar. Nu maakt men eerst de kamer zoo lang als mogelijk en tevens zoo, dat men de ruimte der kamer kan aflezen en bepaalt deze benevens de barometerhoogte. Vervolgens maakt men de kamer juist de helft kleiner en leest op nieuw de barometer-hoogte. Daar in dit tweede geval de lucht in de kamer bevat tot de helft van haar volumen is gebragt, is hare spanning verdubbeld; de tweede afgelezen hoogte zal dus kleiner zijn dan de eerste. Indien men dus de eerste van de tweede aftrekt, dan vindt men de correctie, die aan de eerste moet worden toegevoegd om de ware hoogte te bekomen. Het voorgestelde middel is zeer vernuftig, doch de ondervinding moet over de waarde van deze inrigting nog nader uitspraak doen.
Voordeelige bereiding van ijs, door aether-verdamping in het luchtledige. — Harrisson heeft daartoe eenen toestel gebezigd, bestaande uit: een metalen vat, dat luchtledig kan worden gemaakt en waarin verdampende aether kan worden gebragt; een' tweede metalen vat, dat als recipiënt dient om den weder gecondenseerden aetherdamp te verzamelen; en ten derden, uit eene pomp, waardoor de aether uit het eerste vat wordt opgezogen en in het tweede geperst. Indien nu door de luchtpomp in het eerste vat vacuüm wordt gemaakt, verdampt de aether op hetzelfde oogenblik en brengt een hoogen graad van koude te weeg. Daarop wordt de gevormde damp telkens in het tweede vat gebragt en daar zamengeperst, zoodat hij weer tot een vloeibaren vorm overgaat en aldus op nieuw dezelfde aether gebezigd kan worden in het eerste vat, zoodat slechts een gering verlies van aether ontstaat. Wanneer nu de beide vaten met water worden omgeven, dan zou het om het eerste moeten afkoelen en bevriezen, doch om het tweede weder warm worden en smelten. Het blijkt dus, dat slechts het eerste vat alleen met water moet worden omringd, ofschoon dit niet bepaald wordt uitgedrukt.
Twee punten zijn bij dit apparaat van belang, eerstens om de inrigting, waardoor de aetherdampen kunnen circuleren van het eene in het andere vat, zoo sluitend mogelijk te maken, en ten tweede om de luchtpomp, die tevens als zuig- en perspomp moet werken, door stoomkracht te drijven.
Eén ton brandmateriaal (steenkolen?) zou voldoende zijn om vier tonnen ijs [ 36 ]op deze wijze te bereiden. (Uit Journ. d. Pharm. et.de Chim., in buchner's N. Repertorium, 1837, B. 6, H. 8 en 9).
Gedegen zink—Behalve de edele metalen, goud, platinum, rhodium, iodium, palladium, zilver en kwikzilver, kende men onder de onedele metalen voor korten tijd slechts het koper, bismuth, lood, antimonium en ijzer als degene, die in de natuur in gedegen staat voorkomen. Onlangs echter is het aantal dier metalen nog met een, namelijk het zink, vermeerderd. Reeds in het begin van het vorige jaar werd door den geoloog l. becker, te Melbourne, in Australië gemeld, (Jahrb. f. Mineral., 1857, pag. 312): dat hem een stuk zilverwit metaal, met eene witte korst bedekt, in handen was gekomen, hetwelk gezegd werd in eene basaltgroeve daar ter plaatse gevonden te zijn. Het onderzoek leerde, dat de hoofdmassa bijna zuiver zink was; maar het gelukte den heer becker niet, zich persoonlijk van het voorkomen van dit zink in basalt te overtuigen. Volgens een later berigt van denzelfden geoloog, gedateerd Melbourne den 21 Julij 1857 (Jahrb. f. Mineral., 1857, pag. 698), is dit echter bevestigd geworden. Een ander stuk zink werd namelijk aan de Mittamitta rivier, 160 Eng. mijlen ten N.O. van Melbourne, gevonden. Het was niet zoo zuiver als het eerste, maar bevatte met sporen van meer andere metalen vooral kadmium.
Dit feit is daarom vooral merkwaardig, omdat het zink tot die metalen behoort, welke groote verwantschap tot de zuurstof hebben, en daarom waarschijnlijk in den regel niet in gedegen staat in de natuur voorkomen. Het ijzer, nikkel, kobalt, chromium, vanadium, kadmium en uranium behooren tot dezelfde groep en van deze is tot dusverre alleen het ijzer gedegen gevonden, en wel voornamelijk met eenig nikkel verbonden in het zoogenaamde meteoorijzer. Er bestaat ook wel zoogenaamd tellurisch ijzer, wat zich door zijne eigenschappen eenigszins van het eigenlijk meteoorijzer onderscheidt, en waarvan men ook niet weet dat het als meteoormassa is gevallen; maar men heeft toch geene stellige bewijzen, dat het werkelijk van tellurischen oorsprong is. Wanneer dit niet het geval mogt zijn, dan zoude het thans gevonden gedegen zink het eerste metaal uit de straks genoemde groep zijn, dat in gedegen staat in de natuur voorkomt. Daar het zink vlugtig is, moet hier welligt aan een sublimatieproces gedacht worden, evenals dit vermoedelijk bij het weinig minder oxijdeerbare arsenicum en het antimonium bij hunne afscheiding in gedegen staat heeft plaats gehad.
Het verdient nog opmerking, dat volkmann bij horizontale draden een grooteren irradiatie-cirkel verkreeg (= 0.0047) dan bij verticale (= 0.0035).
Volkmann meent, dat alle bepalingen over de grootte der kleinste, afzonderlijk waarneembare netvliesbeelden eene belangrijke fout in zich sluiten, dat zij namelijk allen te groot zijn, doordien bij de berekeningen, waarop zij steunt, de invloed der irradiatie niet in aanmerking is genomen.
(Berichte über die Verhandl. der K. Sachs. Gesell. Leipzig, 8 Aug. 1857).
Over den invloed der nervi vagi op het mechanisme der ademhaling.—Weber heeft voor eenige jaren bewezen, dat prikkeling der zwervende zenuwen (nervi vagi) tot stilstand van het hart aanleiding geeft, in den toestand van verslapping. De invloed wordt bemiddeld door centrifugaal-geleidende zenuwdraden, want hij openbaart zich, na doorsnijding der zenuw, door prikkeling van het peripherische stuk. Daarentegen doet prikkeling van het centrale stuk het mechanisme der ademhaling stilstaan. Sedert dit door schiff en later door kölliker en h. meuller was aangetoond, zijn er een aantal onderzoekingen in het werk gesteld, waarbij de gevoelens verdeeld bleven, of de stilstand der ademhaling bij inademing dan wel bij uitademing tot stand kwam. Onlangs hebben aubert en v. tschischwitz hunne onderzoekingen omtrent dit punt bekend gemaakt en zij zijn tot de conclusie gekomen: dat »zwakke stroomen van den inductie-toestel, op één of beide zwervende zenuwen aangewend, die nog niet in staat zijn het hart tot stilstand te brengen, het middelrif in den toestand van blijvende zamentrekking (inademing) behouden, terwijl sterke stroomen zoowel het middelrif als het hart tot werkeloosheid brengen." Hierdoor schijnt het verschi in uitkomsten, door anderen verkregen, verklaard te zijn. (Moleschott's Unters. zur Naturl. des Menschen und der Thiere. B., III.
Infusoria in het darmkanaal van den mensch.—In twee gevallen is het prof. malmsten in Stockholm gelukt in het darmkanaal bij den mensch een nieuw entozoön of ingewands-dier op te sporen, hetwelk hij heeft beschreven en afgebeeld in het Archiv f. path. Anat. v. virchow, B. 12, 2 Heft 1857.—Daar [ 39 ]nu ehrenberg in zijn beroemd werk (Die Infusions-Tierchen als volkommme Organismen) schrijft, meermalen te vergeefs in het darm-slijm van den mensch gezocht te hebben naar de drie soorten van infusioriën, welke daarin volgens leeuwenhoek zouden kunnen worden gevonden, moet deze ontdekking van m. de aandacht trekken. Dat zij tot hiertoe niet voldoende bekend waren, kan veroorzaakt worden doordien zij niet alleen buiten het ligchaam zeer snel sterven, maar ook zeer spoedig vergaan. In een geval had m. ze des middags ten 5 ure gevonden, doch toen hij ze twee uren later in de akademie van wetenschappen wilde vertoonen, waren zij uit dit gedeelte van den darminhoud reeds spoorloos verdwenen. Daar deze darm-infusoria het meest schijnen te naderen tot de afdeeling der paramaeciën, slaat m. voor daaraan den naam te geven van Paramaecium coli (naar het intestinum colon). Retzius, boeck, löven en anderen hebben zich met hem van zijne juiste opgaven overtuigd en de laatste heeft de afbeeldingen van dit nieuwe infusorium gegeven. Het is ovaal, van voren toegespitst, ongeveer 1⁄10 m.m. lang. De uitwendige oppervlakte is met ciliën bekleed, die evenwel niet trilharig zijn. Inwendig werden duidelijk één elliptische nucleus en twee contractile blaasjes waargenomen. In het darmkanaal lieten zich half verteerde amylum-bollen en vetdroppels herkennen. Het diertje vertoont zeer levendige bewegingen en ondergaat daarbij veranderingen in de lengte en breedte, doch het leven duurt buiten het ligchaam slechts 2 à 3 uren; alleen door het glas, waarin zij zich bevonden, in laauw water te plaatsen, gelukte het eens ze 24 uren te bewaren. Soms kwamen zij in het darm-slijm in betrekkelijk groeten getale voor, ja meermalen kon m. er in een kleinen slijmdroppel tot 20 à 25 stuks tellen. Inspuitingen met verdund acidum hydrochloricum bleken aan hunne ontwikkeling grootelijks perk te stellen.
Iets over den Guiné'schen draad-worm of Filaria Medinensis.—Meissner heeft, in Verhandl. der Naturf, Gesellsch. in Basel. Heft 3, 1856, dit reeds zeer bekende entozoön (dat bij den mensch in het onderhuidsche celweefsel een parasitisch leven leiden kan, inzonderheid aan de onderste ledematen), volgens de bewerktuiging van deszelfs voedingskanaal, tot de orde der Gordiaceën gebragt. Een waar darmkanaal, zoo als vroeger werd waargenomen, is niet voorhanden, doch in plaats daarvan het "cellen ligchaam," dat karakteristiek is voor de Fam. der Acanthocephala. De opening aan het uiteinde van den staart, die tot hiertoe voor den anus werd gehouden, is de vulva feminina. Inwendig in dit dier vond m., evenals jacobsen vroeger, talrijke jongen met het karakter van larven. Naar het schijnt stelt deze Filaria, met Gordius en Mermis, een [ 40 ]bijzonder geslacht der Gordiacea daar. [Het "cellen-ligchaam," waarvan hier sprake is, bestaat uit eenen zamengepakten toestel van cellen, hetwelk de geheele ligchaamsholte volledig aanvult, zoodat de overige ingewanden door hetzelve worden ingesloten. In dit cellen-ligchaam geraakt het voedsel, gedeeltelijk door de geheele uitwendige ligchaams-oppervlakte, gedeeltelijk ook door eene zeer naauwe mondopening. Zie Bijvoegsels en Aanmerkingen, behoorende tot het Handboek der Dierkunde van j. v. d. hoeven, blz. 107],
De Tsetsé.—Onder dien naam is aan de zuidkust en binnenlanden van Afrika eene soort van vlieg bekend, de Glosssina morsitans, niet grooter dan de gewone huisvlieg, doch meer van de kleur der honigbij, met 4 gele dwarsstrepen over het achterlijf, en een eigenaardig gebrom makende. Het merkwaardige van dit diertje is, dat in een zakje aan den wortel van de proboscis een weinig van een zeer hevig vergift wordt afgescheiden, hetgeen bij den beet of steek van dit insekt blijkt voor honden, paarden en ossen doodelijk te zijn. Voor den mensch, voor "wilde" dieren en voor kalveren zoo lang zij zuigen is het ongevaarlijk. Op de verwonding volgt slechts eene geringe jeukte, niet heviger dan door gevaarlijke muskieten. Bij de getroffene dieren openbaart de gevaarlijke werking zich eerst na eenige dagen en de dood, ofschoon soms spoedig, volgt dikwijls eerst na maanden, onder belangrijke vermagering en verzwakking. Als eerste verschijnselen staan vermeld vloeijingen uit neus en oogen als bij verkoudheid, en gezwellen aan de kaak en om den navel, duizelingen, blindheid. Later volgt verlies van eetlust, buikloop en algemeene uitputting. Bij de lijkopening wordt onderhuidsche luchtophooping of windzucht aangetroffen, het vet is week en geelgroen, de spieren, ook het hart, zijn in hooge mate verweekt. Het bloed is in mindere hoeveelheid dan gewoonlijk voorhanden.—[Deze mededeeling van livingstone, in Med. Tim. a. Gaz., Nov. 21, 1857 overgenomen, strookt zeer wel met de vroegere opgaven van oswell, roquette, quaen en anderen. Volgens westwood behoort de Tsetsé-vlieg tot het aan de Homoxys verwante geslacht Glossina (en wel G. morsitans geheeten), terwijl owen meent, dat de bij haar aan de zuigsnuit gevondene ronde en harige bulbus een vergaderblaasje zou zijn voor eene zeer vergiftige, door het dier afgescheidene vloeistof. Zie verder Transactions of the Entomological Society of London, N.S., Vol. 2, D. 5, p. 96].
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
De schimmel-ziekte der vliegen.—Reeds de geer maakte in 1788 melding van deze zonderlinge ziekte, goethe schreef er later over, nees von esenbeck beschreef deze schimmels en hare sporae, doch cohn heeft daarover de beste onderzoekingen gedaan, en deze schimmelsoort den naam gegeven vaa Empusa, doch daar die reeds vroeger aan een genus der Orthoptera was toegelegd, heeft lebert, die thans deze ziekte aan een nieuw en grondig onderzoek heeft onderworpen (in virchow's Archiv f. path. Anat., 12 B., 1 H., 1857), deze vliegen-schimmel Mycophyton cohnii geheeten. Het is een entophyt, een plantaardige parasiet, uit 2 à 5 cellen bestaande, waarvan er één mycelium-aardig vertakt is en in een klokvormige spora overgaat. Deze schimmel komt niet alleen voor in het bloed, maar vooral ook in den buik der Musca domestica, alwaar zij de ingewanden met hare cellen en draden omgeeft en deze eindelijk vernietigt, terwijl de buikwand na den dood openbreekt en de schimmel naar buiten woekert. De vliegen worden daardoor vooral tegen het einde van den zomer aangetast; zij worden eerst loom, vliegen niet ver, doch worden onrustig, krijgen kramptrekkingen en, wanneer het ligchaam al meer en meer week en dik gezwollen is geworden, sterven zij in eene soort van algemeene verstijving. Na eenigen tijd vindt men deze dieren inwendig overtogen met eene schimmelvormige laag van eene grijze of gele kleur. Lebert heeft den oorsprong en ontwikkelingsgang dezer schimmel in het bloed en de ingewanden bij reeds zieke en nog schijnbaar gezonde vliegen opgespoord en de cellen, de schimmeldraden en buisjes (Pilz-schläuchen) afgebeeld, en gevonden, dat in de laatste talrijke vetdruppels voorkomen, zoo als men die in de Algae dikwijls aantreft. Zij ontwikkelen zich uit kleine moleculaire korrels of sporen lot kleine cellen en deze groeijen tot buisjes en slechts tweeledige vertakkingen uit. Volgens cohn ontstaan de primitieve korrels spontaan in het bloed of in het darmsap, doch volgens lebert treden deze van buiten in het ligchaam. Eenigermate zou voor de laatste meening pleiten, dat het hem gelukt is, door het ziekelijke bloed of sap van zoodanige vliegen in te enten aan eene rups van de Phlogophora scita, ofschoon deze overdraging door inenting hem bij meerdere andere insekten voor als nog niet is gelukt. Het is hem gebleken, dat deze planten parasiet eene nieuwe of liever eigene species is en onder anderen een groot onderscheid vertoont bij vergelijking met de Botrytis Bassiana, die zich bij de z.g. muscardine of [ 42 ]calcino, eene analoge ziekte van den zijde-worm, ontwikkelt. Ook deze Pilzkrankheit" heeft l. door inoculatie op meerdere insekten overgeplant.
Een leeuwen-beet.—Dr. livingstone beschrijft de wonden die veroorzaakt worden door den beet van den leeuw en vergelijkt die met de geschotene wonden. De scheur door de tanden van dit dier veroorzaakt wordt gemeenlijk gevolgd door hevige verettering en versterving, terwijl tijden daarna, zelfs een jaar en meer na de genezing, nog periodisch terugkeerende pijnen in het likteeken worden ondervonden, terwijl het likteeken zelf meermalen weder openbreekt. l. heeft zelf met eenige zijner reismakkers de kracht der leeuwentanden ondervonden en deelt nog mede, dat de pijnen daardoor opgewekt zeer hevig kunnen zijn, hetgeen hij (waarschijnlijk minder juist) toeschrijft aan eene "giftige stof of virus", dat aan de tanden zou kleven. (Med. Times and Gaz., 21 Nov. 1857.)
Invloed van aardbevingen op warme bronnen.—Prof. favre in Génève herinnert, dat in het jaar 1755 bij de aardbeving te Lissabon, de zwavelbronnen te Aux in Savoyen eene vermindering in temperatuur ondergingen; ook in 1822 werd een dergelijke invloed bespeurd, doch naar het schijnt in tegenovergestelden zin; in 1855 daarentegen werd geene de minste wijziging door de toen zeer hevige aardbevingen te weeg gebragt, zoodat deze invloed volstrekt niet bestendig was. In het laatstgenoemde jaar onderging daarentegen de warmtegraad van de bronnen van Brides (Tarentaise) eene verhooging, en wel van 2° C. In Louèche (Wallis) nam de bron, die "le bain des pieds" wordt genoemd, insgelijks zoo veel in temperatuur toe en gaf bovendien viermalen meer water dan gewoonlijk. De bron van Lovey (Waadt) werd in 1851 eenigzins aangedaan en in 1855 iets meer, onder temperatuur-toename van 1 à 2°C. (Bibliothèque universelle de Génève, Avril 1857.)
Gutta-percha.—Decaisne heeft, uit naam van Prof. bleekrode te Delft, eene nota ingediend aan de Akademie van Wetenschappen te Parijs, over de nieuwe soort van "gutta-percha", welke in de West-Indische Koloniën van Nederland, en meer bepaald in Suriname, wordt gewonnen. Sedert 1851 reeds is deze gutta-percha in Holland ingevoerd en na gedaan scheikundig onderzoek is zij door de Kamer van Koophandel te Amsterdam verklaard te behooren tot de beste soorten van gutta-percha. De boom, die haar voortbrengt, schijnt eene nieuwe species te zijn van het geslacht Sapota en is door b. beschreven als S. Mulleri. Hij groeit in menigte in de hoogere streken, welke de savannen van Hollandsch Guyana omgeven. Bij de Indianen staat hij bekend onder den [ 43 ]naam van "bolletrie". De bladen zijn groot, langwerpig, lederachtig, van boven glad, van onderen ligt behaard. De vrucht is bolvormig-ovaal en bevat slechts één zaadpit. (Institut, 23 Sept. 1857, p. 317.)
Nog iets over de zoogenaamde Azteken.—Latere berigten schijnen den gemengden oorsprong der onder den naam van Azteken in Europa ter bezigtiging rondgevoerde twee kinderen te bevestigen. In froriep's Notizen, (1858, I Bd. no. 13) leest men een stuk over hen, van den heer mayer te Bonn, die op gezag van Dr. scherer verklaart, dat zij kinderen zijn van een Indiaanschen visscher bij eene mulattin. De omstandigheid evenwel, dat hun vader dan toch een Indiaan was, in verband met de onmiskenbare overeenkomst hunner wezenstrekken met die der beelden van koningen en afgoden, welke op de monumenten van Centraal-Amerika voorkomen, maken die dwergachtige idioten tot een allezins opmerkelijk verschijnsel. Zij vertoonen duidelijk eene vermenging van de eigenaardige karaktertrekken van het Indiaansche en Neger-ras. De eerste zijn de lange, smalle en gebogen neus van den jongen, zijn zwart stroef haar, en, bij jongen en meisje beiden, de dunne maar hangende lippen, de niet negerachtige vorm van bovenkaak en tanden, en de terugwijkende kin. De negertrekken zijn: de mulattenkleur (bij den jongen iets rooder dan bij het meisje), de meer breede mulattent-neus en het wollige haar bij het meisje. De overeenkomst, die men tusschen den vorm des schedels bij deze kinderen en bij de genoemde beelden vond, is daarentegen bedriegelijk. Bij die oude beelden en vele oorspronkelijke Amerikanen is de suikerbroodvorm des hoofds iets nationaals, zij het dan ook iets kunstmatigs; bij de Aztekenkinderen daarentegen iets ziekelijks. Zij bezitten niet de aan de Amerikaansche stammen eigene welving van de wangbeenderen en het bovenste des achterhoofds, die zelfs bij misvorming door aangelegde windsels niet verdwijnen en zelfs nog meer uitkomen. Daarentegen bezitten zij denzelfden vorm van schedel als de Amsterdamsche idioot, van welks buste bonn gewaagde en gall eene afbeelding leverde. De zoogenaamde Azteken zijn kinderen, bij welke de hersenen, bij gestoorde ontwikkeling, zich verdigt en verkleind hebben (Sklerencephalie, aan Hydrocephalus tegenovergesteld); was daarbij eene rhachitische dispositie gekomen, dan waren zij ware dwergen of cretins geworden. Doch bij onze Azteken met geëvenredigden bouw van ligchaam en ledematen is de ziekte op den trap van sklerencephalie en microcephalie staan gebleven.
Voedsel der Vogelen.—De heer florent prévost heeft zich sedert dertig jaren bezig gehouden met het onderzoek van den inhoud der magen van vogels, gedurende de verschillende saizoenen des jaars gevangen. Daaruit blijkt, [ 44 ]dat eene en dezelfde vogelsoort hare wijze van voeding verandert, naarmate van haren ouderdom en het jaargetijde. De meeste graanetende vogelen zijn insektenetend in hunne jeugd, en worden dit op nieuw op volwassen ouderdom gedurende elken broeitijd. Men neemt dit zelfs waar bij die soorten, die in het voorjaar en het begin van den zomer de knoppen en jonge bladen verslinden. Zelfs de wezenlijk vleeschetende roofvogels voegen, naar omstandigheden, insekten bij hun voedsel.—Over 't algemeen zijn de vogels veel meer nuttig dan schadelijk voor onze oogsten, en zelfs wordt het nadeel, dat de graanetende vogelen ons op zekere tijden toebrengen, bij de meesten vergoed door de vernieling van insekten op andere tijden. Het is dus van belang deze soorten niet uit te roeijen, maar alleen ze van de oogsten verwijderd te houden, gedurende den tijd wanneer zij er schade aan kunnen toebrengen. Hare uitroeijing zou de ontwikkeling van eene menigte insekten, die veel schadelijker voor den landbouw zijn, zonder tegenwigt laten. (Comptes rendus Tom. XLVl, pag. 156 en 322.)
Vrees der dieren bij aardbevingen.—Naar aanleiding van een berigt van den heer de castelnau, consul van Frankrijk aan de Kaap de Goede Hoop, aangaande schokken eener aardbeving, die aldaar den 14 Augustus 1857 gevoeld zijn, en gedurende welke de dieren evenveel ontzetting bleken te ondervinden als de menschen, deelde boussingault mede, dat hij den 16 Nov. 1827 in Zuid-Amerika eene aardschudding bijwoonde, die naarzijne schatting 5 à 6 minuten duurde, gedurende welke de dieren, die hij waarnemen kon, geene de minste vrees betoonden. "Terwijl de grond schudde", zegt B., "had ik gelegenheid verscheidene dieren waar te nemen, die zich op een grasveld nabij mijne woning bevonden; twee geiten bleven op het gras liggen, twee muilezels gingen voort met grazen alsof de grond onbewegelijk was. Eene kat maakte van de wanorde in de keuken gebruik om zich van een stuk vleesch meester te maken."
Zonder het berigt van de castelnau en de berigten van andere waarnemers in twijfel te trekken, blijkt uit deze mededeeling van boussingault, dat men niet in het algemeen stellen kan, dat de dieren voor aardbevingen bevreesd zijn, en dat het van tot dusver onbekende omstandigheden moet afhangen, of dat natuurverschijnsel hun al dan niet vrees aanjaagt. (Compt. rend. Tom. XLVI, pag. 248.)
Geographische verbreiding der Hottentotten-stammen.—De Hottentotten, wier taal zich met den groeten Zuid-Afrikaanschen taalstam in geen verband laat brengen, zijn tot dusver een ethnologisch raadsel geweest. Thans is men tot zóóver gevorderd, dat men vermoedt dat de Hottentotten tot den grooten taalstam behooren, welke de Indo-Germanen, de Semito-Afrikanen en de Egyptenaren omvat, — [ 45 ]een resultaat, waarvan men vroeger zelfs in de verte geen vermoeden zou hebben gehad. De vergelijking der Hottentotsche taal—wier meer grondige kennis echter altijd nog gedrukt gaat onder het vooroordeel, dat volwassene Europeanen die niet kunnen leeren—met de Koptische biedt gedurig meer belangrijke lexicalische en grammatische overeenkomst en verwantschap aan.
In de "Mittheilungen aus justus perthes' Geographischer Anstatt" van Dr. a. petermann, 1858, pag. 49 en volgg. vindt men over de geographische verbreiding der volksstammen, die de Hottentotsche, zich door klokkende geluiden onderscheidende taal spreken, een uitvoerig opstel. Daarin wordt eerst gehandeld over de eigenlijke tot dusver meest bekende Hottentotsche stammen, te weten over de in de Kaapkolonie verspreide of in onderscheidene plaatsen bijeen levende overblijfselen der vroegere zuidelijke stammen, welker overblijfselen het getal van 20,000 niet overtreffen, en zeer sterk met blank bloed vermengd zijn; verder over de Bastaard-stammen (Griqua, Orlams enz.), die zich meerendeels vrij en onafhankelijk van het Britsch bestuur gedragen,—eindelijk over de noordwestelijke, zuiver Hottentotsche stammen, waartoe vooral de Namaqua- en Koranna-stammen behooren. Al deze stammen, gezamenlijk bekend onder den naam van Hottentotten of Koi-Koin, gelijk zij zich zelven noemen, wonen naar het noorden slechts tot den 19° N.B., en er kan dus van een onmiddellijk verband tusschen hen en de bewoners van noord-oostelijk Afrika geene sprake zijn. Maar er komt hier nog een andere volksstam in aanmerking, te weten de Boschmannen of Saan [bij vroegere ethnologen Saab]. Zonder, gelijk men vermoed heeft, een ras te zijn, afkomstig van bannelingen, door de eigenlijke Hottentotten uitgestooten, is het toch ontegenzeggelijk waar, dat zij met de Hottentotten tot eene en dezelfde volken-familie behooren; de overeenkomst in ligchamelijken typus en taal bewijzen dit. Zij zijn waarschijnlijk de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika, door de verwante Hottentot-stammen onder het juk gebragt en gedeeltelijk uitgeroeid. Zij strekken zich thans van de grenzen der Kaffers in het zuidoosten dwars door de kolonie tot het noordwesten uit—"overal een en hetzelfde volk, ten deele getemd en dan op zich zelf levende in de dienst der kolonisten, ten deele geheel wild op ontoegankelijke bergen of in eenzame vlakten, — zulk eene verbazende levensduurzaamheid bezittende, dat het de gedurige en ongehoordste vervolgingen der blanke, zwarte en gele rassen eeuwen lang heeft kunnen doorstaan,—het voorwerp van den haat van alle naburen, en toch bij alle verbastering de beste veehoeders der kolonisten, uitnemende kapiteins van Namaqua-kralen,—meesters op de jagt en in den strijd, de eenige stam in het alle beeldende kunsten ontberende Zuid-Afrika, die kirri's en kalabassen niet minder dan de wanden der berggrotten met zijne snijwerken versiert,—vol trotschen vrijheidslust, heer van bijna het vierde deel [ 46 ]der kolonie." .Maar zij leven niet enkel binnen de grenzen der kolonie. Behalve dat zij ook in de onmiddellijk aan de kolonie palende streken talrijk zijn, leven er te midden der donkerder gekleurde inwoners (Bayeye, Beetjuanen, Hereró, Ovambó) die geene Hottentotten, maar Kaffers en Negers zijn, een groot aantal geel gekleurde stammen, die het dialekt der Boschmannen spreken, gelijk livingstone, andersson en galton berigten,—en dus weten wij dan, dat de Hottentotsche taalstam zich tot 17° N.B. uitstrekt, doch mogen met regt vermoeden, dat deze grens niet de noordelijkste zal zijn, maar door latere nasporingen nog verder en verder noordwaarts zal opgeschoven worden. Want onder de Arabieren in Habesh en Aden schijnen donker [donkerder dan de Arabieren] gekleurde stammen te leven, die eene klokkende taal spreken. Moffat deelt mede, dat een Syriër hem verzekerde, te Kaïro slaven diep uit Afrika gezien te hebben, lichter gekleurd dan de Negers, en eene taal sprekende overeenkomende met eene proef der Hottentotsche taal, welke m. hem gaf,—en aan den anderen kant berigt dr. livingstone, dat een Saan-sprekende stam, ten Oosten van het meer Ngami, zoo donker gekleurd is als de Kaffers, terwijl ook onder de Namaqua en Koranna enkele stammen zeer donker gekleurd zijn, terwijl het zwarte volk der Damra, in de omstreken der Walvischbaai, de Hottentotsche taal spreekt.—Het is van belang bij de verdere nasporingen van zuidelijk Afrika daarop te letten, of onder de zwarten de Hottentotsche taal zich verder naar het Noorden uitstrekt. Al ware dan ook in het geheele binnenland verder geen spoor van eene gele huid te vinden, dan zou de uitbreiding der taal genoegzamen grond opleveren voor het aannemen van eene te land daargestelde gemeenschap tusschen het Noord-Oosten en het Zuid-Westen van Afrika.
Breking van het geluid door geluidprismen.—Het feit, dat geluidstralen even als lichtstralen bij den overgang uit de eene middenstof in de andere gebroken worden, is, eenige jaren nadat het door colladon en sturm was aangegeven en zijdelings door eene proefneming bevestigd, door sondhauss buiten twijfel gesteld. Deze vervaardigde bolle lenzen uit collodion, met koolzuurgas gevuld. Een zwak geluid, aan de eene zijde van zulk eene lens op zeker punt van hare as te weeg gebragt, was aan de andere zijde op een bepaald punt van die zelfde as duidelijk hoorbaar, terwijl het op alle andere punten niet, of althans veel minder duidelijk kon gehoord worden.
Voorleden jaar is dit onderwerp op nieuw onderzocht door hajech, en wel met behulp van geluidprismen uit bijna 8 centimeter wijde glazen buizen gevormd, die aan de beide einden door dunne vliezen, onder willekeurigen hoek geplaatst, konden gesloten en met verschillende gassen en vloeistoffen gevuld worden. Zulk eene buis werd geplaatst in den wand tusschen twee ver[ 47 ]trekken, in het eene waarvan men geluid deed ontstaan, terwijl dit in het andere werd waargenomen. Uit de rigting, waarin dit het duidelijkst werd gehoord, besloot hajech, met behulp van een op den grond beschreven verdeelden cirkelboog, tot de grootte der afwijking van de geluidsstralen door elke brekende middenstof, bij bekende stelling der begrenzende vliezen. De uit deze waarnemingen opgemaakte brekings-index van verschillende gassoorten en vloeistoffen voor het geluid kwam met die, door deeling van de voortplantingssnelheid van het geluid in de lucht, in die in de onderzochte middenstof verkregen, vrij wel overeen. (poggendorffs Annalen, CIII. 163).
Ontdekking van eene nieuwe soort van Kasuaris en van eene reuzenslang met pooten (?).—Kapitein devlin heeft onlangs op het eiland Nieuw-Brittanje of Birara, ten oosten van Nieuw-Guinea, eene nieuwe soort van Kasuaris gevonden, en een levend voorwerp naar Sidneij gebragt, waar het Dr. bennett in eenen brief aan gould, gedagteekend den 10den Sept. 1857, beschreef [Athenaeum, 12 Dec. 1857). De vogel heeft eene hoogte van drie voeten tot aan den rug en van vijf voeten tot aan den kop. Zijn gevederte is roestkleurig, op den rug en aan de achterste gedeelten des ligchaams zwart en desgelijks, doch nog donkerder, aan den hals en de borst. De nek prijkt met schoone iridescerende kleuren, van blaauwachtig purper, lichtrood en groen. De lange en sterke beenen en voeten hebben eene bleeke aschgrijze kleur. Van Casuarius galeatus onderscheidt hij zich bovendien nog daardoor, dat bij boven op den kop geen helmachtig uitsteeksel, maar eene hoornplaat draagt, die er uitziet als parelmoer dat met potlood zwart is gemaakt. De gedaante des snavels wijkt aanmerkelijk af van die bij den Emeu, daar hij smaller, langer en meer gebogen is en aan den grond eene zwarte, lederachtige washuid heelt. Achter de kopplaat verheft zich een bundeltje zwarte, haarachtige vederen, die ook in grootere of geringere hoeveelheid over het grootste gedeelte van den nek verspreid zijn. Zijn ei is ongeveer van gelijke grootte als dat van den Emeu en heeft eene vuil-bleeke, geelachtig groene kleur. De vogel schijnt meer nabij te komen aan den Emeu dan aan den gewonen Kasuaris en een tusschenlid tusschen deze beiden te zijn. Zijne stem geeft een eigendommelijken luiden toon, die op het woord "moeroek" gelijkt, om welke reden de inboorlingen den vogel ook Moeroek heeten. Gould heeft er den naam van Casuarius Bennettii aan gegeven en voegt er bij, dat men nu drie soorten dezer afdeeling van struisachtige vogels kent: den Casuarius galeatus op Nieuw-Guinea, den C. australis in Kaap-York-distrikt van Australië en dezen nieuwen C. Bennettii. Gould schijnt derhalve deze groep van den Casuarius Casoar s. indicus te scheiden, die het schiereiland Malacca, Sumatra, Java, de Banda-eilanden, de digte wouden van de zuidkust van Ceram, verder Butong en Ava bewoont en de meest algemeen [ 48 ]bekende soort is. De Emeu, die over Nieuw-Holland verbreid is, maar niet in het noordelijkste deel daarvan schijnt voor te komen, behoort tot een ander geslacht (Dromajus). De verbreidingsstreek der Kasuarissen wordt derhalve omschreven als eene langwerpige, gebogene figuur, die zich van het noordeinde van Sumatra over Nieuw-Guinea naar Birara uitstrekt.
Uit hetzelfde oord der wereld vernemen wij het berigt eener andere zeldzamere zoölogische ontdekking. Het Nieuw-Hollandsche nieuwsblad Melbourn Argus (zie dit berigt overgenomen in petermann's Mittheilungen 1858, I p. 43) vermeldt onder de ontdekkingen, die de heer blandowski op zijne laatste expeditie naar de benedenste Murray gemaakt heeft, eene slang, die daar (voorzeker ten onregte) eene variëteit van Boa constrictor genoemd wordt. Deze slang zoude twee kleine pootjes hebben, die wel weinig ontwikkeld zijn, maar toch het dier in staat stellen tegen de gladste boomen op te kruipen, daar het de pootjes in de spleten der schors plaatst. Nadere, naauwkeurige berigten zullen echter eerst kunnen uitmaken, in hoeverre deze zoogenaamde pootjes verschillen van de bij de geslachten Boa en Python reeds lang bekende overblijfselen van achterste ledematen of calcaria.
Wijze waarop de reukzenuwen eindigen.—Dr. max. schulze heeft onlangs omtrent dit onderwerp onderzoekingen bekend gemaakt, die voor de kennis van het reukzintuig niet onbelangrijk schijnen. De slotsom van schulze's verhandeling komt hierop neder. Men kan met volkomene zekerheid zeggen, dat de varikeuse vezelcellen, welke tusschen de epitheliumcellen der regio olfactoria liggen, de peripherische einden vormen van de reukzenuw. Deze cellen zijn de elementen van het reukzintuig, die voor de gewaarwording dienen, en mogen alzoo "reukcellen" worden genoemd (welke naam door eckhard ten onregte aan de epitheliumcellen is toegekend).—Men meent nu—beter althans dan tot dusver—te kunnen verklaren, hoe een reukstroom oogenblikkelijk eene gewaarwording kan te weeg brengen, wat vroeger nóg meer een raadsel was, toen men meende te moeten aannemen, dat de reukstoffen eerst door de epitheliumcellen in de diepte van het slijmvlies moesten doordringen, om tot de reukzenuwen te geraken. Intusschen is 't nog geheel onbekend, hoe de haartjes en staafjes aan de vrije einden der vezelcellen werken, hoe hare taak — het te weeg brengen van de opwekkende werking der reukstoffen op de zenuwvezels—vervullen. Het bekende feit, dat slechts eene bewogene reuklucht gewaarwordingen voortbrengt, schijnt aan te toonen, dat welligt bewegingen van de hier voorkomende trilharen en hunne analoga daarbij in het spel zijn. (Monatschrift d. Berl. Akad. 1856. Nov.;—Schm. Jahrb. 1857, no. 5.)
[ 49 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Twee merkwaardige bijdragen tot de ontwikkelings-geschiedenis der gelede dieren.—In eene der jongste vergaderingen der Fransche akademie (Compt. rendus XLVI, no. 13) werden twee mededeelingen gedaan, die een nieuw licht verspreiden over de ontwikkelings-geschiedenis van gelede dieren. De eerste betreft den larventoestand van sommige tienpootige schaaldieren. Reeds waren eenige soorten van kleine schaaldieren beschreven, die meerendeels in de tropische zeeën leven, doch waarvan ook eene soort uit de Middellandsche zee bekend is, en welke zich onderscheiden door het zeer doorschijnende, platte, met een dubbel schild bedekte ligchaam, zes paren lange, dunne pooten en lang gesteelde oogen. Zij werden vereenigd tot het geslacht Phyllosoma en onder de Stomatopoda gerangschikt. Thans schijnt het te blijken, dal deze Phyllosoma's geen volkomen dieren, maar larven van Decapoden zijn. Guillou, loods te Concarneau, die zich sedert eenige jaren met de kunstmatige uitbroeding der eijeren van zeekreeften (Palinuris vulgaris) bezig houdt, zond eenige langs dien weg verkregen larven aan coste, en gerbe herkende daarin de dieren, die men vroeger Phyllosoma genoemd heeft. Wij moeten hier echter doen opmerken, dat deze ontdekking reeds eenigen tijd vroeger gedaan was door r.a. cough, die haar mededeelde in de vergadering der British Association, gehouden in September van het vorige jaar te Dublin. Ook waren reeds vroeger door thomsom, valenciennes en milne edwards de larventoestanden van andere Decapoden in de vormen herkend, die men tot het geslacht Zoë vereenigd had.
De tweede mededeeling betreft den ontwikkelingsgang der larven van eene soort van kever, Sitaris humeralis latr., behoorende tot de familie der Cantharidia. Fabre zond daarover eene verhandeling in, getiteld: Sur l'hyper-métamorphose et les moeurs des Méloides, thans ook opgenomen in de Ann. des Scienc. Nat., 4me ser., d. VII. Uit het door duméril uitgebragte verslag blijkt, dat de eitjes van dezen kever gelegd worden in de bogtige gangen, door eene metselweps gemaakt. Uit deze eijeren komen zeer kleine larven, die den winter overblijven en dan geheel gelijken op de diertjes, welke reeds voor lang door réaumur, de geer, newport en anderen beschreven zijn, onder den naam van bijen- of wespenluizen (triongulin des andèrnes van léon dufour). Deze larven, die slechts 1 millim. lang zijn, zijn draadvormig; zij hebben eenen kop met ontwikkelde kaken en oogen, lange sprieten en twee [ 50 ]haakjes aan de beide achterste der twaalf segmenten. Daarmede hechten zij zich vast aan de haren eener mannelijke wesp die den gang bezoekt, en wordt de larve aldus als een parasitisch dier medegevoerd. Later worden deze parasitische larven teruggevonden op vrouwelijke metselwespen, waarop zij vermoedelijk geraakt zijn, doordat de mannetjes hen in de bloemen, op welker nectar zij azen, hebben achtergelaten.—De vrouwelijke wesp voert dan de larve mede naar de cel, waarin zij een ei legt, drijvende op honig. De larve blijft daar tevens achter en hecht zich op het ei vast, waarvan zij met hare kaken de schaal verbreekt, om zich met den inhoud te voeden. Na hierdoor de dubbele grootte van vroeger erlangd te hebben, ondergaat de larve eene vervelling. Uit de afgeworpen huid komt een ligchaampje te voorschijn, dat als een twee larven-toestand kan beschouwd worden, die op lageren trap staat dan de eerste, veel gelijkende op dien van sommige Diptera. Men onderscheidt er slechts een spoor van kop aan, de oogen ontbreken en het diertje is schier onbewegelijk. In dezen toestand voedt het zich met den honig, door de moederwesp in de cel gebragt. Daardoor groeit het snel, maar zelfs wanneer het reeds eene lengte van 12—15 millim. bereikt heeft, verkeeren nog de deelen, die het kleine hoofdje zamenstellen, in eenen embryonalen toestand; de oogen ontbreken nog, de kaken zijn zeer klein en week, de sprieten zeer kort, de voetjes zijn korte stompjes en de geheele larve ligt nog nagenoeg onbewegelijk.—Nadat de voorraad honig verteerd is, trekt het diertje zich zamen, de opperhuid scheidt zich af en daar binnen verandert het in een pop, waarin allengs de overgang tot volkomen insect geschiedt. In het geheel onderscheidt favre acht verschillende toestanden, van dien der eerste larve tot dien der voleindigde metamorphose. Wij hebben daarvan hier slechts de hoofdtrekken teruggegeven.
De ontdekking van zulk eene tijdelijk teruggaande metamorphose bij een insect schijnt ons toe zeer gewigtig te zijn. Reeds was eene teruggaande metamorphose bij de Cirrhipeden en Syphonostomen bekend, doch bij de insecten is dit het eerste voorbeeld, hetgeen te merkwaardiger is, omdat hier op den teruggang weder een latere vooruitgang volgt.
De Eenhoorn terug gevonden?—Robert schlagintweit deelde in de wis- en natuurkundige sectie der British Association in 1857 te Dublin gehouden, het volgende omtrent den nog steeds fabelachtigen Eenhoorn mede:
"Dit dier werd door de heeren huc en gabet, de beroemde reizigers in oostelijk Thibet, volgens berigten, die zij van de inboorlingen ontvingen, beschreven als eene soort van Antilope, welke een asymmetrisch op den kop geplaatsten hoorn bezit. Herman schlaginweit ontving echter in Nepaul de hoornen van een wild schaap, die, op het eerste gezigt, zich als een enkele [ 51 ]op het midden des schedels geplaatste hoorn vertoonden. Bij nader onderzoek bevond hij echter, dat deze hoorn uit twee onderscheidene, in eene gemeenschappelijke hoornschede besloten deelen bestond, op de wijze als twee vingers gestoken in een handschoen-vinger. In de jeugd heeft het dier twee gescheiden hoornen, doch die zoo nabij elkander staan, dat zij elkander bijna raken en later te zamen vergroeijen."
De vraag is nu, of het wilde schaap, waarvan h. schlagintweit de hoornen zag, eene eigene soort of althans een ras vormt, waarbij deze eigendommelijkheid erfelijk is, of dat hier slechts eene toevallige monstrositeit bestond.
Fluorescentie door het Noorderlicht.—Robinson meldt in eenen brief aan taylor (Phil. Magazine 1858, April, p. 526), dat hij gelegenheid gehad heeft, bij een noorderlicht van meer dan gewone sterkte, zich te overtuigen, dat het fluorescentie te weeg brengt. Een droppel der oplossing van zwavelzure chinine op een porseleinen plaatje vertoonde zich als een lichtende vlek op een zwak verlichten achtergrond, en kristallen van platino-cyanuretum potassii waren zoo schitterend, dat de etiquette op het buisje waarin zij bevat waren (en welke bij lamplicht op eenen kleinen afstand niet te onderscheiden was van het zout), door het contrast schier zwart scheen.
Robinson doet opmerken, dat, daar ook het elektrisch licht, gelijk bekend is, eene sterke fluorescentie veroorzaakt, deze waarneming een nieuwen grond kan opleveren ten voordeele der hypothese, dat het noorderlicht eenen elektrischen oorsprong heeft.
Het koperoxyd-ammoniak een oplossingsmiddel voor cellulose.—De ontdekking, dat eene oplossing van koperoxydhydraat in ammoniak een oplossingsmiddel is voor cellulose, werd voor eenigen tijd gedaan door Dr. ed. schweizer. Later hfeet Dr. c. cramer hetzelfde als mikrochemisch reagens aangewend. Hij bevond, dat deze oplossing zonder werking is op het celvlies van vele eencellige algen, fungi, lichenes, op de bastvezelen van china rubra, de mengcellen van Hoya carnosa, op kurk, pappasharen, de opperhuid van Ficus elastica. De houtcellen van Taxus, van den eik en van andere boomen worden daardoor slechts blaauw gekleurd. In vele andere gevallen heeft daardoor echter eerst eene opzwelling en eene daarop volgende oplossing der celwanden plaats. Waar deze uitblijft, wordt de inwerking van het réagens alleen verhinderd door cuticulaire en incrusterende lagen. Worden deze vooraf verwijderd door behandeling met chlorzure potasch en salpeterzuur, dan heeft de oplossing plaats. Merkwaardig nog is het, dat amylumkorrels daardoor slechts opzwellen, waarbij zij zich donker blaauw kleuren, doch zich niet oplossen. Inuline lost zich daarin wel op. Ook [ 52 ]de kernligchaampjes der celkernen en de utriculus primordialis zijn daarin oplosbaar. (Vierteljahrschrift der Züricher natürforschenden Geselschaft Bd. II en III; Bot. Zeitung 1858, 26 Febr. N°. 9. p. 71.)
Eene nieuwe bron van elektrische verschijnselen. —Door eene Amerikaansche dame, mevrouw elisha foote, is ontdekt, dat de zamenpersing of uitzetting der dampkringslucht elektriciteit opwekt. De toestel, waarvan zij zich bediende, was eene gewone luchtpomp, die geschikt was om zoowel de lucht zamen te persen als te verdunnen. De lucht was bevat in eene glazen buis van 22 E. d. lengte en 3 d. breedte, van boven en van onderen voorzien van daarop gecementeerde geelkoperen kappen. Aan het beneden-einde bevond zich een kraan met eene schroef, waarmede de toestel op de luchtpomp bevestigd werd. Aan den top waren twee koperdraden vast gesoldeerd, de eene hangende binnen in de buis, eindigende in een of meer spitsen en reikende tot op ongeveer 6 d. van den bodem, de andere gaande van de bovenzijde van den kap naar een gewonen elektrischen condensor.
Met dezen toestel werden door zamenpersing of door verdunning der lucht in de buis duidelijke elektriciteits-verschijnselen verkregen. Deze verschijnselen, aangeduid door de vaneenwijking der goudblaadjes des condensors, waren het sterkst bij koud en droog weder en namen toe door snellere zamenpersing of verdunning. Met zuurstofgas werden gelijke uitkomsten verkregen, maar niet met waterstof-, noch met koolzuurgas.
De aldus op eene kleine schaal verkregen uitkomsten kunnen voor een deel rekenschap geven van de elektrische verschijnselen in den dampkring. In dezen grijpen verdigtingen en verdunningen plaats, die storingen van het elektrisch evenwigt moeten te weeg brengen. Vooral geldt zulks van de koudere streken van onzen dampkring, waar de lucht meer vrij van dampen is; ook is het door de proeven van becquerel en door de waarnemingen van biot en gay lussac bewezen, dat de elektriciteit des dampkrings met de hoogte toeneemt.
Eene duidelijke betrekking tusschen de dampkrings-elektriciteit en de rijzing en daling des barometers is meermalen opgemerkt. v. humboldt, over dit onderwerp in zijnen Kosmos handelende, merkt onder anderen aan, dat de elektrische verschijnselen des dampkrings duidelijk mede afhankelijk zijn van de drukking des dampkrings en de daarin ontstane storingen.
De eb en vloed van onzen dampkring veroorzaken geregelde zamendrukkingen tweemaal in de vierentwintig uren. In de keerkringsgewesten zijn deze zoo regelmatig, dat de tijd des dags binnen vijftien tot twintig minuten volgens de hoogte des barometers kan bepaald worden. Saussure nam waar, dat de dagelijksche verandering in de elektriciteit des dampkrings beantwoordt aan de dagelijksche verandering des barometers. (American Journ. f. Science and Arts 1857, Nov.)
Kleuren der vogelvederen.—De heer bogdanow (zie Wetensch. Bijblad 1858, bladz. 15) trekt de slotsom zijner onderzoekingen, voorgesteld in eene aan de Académie des Sciences aangeboden verhandeling, in de volgende stellingen te zamen.—1. De vederen moeten verdeeld worden in twee groepen, t.w. de gewone vederen, welke 't zij bij opvallend, 't zij bij doorvallend licht gezien worden, altijd dezelfde kleur vertoonen, en optische vederen, die verschillen, naarmate men ze op de eene of op de andere wijze onderzoekt.—2. De gewone vederen zijn hare kleur alleen verschuldigd aan de kleurstof, die altijd door scheikundige hulpmiddelen op zich zelve kan verkregen (geïsoleerd) worden. — 3. De kleurstoffen worden verdeeld in twee groepen, waarvan elke geheel verschillende chemische eigenschappen bezit: de eerste groep omvat de gele, roode, paarsche en groene kleurstof, en is niet oplosbaar dan alleen in alkohol en aether; de tweede, enkel uit de zwarte kleurstof bestaande, is alleen oplosbaar in ammoniak, potasch en een weinig in water.—4. De zoömelani[ 54 ]ne of zwarte kleurstof der vederen moet allerwaarschijnlijkst beschouwd worden als identisch met de melanine in de choroidea (vaatvlies) van het oog.—5. Uit de optische vederen verkrijgt men bruine en groene kleurstoffen, welke identisch zijn met die, welke men uit de gewone vederen trekt.—6. Men kan een zeker parallelismus aannemen tusschen de reeks der gewone en die der optische kleuren.—7. De blaauwe kleur met al hare tinten moet als eene optische kleur worden beschouwd. (Comptes rend. Tom. XLVl, pag. 780).
Eene fontein als elektroskoop.—Voor eenigen tijd heeft fuchs te Presburg de aandacht gevestigd op de bijzondere verschijnselen, die men verkrijgt bij het elektriseren van eene springfontein. (Poggendorff's Annalen CII, hl. 633). »Laat men het water van eene kleine fontein door eene zoo naauwe opening stroomen, dat eene drukking van omstreeks 26 duim dit naauwelijks tot eene hoogte van 12 duim doet springen, dan zal zich de straal in een groot aantal kleine druppels verdeelen, die in parabels van zeer kleinen parameter naar alle kanten zich verspreiden en niet ver van de monding nedervallen. Zoodra men een geëlektriseerd ligchaam, een gewreven lakstang b.v., in de nabijheid van den straal brengt, zelfs wanneer men dezen nog op eenen afstand van 4 à 5 schreden verwijderd houdt, zal echter de verdeeling in druppels geheel ophouden en de straal zich zamentrekken tot één geheel. Wordt het geëlektriseerde ligchaam te digt bij den straal gebragt, dan begint de verdeeling van dezen in droppels op nieuw. Behalve van den afstand hangt het verschijnsel af van de meerdere of mindere kracht des geëlektriseerden ligchaams, maar volstrekt niet van den positieven of negatieven toestand daarvan."
"De oorzaak van dit verschijnsel ligt waarschijnlijk in het volgende: De verdeeling in druppels is eene zuiver mechanische werking der adhesie van het water aan de wanden der monding en de vrijere beweging der waterdeeltjes in het midden van den straal. Als men het geëlektriseerde ligchaam op aanmerkelijken afstand houdt, dan worden de enkele voor het oogenblik geïsoleerd in de lucht zwevende druppels door verdeeling geëlektriseerd en zijn daarbij met de tegenovergesteld geëlektriseerde zijden naar elkander gekeerd; zij trekken elkander dus aan en vormen zich tot één onverdeelden straal. Wordt het geëlektriseerde ligchaam nu zeer nabij gebragt, dan wordt de geheele massa des waters door verdeeling sterk gelijksoortig geëlektriseerd, de kleinste waterdeeltjes slooten elkander af en worden nu door voor een deel mechanische en voor een deel elektrische krachten in druppels uiteengeworpen."
Tot het herhalen van deze proefnemingen heeft ref. zich bediend van eene groote Heronsfontein, die door eene monding van 0,8 à 0,9 m.m. middellijn het water tot omstreeks 3 palm hoogte opwerpt. Om bijzondere redenen werd [ 55 ]deze zoo wijd gekozen; met eene naauwere zou waarschijnlijk de gevoeligheid nog grooter zijn geweest. Een ligt gewreven barnsteenknop brengt reeds op drie à vier palmen afstand den straal, die zich op de helft der hoogte begint te verdeelen, tot zamen trekking.
De door fuchs gegeven verklaring evenwel is geheel onhoudbaar. De door hem te hulp geroepen aantrekking, die de door verdeeling geëlektriseerde waterdroppels op elkander uitoefenen, zou ten hoogste eene mindere uiteenwijking, maar nooit eene geheele zamensmelling dier droppels kunnen te weeg brengen; want zoodra zij elkander aanraken, kan de bipolaire toestand der droppels, en dus de kracht, die ze volgens fuchs bijeenhoudt, niet meer blijven bestaan. Zij zouden dus, indien zij tot aanraking kwamen, dadelijk weder uiteen moeten spatten; hetgeen niet geschiedt. Buitendien kan deze geheele aantrekking alleen voor de ten opzigte van het inducerende ligchaam achter elkaar gelegene droppels bestaan; de naast elkaar gelegene worden volkomen gelijknamig geëlektriseerd en moeten elkaar afstooten. De droppels zouden elkander dus in de rigting der elektrische werking moeten naderen en in eene andere, loodregt daarop, zich van elkaar moeten verwijderen.
Snelheid van het geluid in vaste ligchamen.—Masson heeft hierover eene reeks van nieuwe onderzoekingen gedaan. De snelheid van het geluid in de lucht, 353 meters in 1" bij 0° als eenheid aangenomen, is die in
De Stereomonoskoop (monostereoskoop?) van claudet. Voor eenigen tijd gaven wij in dit bijblad (1857, bl. 93) verslag van de verklaring door claudet gegeven van het relief, waarmede zich het beeld der chambre obscure op het matte glas vertoont. Voor korten tijd is eene fraaije toepassing; bekend geworden, die claudet heeft gemaakt van hetzelfde feit, hetwelk aan deze verklaring ten grondslag lag. Hij plaatst voor een mat glas eene gewone stereoskopische dubbel figuur, helder genoeg verlicht, om, door twee tusschen de figuur en het mat glas geplaatste bolle lenzen, van elk der beide deelen daarvan een duidelijk beeld op het matte glas te verkrijgen. De assen dier beide lenzen convergeren zoo, dat de beide beelden op het glas elkander juist bedekken. Plaatst men zich du op geschikten afstand achter dit glas, dan ziet men schijnbaar één beeld, maar eigenlijk twee verschillende: met het linker oog namelijk het beeld [ 56 ]van het regts, met het regter oog dat van het links geplaatste deel der figuur. Het effect daarvan is, even als wanneer men in den gewonen stereoskoop ziet, een sprekend relief. En, wat bij den laatsten niet mogelijk is, een aantal personen tegelijk kunnen hetzelfde beeld beschouwen en elkaar hunne aan en opmerkingen dienaangaande mededeelen. Claudet's werktuig heeft boven het gewone dus hetzelfde vooruit, wat een beeldmikroskoop boven een stam-mikroskoop vóór heeft; maar lijdt dan ook aan hetzelfde nadeel: er is zoo geen volkomen duister, dan toch zeer weinig verlicht vertrek tot de vertooning noodig, bij zeer sterke verlichting der voorwerpen.
Eene oude proef in nieuw gewaad. Onder dezen naam beschrijft de graaf schafgotsch in Poggendorff's Annalen (CIII, bl. 349) eene eenvoudige wijze om de bekende verbranding van dampkringslucht—of liever van de daarin bevatte zuurstof—in zoogenaamd brandbare gassen te vertoonen. De daar zeer uitvoerig beschrevene en afgebeelde inrigting komt op het volgende neder. Het middenkanaal van eenen gewonen argandschen gasbrander, liefst een porseleinen met vele openingen, wordt door eene kurk gesloten en door deze kurk eene glazen buis gestoken, die van boven eene opening heeft van 1 à 4 millim. wijd en lang genoeg is om zóó hoog door de kurk te kunnen geschoven worden, dat deze opening in hetzelfde vlak staat met den bovenrand van het glas, hetwelk voor het gewone en ook voor dit gebruik op den brander geplaatst wordt. De rand, die dit glas draagt, wordt van onderen door een daarin gelegd schijfje papier gesloten en op het glas een metalen plaatje gelegd, met eene opening in het midden, wier middellijn ongeveer de helft bedraagt van die van het glas. Stroomt nu door de openingen van den brander het gewone steenkoolgas en door de glazen buis dampkringslucht onder geringe drukking, dan kan men spoedig aan de opening van het metaalplaatje het daaruit stroomende gas ontsteken. In de gele vlam daarvan ziet men dan eene blaauwe aanmonding der glazen buis. Zoodra deze ontstaan is en behoorlijk geregeld met behulp der beide kranen waardoor het gas en de lucht stroomen, trekt men de glazen buis door de kurk heen naar beneden, waarbij de luchtvlam blijft bestaan. De gasvlam kan dan van boven, door het vlug heen schuiven van een papiertje over de opening in de metaalplaat, uitgedoofd worden, waarna dit papiertje weder weggenomen wordt.
Brengt men een niet alkohol bevochtigd kluwentje lampkatoen, aan een ijzerdraadje bevestigd, in het glas en met de luchtvlam in aanraking, dan ontbrandt dit niet, en een in die vlam gebragt papiertje wordt slechts verkoold. Hoe ligt verklaarbaar dit ook zijn moge, heeft het toch voor het oog iets zeer verrassends.
[ 57 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Verschijnselen bij de ontleding van Hydrocarburen door de elektriciteit. — De bekende ontdekker van de stratificatiën in het elektrische licht, quet, heeft aan de Academie des Sciences eenige merkwaardige uitkomsten medegedeeld, door hem bij de ontleding van koolwaterstof en andere zelfstandigheden verkregen (Comptes rendus XLVI. 19). Zoo als reeds voor lang bekend was, wordt hydrogenium bicarbonatum door de werking van daardoor heenslaande elektrische vonken in zijne bestanddeelen ontleed. Ook quet nam dit waar, toen hij de vonken van een z.g. Ruhmkorf-apparaat tusschen twee koperen bolletjes liet overgaan, die op geschikten afstand van elkaar gesteld waren in eene horizontaal geplaatste glazen buis, met zuiver dubbel-koolwaterstof gevuld. Daarbij zag hij de vrijwordende kool zich juist op de tegenover elkaar staande deelen der bolletjes en nergens anders aanzetten, daar eerst zwarte vlekjes en vervolgens verhoogingen vormend, die bij het voortzetten der proef al meer en meer kegelvormig aangroeiden, totdat zij eindelijk elkander raakten, quet drukt er bijzonder op, dat die kool zich niet aan een, maar aan beide elektroden gelijktijdig ontwikkelde en zegt, dat hem dit verschijnsel (hetgeen hij, vreemd genoeg, un phénomène de polarité noemt) nieuw toeschijnt. Hij meent, dat het iets analoogs is met hetgeen men bij de ontleding van water door wrijvings-elektriciteit, met behulp der z.g. wollaston-elektroden, waarneemt. In één adem voegt hij er evenwel eene zeer natuurlijke verklaring bij, die al het nieuwe in het verschijnsel wegneemt. De stroomen, die de vonken voortbrengen, hebben, zegt hij, eene steeds afwisselende rigting. Dit nu strijdt regtstreeks met de naauwkeurige proefnemingen van poggendorff, die gezien heeft, dat zoodra in de keten van den geïnduceerden stroom des Ruhmkorff-apparaats op eenige plaats eene afbreking bestaat, niet de beide noodzakelijk in afwisselende rigting opgewekte stroomen, maar slechts één dier beide in werking treedt. Wie ooit de vonken van zulk een toestel, vooral die in verdunde lucht, met eenige oplettendheid heeft gadegeslagen, weet ook hoe scherp daarbij het verschil tusschen de lichtverschijnselen aan de positieve en negatieve elektroden te voorschijn treedt en is dus overtuigd, dat daarbij aan geene stroomen in afwisselende rigting kan gedacht worden. Men zou dus bijna geneigd zijn om in het Quetsche verschijnsel meer opmerkelijks te zien, dan er, als men zijne verklaring aanneemt, in overblijven kan. Er is evenwel nog eene derde mogelijkheid. Quet heeft misschien, op het [ 58 ]voetspoor van grove en masson, ook in, of liever met de keten van den geïnduceerden stroom, een condensator gebezigd. Hij meldt daar niets van; maar als dit het geval is, dan is het waar, dat elk der heide in het apparaat opgewekte stroomen vonken geeft, en dan gaat zijne verklaring door; maar dan vervalt ook de door hem gestelde overeenkomst ten eenemale.
Wanneer men zwavel-waterstofgas op dezelfde wijze ontleedt, dan worden de zwaveldeeltjes, zegt quet, door de beweging van het gas te gemakkelijk medegesleept, dan dat men hier hetzelfde verschijnsel als bij de kool zou kunnen waarnemen. Aan eene andere oorzaak, wier invloed à priori zeker niet kan betwist worden, aan het overgroote verschil in geleidingsvermogen van kool en zwavel, schijnt quet hierbij niet te hebben gedacht. Ook uit alkohol heeft hij, door vonken, kool en eene harsachtige stof zien vrij worden.
Van meer belang misschien zijn de uitkomsten door hem bij de ontleding van alkohol, langs den gewonen weg der elektrolyse verkregen. Door daarin een weinig potassa op te lossen, wordt de geleidingswederstand van deze vloeistof zooveel verminderd, dat men daaruit met den stroom van zes Bunsen-elementen, in één uur een liter gas kan ontwikkelen, uit gas is door quet niet ontleed; hij teekent slechts op dat, wanneer men het door schudden in innige aanraking brengt met eene oplossing van protochloruretum cupri in ammoniak, zich daaruit een bleekrood precipitaat afscheidt, dat gewasschen en gedroogd zijnde, door eenen slag of door verwarming tot weinig hoven 100° C, heftig ontploft. Een dergelijk, maar nog sterker werkend fulminaat verkreeg hij, op dezelfde wijze, uit eene ammoniakale oplossing van chloorzilver.
Het gas, bij de ontleding van alkoholdamp door warmte verkregen, doet, wanneer men zorg gedragen heeft de daartoe dienende porseleinen buis bij de bewerking in heftige gloeijing te brengen, in de genoemde oplossingen juist hetzelfde precipitaat ontstaan.
Phosphorescentie door insolatie.—E. becquerel heeft over dit onderwerp eene reeks van zeer belangrijke proeven gedaan, waarvan hij de uitkomsten aan de Academie des Sciences, in hare zitting van den 24 Mei l.l., heeft medegedeeld. Langs een zeer gelukkig gekozen weg heeft hij de volle bevestiging daarbij geleverd van een reeds vroeger door hem uitgesproken vermoeden, dat veel meer ligchamen dan men tot nog toe meende de eigenschap bezitten, om in het donker voor een korten tijd te lichten, nadat zij te voren aan de werking van het licht zijn blootgesteld geweest. Men kan zich hiervan overtuigen, zoodra men slechts een middel bezit om den tijd, die tusschen de blootstelling aan het licht en de beschouwing van het ligchaam in het donker verloopt, tot een uiterst klein deel eener seconde te doen inkrimpen. becquerel heeft dit middel gevonden in eene schijf met eene buiten het midden[ 59 ]punt gelegen opening, zoo vóór het te onderzoeken ligchaam op eene spil geplaatst, dat bij een zekeren stand der schijf een bundel lichtstralen door die opening heen het ligchaam treffen, terwijl, als de schijf een halven slag is omgedraaid, een daarvoor geplaatste waarnemer door diezelfde opening het ligchaam zien kan. Doet men nu die schijf met eene snelheid van b.v. 300 omwentelingen per seconde draaijen, dan verloopt er niet meer dan, 1⁄600 seconde tusschen de blootstelling aan het licht en de beschouwing, en door meer dan twee openingen in de schijf aan te brengen, of door het aantal onwentelingen per seconde te vermeerderen, laat zich die tijd nog gemakkelijk tot 1⁄3000 tot 1⁄10000 seconde verkorten.
Eenige der belangrijkste uitkomsten, door becquerel met dezen toestel verkregen, willen wij hier opteekenen:
1) Als het licht, en vooral de meest breekbare stralen, zekere ligchamen heeft getroffen, dan zenden deze lichtstralen uit van eene gewoonlijk grootere golflengte dan die waardoor zij getroffen zijn. De intensiteit van dit licht neemt in het eerst zeer snel, later langzamer af en wordt nul na eenen tijd, die voor verschillende ligchamen van eene zeer kleine breuk eener seconde tot eenige uren kan verschillen.
2) Deze eigenschap der ligchamen hangt af van eene bijzondere schikking hunner deelen, zonder in regtstreeksche betrekking te staan tot hunnen kristalvorm.
3) Er bestaat geen het minste verband tusschen den duur der lichtuitstraling, de intensiteit en de breekbaarheid van het uitgestraalde licht. Het is mogelijk, dat hetzelfde ligchaam licht van zeer verschillende tinten uitstrale, al naar het grootere of kleinere tijdsverloop tusschen de blootstelling aan het licht en de waarneming der phosphorescentie.
4) De tijd, dien de lichtstralen behoeven om de ligchamen lichtend te doen worden is bij sommige uiterst kort, daar eene elektrische vonk, die minder dan 1⁄100000 seconde duurt, het verschijnsel der phosphorescentie kan voortbrengen. Om het maximum dier werking voort te brengen is echter een tijd voor de insolatie noodig, die afhangt van de intensiteit der werkende stralen en van de gevoeligheid der phosphorescerende stof.
5) Dit door een op deze wijze phosphorescerend ligchaam uitgestraalde licht is niet sterk genoeg om eenige zigtbare thermische werking voort te brengen; tot nog toe is het ook onmogelijk geweest om eenige chemische werking daarvan te verkrijgen.
6) Het verschijnsel, dat men fluorescentie heeft genoemd, verschilt waarschijnlijk van de phosphorescentie alleen door den zeer korten tijd, dat de fluorescerende ligchamen den indruk des lichts kunnen bewaren. Sommige dier ligchamen, vooral vele uraniumverbindingen, vertoonden in becquerel's [ 60 ]"phosphoroscoop" eene zeer intense, maar niet langer dan eenige honderdsten eener seconde aanhoudende, phosphorescentie.
Nieuwe verbindingen voor galvanische elementen. In eenen arbeid over de hoeveelheden warmte door de verbinding van verschillende metalen met chloor ontstaan—of vrijgemaakt, voor wien het woord ontstaan te vermetel luidt, — hebben marlé-davy en troost de elektromotorische krachten opgegeven van eenige nieuwe combinatiën voor galvanische batterijen, zooals die door hen uit de thermische werking daarin was berekend. Ter vergelijking geven zij eerst de op dezelfde wijze verkregene getallen voor de elektromotorische kracht van twee bekende elementen. Zij zijn:
- Bunsen-element 42800.
- Smee-element 18100.
- 1. Kool in sesquichloruretum ferri, (met ijzer in verdund zwavelzuur? Ref). Vorming van protochloruur 19700.
- 2. Koper in protochloruretum cupri, zink (in verdund zwavelzuur?). Neerslag van koper 20900.
- 3. Kool in bichloruretum cupri, zink (in verdund zwavelzuur?). Vorming van protochloruur 52600.
- 4. Kool in sesquichloruretum ferri, zink (in verdund zwavelzuur?). Vorming van protochloruur 34.300.
Het element no. 1 is voor de praktijk belangrijk om den lagen prijs der daarin gebezigde materialen. Het onder 3 aangegevene, hoewel iets minder sterk dan no. 4, is toch veel sterker dan het gewone Danielsche, en daar het zure protochloruretum cupri van zelf weder tot bichloruur overgaat, zoo kan hetzelfde zout voortdurend worden gebruikt. De poreuse wanden kunnen in dit element ook niet verstopt raken.
Toepassing der photographie op de sterrekunde en andere natuurwetenschappen. — Toen de photographie het eerst was uitgevonden, dachten voorzeker nog weinigen aan de gewigtige diensten die zij bestemd was eenmaal aan de natuurwetenschap te brengen. Thans begint men dit meer en meer in te zien. Met alleen dat zij in vele gevallen het beste middel aan de hand geeft om volkomen getrouwe afbeeldingen van natuurvoorwerpen te verkrijgen en deze door afdrukken te vermenigvuldigen, maar zij is ook in staat het beeld terug te geven en te bewaren van verschijnselen, die van geheel voorbijgaanden aard zijn en te korten tijd duren om er op eene andere wijze naauwkeurige afbeeldingen van te vervaardigen. Doch, hetgeen van nog grooter gewigt is, zij geeft bovendien gelegenheid, om die beelden van een kortstondig verschijnsel later in de stille rust van het studeervertrek zorgvuldig te onderzoeken en aldus bijzonderheden daaraan te ontdekken, die aan de vlugtige waarneming gedurende de [ 61 ]weinige oogenblikken, dat het verschijnsel zigtbaar was, noodzakelijk ontsnappen moesten. De photographie houdt het verschijnsel als het ware vast en stelt den natuuronderzoeker in staat, om, nog na verloop van jaren, het op nieuw te beschouwen en met andere dergelijke verschijnselen te vergelijken.
Het is vooral in de sterrekunde, dat men zich van dit hulpmiddel tot waarneming veel beloven mag. Reeds hebben nasmyth, delarue in Engeland, bond in Amerika, secchi te Rome getoond, dat photographische beelden van de maan, van sterren en van planeten kunnen verkregen worden, doch het zijn inzonderheid de eclipsen, die, als het gevolg van de beweging der hemelligchamen, daarvoor niet het minst in aanmerking komen. Faije toonde onlangs (in de zitting van den 12 April) aan de Fransche akademie eene reeks van photographische afbeeldingen van de zon-eclips van den 15 Maart j.l. vervaardigd door de H. H. porro en quinet. Daartoe was de reusachtige kijker van 15 meters brandpuntafstand des eersten gebezigd. In het brandpunt was een raampje geplaatst met de collodium plant, die op een gegeven teeken door middel van een veêrtoestel ontbloot werd, zoodat zij gedurende een klein breukdeel eener seconde aan den indruk van het licht was blootgesteld. Op hetzelfde oogenblik werd door een telegraphischen toestel de tijd aangegeven. Ten gevolge van den min gunstigen toestand des hemels en de eenigzins gebrekkige inrigting der werktuigen, zijn niet alle de aldus verkregen beelden even zuiver, maar toch bevinden zich daaronder eenige, die scherp genoeg zijn om faije in staat te stellen daaraan later, door middel van een mikroskoop, hetwelk van een mikrometrischen toestel voorzien is, naauwkeurige metingen in het werk te stellen.
Faije doet nog teregt opmerken, dat de photographie, vereenigd met eene volkomen juiste inrigting om op hetzelfde oogenblik, dat het beeld gevormd wordt, ook den tijd te bepalen, het middel aan de hand geeft om de zoogenaamde persoonlijke fout te ontwijken, die, gelijk de ondervinding geleerd heeft, alle waarnemingen aankleeft, welke langs den gewonen weg verrigt worden.
Als een voorbeeld van de scherpte, die het photographische beeld van hemelsche voorwerpen bezitten kan, kan worden aangevoerd, dat secchi (Compte. rendus XLVI, p. 795) eene photographie van Saturnus bezit, welke slechts 1 millim. middellijn heeft, en waaraan men desniettegenstaande niet alleen duidelijk de donkere tusschenruimten tusschen de planeet en den ring, maar ook de schaduw, die de laatste op de eerste werpt, herkennen kan. Het beeld verdraagt dan ook eene vergrooting, waarbij het zich met eene doormeter van 1½ tot 2 duim vertoont. Bovendien leert deze photographie nog twee merkwaardige bijzonderheden, vooreerst dat de lichtsterkte van den ring [ 62 ]grooter is dan die van de planeet zelve, en ten tweede, dat Saturnus in verhouding meer licht terugkaatst dan de volle maan, want, in weerwil van den grooteren afstand der planeet, behoefde deze tot het ontstaan van een beeld slechts 8 en de maan 20 minuten. Secchi schrijft dit sterker licht terugkaatsend vermogen van Saturnus aan eenen de planeet omhullenden dampkring toe, die aan de maan ontbreekt.
Inrigting om het gewigt van zeer geringe hoeveelheden stof te bepalen. — Alfred mc. mayer, hoogleeraar in de natuur- en scheikunde aan de universiteit van Maryland, bezigt den volgenden kleinen, gemakkelijk te vervaardigen toestel, waarmede gewigten van 1⁄100 en zelfs 1⁄1000 milligram kunnen bepaald worden. Een ongeveer drie duim lange, door uittrekking in de glasblazerslamp verkregen uiterst dunne glasdraad wordt aan het eene uiteinde haaksgewijs omgebogen en het andere einde in horizontale rigting met lak op een stuk hout bevestigd. Als schaaltje dient een uiterst dun (0,001 tot 0,002 E.d.) schijfje droog merg van de eene of andere plant, door welks midden een tweede, van onderen van een klein knopje voorzien, zeer dunne glasdraad gaat, die even ais de eerste haaksgewijs aan het andere einde omgebogen is en daarmede aan het einde van genen kan opgehangen worden. De weging geschiedt door aflezing op eene verdeelde schaal, waarvan de verdeelingen vooraf gemaakt zijn, door zeer kleine gewigten, verkregen door een zeer dun hoofdhaar te wegen en in kleinere stukjes van gelijke lengte te knippen, op het schaaltje te leggen. De aldus verkregen grootere afdeelingen der schaal worden dan vervolgens in kleinere verdeeld. De geheele inrigting berust derhalve op de veerkracht van den horizontalen draad. Daar deze hoogst gevoelig is voor den geringsten luchtstroom, zoo moet de kleine toestel in een glazen kastje geplaatst worden. (Americ. Journ. 1858, p. 39).
De grootste bloedligchaampjes.—Uit eenige metingen, verrigt aan de bloedligchaampjes van den Japanschen reuzen-salamander (Cryptobranchus japonicus) en uitvoeriger medegedeeld in de Verslagen en Mededeelingen der Konink. Akademie, DI. VII, St. 3, is mij gebleken, dat van alle dieren, wier bloed tot hiertoe onderzocht is, de bloedligchaampjes van dit dier de grootste oppervlakte bezitten. De gemiddelde overlangsche doormeter bedraagt 46,8 m m m, de gemiddelde dwarse doormeter 32,8 m m m, de daaruit berekende gemiddelde oppervlakte 1203 vierkante m m m. Legt men de uitkomsten der metingen van rud. wagner aan de bloedligchaampjes van Proteus angvineus ten grondslag, dan vindt men voor de oppervlakte van deze 1099 vierkante m m m. De gemiddelde oppervlakte van een menschelijk bloedligchaampje is 42 vierkante m m m.
Levende Lepidosiren annectens in het kristallen paleis.—Sedert verscheidene maanden bevinden zich drie dezer merkwaardige dieren in het kristallen paleis van Sydenham, en volgens de laatste berigten (Archiv. f. Naturgeschichte 25ter Jahr. p. 330) genieten nog twee daarvan eene goede gezondheid en zijn in grootte toegenomen. Door den heer w. hawkins is, kort na hunne aankomst, in de Illustrated News, (Suppl. 20 Sept. 1856) daarvan eene goede afbeelding gegeven. Zij werden, besloten in ballen van harde klei, uit de Gambia naar Engeland overgebragt. In dien toestand bleven zij acht maanden zonder eenig teeken van leven te geven, totdat de kleiballen in water gelegd werden, waardoor deze openbarstten en uiteen vielen, waarbij donker gekleurde ei- of coconachtige ligchamen bloot kwamen, die ook weldra barstten, ten gevolge waarvan de daarin besloten dieren vrij werden en weldra levendig door het water zwommen of veeleer scholen, terwijl zij de hun aangeboden wormen, kleine kikvorschen en stukken vleesch met groote vraatzucht verslonden.
Dr. j.e. gray heeft van deze gelegenheid gebruik gemaakt om de levenswijze van dit zonderlinge schepsel, dat eenen schakel tusschen visschen en reptilen daarstelt, te onderzoeken. In de bewegingen gelijkt de lepidosiren meer op eenen triton, dan op eenen aalvormigen visch. Zijn staart gebruikt hij om zich voorwaarts en bovenwaarts naar de oppervlakte des waters te begeven. Van zijne zeer lange priemvormige ledematen, die zeer beweeglijk zijn, bedient hij zich meer om zijne bewegingen te rigten; zij gelijken daarbij meer op pootjes dan op vinnen, inzonderheid wanneer eenig vast ligchaam, [ 64 ]dat hun als steun kan dienen, onder hun bereik komt. Is het dier in rust op de oppervlakte van het zand op den bodem van den bak, dan gebruikt het deze ledematen als steunpunten, zoodat het ligchaam zich in eene hoogte van twee tot drie duim boven die oppervlakte bevindt. Waterademhaling en luchtademhaling wisselen elkander af. In den rustenden toestand treedt het water door de kleine neusgaten (die geenszins, gelijk men vroeger meende en ook bij de visschers algemeen het geval is, blind eindigen) in den mond en door de kieuwspleet weder uit. Somtijds opent het echter den mond wijd, laat dezen een tijdlang open en verwijdt zijne keel door middel van het tongbeen; dan sluit het den mond weder, opent de kieuwspleet en sloot door zamentrekking van de keel eenen sterken waterstroom door de zijdelingsche kieuwopening naar buiten. Van tijd tot tijd verheft het zich naar de oppervlakte des waters, totdat het voorste gedeelte van den kop en de geheele mond boven het water uitsteekt; dan opent het den mond, houdt dezen eenige oogenblikken open, verwijdt de keel, vult deze met lucht, sluit den mond, daalt weder onder water en trekt de keel zamen om de lucht in de longen, dat is in de longachtige zwemblaas, te drijven, waarna het dier weder zijne oude plaats nabij den bodem van den bak inneemt. Van hunne wraakzucht getuigt het door den heer Bartlett medegegedeelde feit, dat namelijk een hunner eenen anderen aanviel en schier de achterste helft van dezen opvrat. Zij groeijen dan ook zeer snel. Bij hunne aankomst hadden zij eene lengte van 9 E. duimen, die in den tijd van drie maanden verdubbeld was.
De hoogste berg van Amerika.—Langen tijd heeft de Chimborazo den naam gehad van de hoogste berg van Amerika te zijn. Uit eene meting, medegedeeld door den heer pissis, in zijne Geologische beschrijving van de provincie Aconcagua (Chili), blijkt, dat de piek van Aconcagua 6.834 meters hoog is en zich derhalve nog 304 meters hooger dan eerstgenoemde berg verheft. Deze piek van Aconcagua ligt op eenen afstand van slechts dertig uren gaans van de zee en vertoont zich in haar geheel aan het oog, zonder daarvoor gelegen bergen, zoodat zij een veel treffender indruk maakt dan de nog hoogere toppen van het Himalaya-gebergte, die schijnbaar veel lager zijn, omdat de bodem, op de plaats van waar zij zigtbaar zijn, zelf reeds eene aanmerkelijke hoogte heeft en bovendien hun voet aan het oog onttrokken wordt door de zich daarvoor uitbreidende bergreeksen. (l'Institut 1858, p. 192.)
[ 65 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Invloed van warmte en van wringing op magneten.—Over dit onderwerp heeft de hoogleeraar wiedemann, te Bazel, eenige belangrijke bijzonderheden medegedeeld, waarvan wij de voornaamste hier laten volgen.
1) Wanneer men eene staalstaaf, die bij eene temperatuur van 0° door een elektrischen stroom is gemagnetiseerd geworden, van een gedeelte harer kracht berooft door een stroom, die er in tegenovergestelde rigting om heen wordt geleid, dan zal die staaf door verwarming nog meer van hare kracht verliezen, maar dit bij eene nu volgende verkoeling geheel weder terug ontvangen, indien het gedeelte harer kracht, dat men door de magnetisering in tegengestelden zin heeft weggenomen, eene zekere grens bereikt en niet te zeer overschrijdt. Is dit gedeelte te klein, heeft men te weinig magneetkracht aan de staaf ontnomen, dan zal zij na de verwarming en verkoeling minder kracht dan te voren vertoonen; en is het te groot, heeft men meer magneetkracht dan noodig was weggenomen uit de staaf, dan zal zij na de verwarming en verkoeling meer magneetkracht vertoonen, dan zij vóór de verwarming bezat. Daardoor kan dus eene staaf, die geen merkbaar magnetisme bezit, na eene verwarming en verkoeling zich duidelijk magnetisch vertoonen.
2) Eene staaf, die bij het kookpunt van water is gemagnetiseerd en dan door terugstrijking als boven van een gedeelte harer kracht beroofd, kan door de verkoeling óf niet veranderen, óf in kracht verliezen of ook winnen.
3) Het wringen vermindert de kracht der magneetstaven en dat wel in steeds met de grootte der wringing afnemende verhouding. Bij gelijke torsie is die vermindering evenredig aan de intensiteit der bestaande magneetkracht. Bij zeer sterk gemagnetiseerde staven is het verlies evenwel geringer, dan het volgens deze wet zijn moest. Herhaalde wringingen in dezelfde rigting verzwakken de staaf aanhoudend; eene enkele daarop volgende wringing in tegengestelde rigting neemt veel meer magneetkracht weg, dan de laatstvorige heeft gedaan. Als men, na vele wringingen heen en weder, de staaf haren evenwigtstoestand weder laat hernemen, dan vermeerdert hare magneetkracht een weinig.
4.) Eene magneetstaaf, die vooraf door een stroom in tegengestelde rigting van een klein deel harer kracht is beroofd geworden, verliest veel minder [ 66 ]kracht door eene geringe wringing, dan eene andere van dezelfde kracht, die niet te voren sterker is geweest.
5) Eene staaf, waarvan men een veel grooter deel harer kracht door eene terugstrijking als boven heeft weggenomen, vertoont bij wringing eene vermeerdering harer magneetkracht, welke eerst met de meerdere torsie toeneemt om, na een zeker maximum te hebben bereikt, weder af te nemen. Hoe grooter het deel harer kracht is, dat men aan eene staaf ontnomen heeft, des te sterker moet men haar wringen om het zoo even genoemde maximum te bereiken. Als de staaf geheel gedemagnetiseerd is geworden, dan zal de wringing haar een groot deel harer kracht wedergeven.
6) Als men door wringing aan eene magneetstaaf meer kracht ontneemt, dan zij door eene zekere reeks verwarmingen en verkoelingen zou verloren hebben, dan zal zij door eene verwarming en verkoeling niets van de kracht, die zij nog bezit, verliezen.
7. Bij het magnetiseren zal eene gewrongene ijzeren staaf of draad hare vroegere gedaante gedeeltelijk weder hernemen, zich detorderen, om eene bepaalde hoeveelheid. (Dit is eene uitwerking van den reeds voor jaren door guillemin aangewezen invloed der magnetisering op de veerkracht van ijzer en staal, en een nieuw bewijs tegen de beweringen van wertheim, die dezen invloed ontkent. Ref.)
8. Tot zekere grens neemt deze detorsie met de intensiteit van het in het ijzer opgewekte magnetismus toe. Bij zwakke wringingen is zij onafhankelijk van de dikte des draads en van het spannende gewigt.
9. De herhaalde inwerking van denzelfden zwakken stroom op een gewrongen draad vermeerdert de detorsie niet. Dezelfde stroom in tegenovergestelde rigting werkende zal nu den draad op nieuw een weinig detorderen. Laat men den stroom daarna weder in de eerste rigting werken, dan retordeert zich de draad.
Rotatie van eenen bolvormigen geleider door den elektrischen stroom. — In de werkplaatsen voor galvanische vergulding van den heer fearn, te Birmingham, werd eens, misschien bij toeval, eene geelkoperen buis van 16 millimeters middellijn en van meer dan 1,2 meter lengte, dwars over twee andere gelegd van 25 mm. middellijn, die horizontaal en evenwijdig waren geplaatst en elk verbonden met een der polen van eene sterke bunsen-batterij (van 2 à 20 elementen, zegt het Engelsche Athenaeum, waaruit wij dit berigt ontleenen). Door de eerste buis was nu de keten gesloten, en zij begon op de beide onderliggende te trillen en zich om hare as te wentelen. De heer gore, wien dit verschijnsel vertoond werd, heeft een toestel vervaardigd om het naar willekeur en eenigzins gewijzigd te kunnen voortbrengen, en ver[ 67 ]toonde dien in eene der laatste zittingen der Royal Society te Londen. Deze toestel bestaat uit twee geelkoperen rails, zuiver evenwijdig en met de bovenkanten in één horizontaal vlak geplaatst. Deze rails worden met eene batterij in verbinding gebragt en een holle bol van dun geelkoper zóó daarop geplaatst, dat hij aan beide raakt en dus de keten sluit. Zoodra dit geschiedt, begint de bol te trillen en om zijne as te wentelen, terwijl een knetteren en in halfduister zigtbare vonken op de aanrakingsplaatsen bewijzen, dat de stroom daar telkens afgebroken wordt.
Het Athenaeum geeft dit feit zonder eenige verklaring en de Cosmos, die het overneemt, voegt er zelfs eene bijna formele uitnoodiging bij aan den heer despretz, om in eene volgende zitting van de Academie des Sciences de leden op deze »curieuse expérience" te vergasten. Het is intusschen duidelijk, dat er hier niets anders geschiedt, dan hetgeen à priori zou kunnen worden afgeleid uit de eerste wet der elektrodynamica volgens ampère: de deelen van eenen zelfden stroom stooten elkander af. Deze wet schijnt langzamerhand in vergetelheid te geraken, misschien wel, omdat ampère die door geene andere proefneming bewezen heeft dan door de bekende met een in twee afdeelingen gescheiden kwikbak en een geleidend boogje, wier bewijskracht vrij betwistbaar is. Het heeft evenwel later niet aan de zaak meer regtstreeks bewijzende proefnemingen ontbroken, eene waarvan te na met de boven beschrevene overeenkomt, dan dat wij haar niet met een woord zouden vermelden. Wanneer men het loodblok, waarop een verwarmd metaalblok, naar trevelyan, trilt, en de metalen steel van dit laatste elk met een der polen van een of twee Grove-elementen verbindt, dan trilt dit, ook wanneer de beide metalen volkomen dezelfde temperatuur bezitten. Deze proef werd reeds voor eenige jaren door den hoogleeraar van breda bij zijne voordragten in Teylers stichting te Haarlem vertoond.
Invloed van het magnetisme op het geleidingsvermogen van ijzer en nikkel. — Daarover heeft thomson op 18 Junij l.l. eene voordragt gehouden in de Royal Society. Hij heeft gevonden, dat dit vermogen in ijzer bij het magnetiseren om 1⁄288 toeneemt, wanneer de magneetlijnen en de stroomlijnen regthoekig op elkaar gerigt zijn, of wanneer, met andere woorden, de ijzeren geleider dwars gemagnetiseerd wordt, terwijl het integendeel om 1⁄500 afneemt, wanneer de beide lijnen evenwijdig zijn, of de ijzeren geleider overlangs wordt gemagnetiseerd. Voor nikkel bedroeg die vermeerdering in het eene geval 1⁄192 en de vermindering in het andere 1⁄144.
Eenige jaren geleden heeft Ref. proeven gedaan over hetzelfde onderwerp. Omstreeks 20 ellen ijzerdraad van 1 mm. middellijn, met katoen bekleed, werden tot een bundel van 6 palmen lang zóó gebogen, dat een stroom de [ 68 ]geheele lengte des draads moest doorloopen, zoodra de einden daarvan met eenen elektromotor in verbinding waren gebragt. Deze bundel werd geplaatst in eene spiraal van omstreeks 300 windingen rood koperdraad van 3 mm. middellijn, die in twee lagen bijna de geheele lengte des bundels bedekten. De draad werd nu met eene Sinus-boussole en met een enkel Daniel-element in verbinding gebragt, en zoodra de magneetnaald der boussole in rust gekomen was, de stroom van eene batterij van 10 Grove-elementen, elk van ruim 2,5 vierk. palm dubbel werkende platina-oppervlakte, door de spiraal geleid, en dus het ijzerdraad krachtig gemagnetiseerd. Er was desniettemin geen spoor van verandering in den stand der naald, nu of na het verbreken des magnetiserenden strooms te bespeuren, en Ref. meende het er dus voor te mogen houden, dat het magnetisme geen invloed op het geleidingsvermogen van het ijzer uitoefent, maar aarzelde om deze uitkomst te publiceren, in de overtuiging, dat niets gevaarlijker is dan het publiek maken van een negatief resultaat, zoo lang dit niet tot volkomen zekerheid is verheven. Weinige maanden daarna vernam hij echter uit poggenporff's Annalen, dat edlund, te Christiania, de zaak op eene geheel gelijksoortige wijze had onderzocht, met volkomen hetzelfde resultaat.
Thomson nu zegt, dat hij eerst door regtstreeks magnetiseren van het ijzer en nikkel in eene spiraal had geëxperimenteerd en daarbij eene vermindering in het geleidingsvermogen van slechts 1⁄3000 in ijzerdraad had waargenomen. Eerst door kleine blokjes der beide metalen te plaatsen tusschen de elkander zooveel mogelijk genaderde pooleinden eens grooten elektromagneets, zoo als die voor diamagnetische proefnemingen wordt gebezigd, heeft hij in deze de veel aanzienlijker veranderingen kunnen waarnemen, die boven zijn opgeteekend.
De zaak schijnt ons toe nog verder onderzoek waard te zijn en te behoeven. Om te kunnen beslissen, of thomsons proefnemingen ten volle vertrouwen verdienen, zal het noodig zijn te wachten, totdat een grondiger oordeel over zijne methode van onderzoek mogelijk wordt door het in het licht verschijnen zijner geheele verhandeling in de Phil. Transactions.
Nog eens de vonken van den Ruhmkorff-toestel.—Het verschil in deze vonken, al naar dat men ook in of met de keten van den geinduceerden stroom een condensator bezigt of niet, is door gassiot (Phil. mag., Junij 1858, pag. 468) op volkomen dezelfde wijze verklaard als dit door Ref. (hiervoren, pag. 57 en volg.) was geschied. Gassiot heeft bovendien deze verklaring buiten twijfel gesteld door een onderzoek der beide vonken in den draaijenden spiegel van wheatstone. De vonk, zonder buiten-condensator verkregen, vertoonde zich in dien spiegel wel verbreed, maar niet verdeeld; terwijl de veel meer [ 69 ]heldere en sterke, kortere vonk, die het apparaat met dien condensator oplevert, in den spiegel zich in twee duidelijk afgescheidene vonken verdeelt.
Gassiot wijst hierbij nog op het vroeger door hem waargenomen feit, dat ook bij vonken in luchtverdunde ruimte de buiten-condensator zich op dezelfde wijze werkzaam toont, door ook het anders donkere deel van den weg der ontlading met stratificatiën te vullen, die hare bolle zijde gekeerd hebben tegen die, welke het sterker verlichte deel vervullen. Om dit te kunnen waarnemen, moet de inducerende stroom slechts zeer zwak zijn, zegt G. Naar het ons voorkomt, zal ook de afstand der elektroden hierop veel invloed uitoefenen en de buiten-condensator ophouden te werken, zoodra die afstand verminderd is tot beneden zekere van die stroomsterkte afhankelijke grens.
Overblijfselen van menschen en voortbrengselen van menschelijke kunstvlijt te midden der overblijfselen van voorwereldlijke dieren.—Bij de reeds bekende feiten, waaruit schijnt te blijken, dat de mensch reeds op aarde leefde, toen nog verscheidene thans uitgestorven diersoorten bestonden, en welke door mij bijeenverzameld zijn in eene der Aanteekeningen op De voorwereldlijke Scheppingen enzv., bl. 355, kan weder een nieuw gevoegd worden. Alfred Fontan heeft namelijk onlangs verslag gegeven (Compt. rendus, XLVI, p. 900) van een door hem bewerkstelligd onderzoek in twee beenderengrotten bij Massat (Ariège), waarin talrijke beenderen van den holenbeer, van eene groote soort van hyaena, van eene groote katsoort (tijger of leeuw), van verscheidene herkaauwende dieren, waaronder van het reuzenhert (Cervus megaceros) en van knaagdieren worden aangetroffen in eenen toestand, die bewijst, dat zij daarheen door waterstroomen gevoerd zijn. Daaronder vermengd en, naar allen schijn, van gelijken ouderdom, vond hij in de eene grot ook eenige menschelijke tanden en kiezen, en in de andere eene groote menigte van werktuigen uit been vervaardigd, namelijk pijlspitsen, wiggen, naalden of priemen, enz.
De versteeningen in den Hondsrug van Groningen.—Deze hebben onlangs eenen grondigen bewerker gevonden in f. roemer, die daartoe in staat was gesteld door de verzamelingen, welke de heeren staring en ali cohen hem tot dit doel hadden toegezonden. Uit zijn verslag daaromtrent (Neues Jahrb. der Mineralogie, Geognosie etc. 1858, p. 257) blijkt, dat het hem gelukt is 43 soorten van fossielen met zekerheid te bepalen, namelijk 21 Anthozoen, 2 Crinoiden, 15 Mollusken en 5 Crustaceën. Uit zijne vergelijking met de fossiele overblijfselen uit andere streken leidt hij de volgende gevolgtrekkingen af:
1". Met uitzondering van eenige weinige overblijfselen uit de krijtformatie, behooren alle de fossielen bevattende gesteenten van den Hondsrug tot de Silurische groep.
[ 70 ]2°. Bijna alle de gevonden soorten zijn afkomstig uit de bovenste lagen van dit stelsel; slechts drie zijn onder-silurische soorten.
3°. De grootste overeenkomst bieden de fossielen van den Hondsrug aan met de fossiele fauna van het aan de zuidoostkust van Zweden gelegen eiland Gothland; de soorten, die daar het menigvuldigst zijn, zijn het ook te Groningen. De onder-silurische soorten zijn vooral bekend uit de kalkachtige Silurische lagen van de Russische Oostzee-provinciën. Eene daarvan (Orthisina anomala) is tot hiertoe alleen uit den omtrek van Reval bekend.
Men mag derhalve daaruit besluiten, dat de hoofdmassa der Silurische versteeningen van Groningen, hetzij van het eiland Gothland zelf, of van een nabij gelegen sedert verdwenen Silurisch gebied, en eenige weinige uit de Russische Oostzee-provinciën gedurende de diluviaal-periode daarheen gevoerd zijn.
Herinnering verdient het hierbij, dat reeds in 1818 de hoogleeraar p. driessen, in zijne akademische redevoering: de amplificato, in hac Academia, rerum naturalium studio, op de overeenkomst der in den Groninger Hondsrug gevonden koralen met die van Zweden gewezen heeft.
Voorhoofdsstreng bij sommige jonge Crustaceën.—Gelijk bekend is, zijn vele lagere Crustaceën, ofschoon zij op jeugdigen leeftijd zich met gemak in het water bewegen, later vastgehecht aan andere dieren, op welke zij als parasiten leven. M.E. Hesse beschrijft onder meer andere tijdelijke en op meer gevorderden ouderdom verdwijnende organen dezer dieren, een draad, welke bij eenige geslachten het jong aan de moeder verbindt, en door hem voorhoofdsstreng (cordon frontal) genoemd wordt. Het eene uiteinde van dien draad is aan den rand des voorhoofds van het jonge dier gehecht, het andere zit door tusschenkomst van eene cirkelvormige verbreeding aan het lijf der moeder vast, en de draad zelf is lang en buigzaam genoeg om het jong bewegingen toe te laten, welke van die der moeder onafhankelijk zijn, en het te veroorloven om zich te hechten aan het ligchaam van den visch, op welken moeder en jong te zamen le[ 71 ]ven. "Het is," zegt H., "een vreemd en tevens belangstellend schouwspel, wanneer men deze jongen, vooral die der geslachten Trebius en Caligus, die met vrij veel gemak zwemmen, de bewegingen der moeder ziet volgen, evenals eene sloep, aan een groot schip gehecht, door dit laatste voortgetrokken wordt." Dit verband tusschen de twee individuen houdt op, wanneer het jong, zich zelf zijn voedsel kunnende verschaffen, de hulp der moeder daartoe niet meer noodig heeft; alsdan scheidt zich de streng glad van den frontaalrand af. H. veronderstelt, dat dit plaats heeft tijdens de tweede of derde schaalwisseling. (Compt. rendus Tom XLVI, pag. 1054.)
Over het insekt, dat looden kogels doorboort (zie Album 1857, bladz. 376), heeft de maarschalk vaillant nieuwe mededeelingen gedaan van de resultaten, die opgegeven zijn in eene verhandeling, hem uit Petersburg door den heer notschulsky toegezonden. Die resultaten zijn kortelijk de volgende. Het insekt, door hetwelk de kogels der Fransche, en niet die der Russische soldaten in de Krim doorboord zijn, is het masker van Urocerus juvencus L., welk insekt in de Krim nog niet waargenomen is, en over 't geheel zeldzaam in Rusland voorkomt, daar het tot dusver alleen in Bessarabië is gevonden, terwijl het daarentegen in Duitschland, Zweden, Engeland en in Frankrijk in het Jura-gebergte veelvuldig voorkomt. Het is vooral hartig, die in zijn werk over de Tenthredineën van Duitschland (1837) zeer naauwkeurig en uitvoerig de huishouding dezer diertjes beschrijft. Het dier is zonder twijfel naar de Krim overgebragt uit Frankrijk, in het hout der kisten, waarin de patronen verzonden zijn. De doorgravingen in het lood zijn gemaakt door de kaken van het masker van Urocerus juvencus, eenvoudig, gelijk bij andere insekten ook het geval is, ten einde zich gangen te vormen, die moeten dienen om aan bet dier voedsel te verschaffen, om daarin zijne gedaanteverwisseling te voltooijen en er dan weder uit te komen, terwijl de boor van het insekt geen ander doel heeft dan om de eijeren in het hout neder te leggen. Die doorgravingen zijn niet geschied ten gevolge van een bijzonderen smaak, dien het masker in lood vindt, maar wel uit noodzakelijkheid, daar het lood zich in de rigting bevond welke het dier bij het doorgraven genoodzaakt was te nemen. De gangen of loopgraven hadden oorspronkelijk allen eene ronde vertikale doorsnede, en de half cylindervormige in sommige kogels zijn slechts helften, waarvan de wederhelft zich in het hout van de wanden der kist bevond, of wel in andere kogels, die in de kist er naast gelegen waren.—De overblijfselen van de maskers na de gedaanteverwisseling zijn door de looddeeltjes met zich medegesleept naar den bodem der kisten, zijn daar tot stof geworden en door de reten [ 72 ]van het hout buiten de kisten gekomen. De gangen, die altijd aan beide uiteinden open zijn, leveren een bewijs te meer, dat het insekt in het lood hetzelfde deed, wat het gewoonlijk in het hout doet, volgens het instinkt dat hem eigen is; het masker heeft geen lood gegeten, maar het alleen afgeschrapt, en het volkomen insekt heeft het lood in 't geheel niet aangetast, maar is, na zijne volkomene gedaanteverwisseling ondergaan te hebben, in de gangen zelve gestorven. (Comptes rendus, Tom XLVI, pag. 1211.)
Blinde dieren in de kalksteengrotten van Mitchelstown—De heer p.p. wright van Dublin bezocht in Augustus 1857 de genoemde holen met den heer halliday ten einde te onderzoeken, of zich in Ierland ook zoodanige blinde dieren bevinden als zich, gelijk bekend is, in de Krainsche grotten ophouden. Het resultaat is dat door halliday eene lijst vervaardigd is van een gewerveld dier 31 insekten, 7 arachniden, 1 myriapode, 5 crustaceën, 1 annelide en 17 mollusken, welke in de holen van Mitchelstown leven, en waarvan verscheidenen, onder de insekten b.v., geheel geene oogen bezitten. De twijfel, of die blinde insekten werkelijk eigene soorten vormen en niet blootelijk individuen zijn, die door toevallig oponthoud in deze van licht verstokene grotten een orgaan verloren hebben, dat hun daar van geen nut meer wezen kon, vervalt volgens halliday daarom, dewijl die dieren bovendien nog andere eigenschappen bezitten, door welke zij als eigene soorten worden gekenmerkt. Opmerkelijk is het, dat vele dezer holen eene daaraan geheel en alleen eigene soort bezitten; zulk eene plaatselijke beperking der soorten vindt men eveneens ook bij andere diervormen; zoo zijn b.v. onder de weekdieren der rivieren van Amerika, een groot aantal unio-soorten slechts aan eene enkele rivier eigen. (Froriep's Notizen, 1858, II Bd., S. 193.)
ERRATA.
[ 73 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Verzilverde spiegels voor teleskopen.—Reeds herhaalde malen heeft, léon foucault mededeelingen gedaan over verzilverde glazen spiegels, die, in plaats van metalen spiegels, in teleskopen kunnen dienen. Het is hem gelukt zulk eenen oorspronkelijk spherischen spiegel in eenen ellipsoïdischen te veranderen, die derhalve geene aberratie bezit voor eenen bepaalden afstand van het voorwerp. Later heeft hij eenen spiegel met paraboloïdische oppervlakte tot stand gebragt, die derhalve voor voorwerpen, op oneindigen afstand geplaatst, geschikt is.
Dit nieuwe werktuig heeft 24 centimeters middellijn en eenen brandpuntsafstand van 1 meter; het vertoont duidelijk punten, die van elkander niet meer dan een tweehonderdduizendste gedeelte van hunnen afstand tot den spiegel verwijderd zijn, waaruit volgt, dat in het beeld in het brandpunt de nog onderscheidbare gedeelten niet grooter zijn dan 1⁄250 millimeter.
Ten bewijze dat in dit werktuig, welks lengte slechts weinig meer dan vier malen die van den dwarsen middellijn bedraagt, alle de teruggekaatste stralen medewerken tot vorming van het beeld en dus de aberratie zoo volkomen mogelijk opgeheven is, strekt, dat, bij het rigten des teleskoops op geschikte proefvoorwerpen, de scherpte van het beeld het grootst is bij volle spiegelopening, maar daarentegen vermindert, wanneer men deze opening door diaphragmata verkleint. (l'Institut 1858 No. 1279).
Kweekerijen voor zeedieren.—Te Concarneau, aan de Fransche kust, is door coste, daartoe in staat gesteld door de ondersteuning des keizers en bijgestaan door den minister van publieke werken, eene soort van observatorium tot stand gebragt, bestemd om de levens- en ontwikkelingswijze van verschillende zeedieren te onderzoeken. Aan het hoofd van dit observatorium staat de loods guillon, die dagelijks aanteekening houdt van het waargenomene, de voorwerpen, die nader onderzoek vereischen, naar Parijs zendt, indien zij daarvoor vatbaar zijn, en indien zij dit niet zijn, aan coste schrijft, in welk geval hij of zijn assistent gerbe zich naar Concarneau begeven, om de verschijnselen op de plaats zelve na te gaan.
De inrigting is in de hoofdzaak de volgende: Door middel eener pomp wordt het zeewater op het dak van eene groote schuur gebragt, waar zich een daartoe bestemde vergaarbak bevindt. Uit dezen vergaarbak valt het water door kunstmatige beeken van 50 centim. breedte naar beneden; deze beeken zijn trapsgewijs op vier verdiepingen aangebragt, op eene dergelijke wijze in het groot als de vroeger reeds door coste aangewende toestel voor vischfokkerij. Te zamen hebben deze beeken of gooten eene lengte van 80 Ned. ellen. Zij zijn uit hout gemaakt, inwendig met cement bekleed en verdeeld in 95 afzonderlijke vakken, die van elkander gescheiden zijn door roosters, waarvan de openingen naauw genoeg zijn om de gemeenschap tusschen de dieren en de aan elkander grenzende vakken te beletten. Elk vak bevat eene eigene soort, en zoo heeft men gelegenheid deze afzonderlijk te onderzoeken. De dieren ontvangen daarin geregeld hun voedsel en gedijen even goed als in volkomen vrijheid.
[ 75 ]Reeds zijn een aantal merkwaardige waarnemingen, inzonderheid aan verschillende visschen en schaaldieren, door middel dezer inrigting gedaan.
Vele der daarin bevatte visschen (Labnis berglyta, Gasterosteus spinachia, Gunnellus vulgaris, Mugil cephalus, Gadus mustela) zijn zoo mak geworden, dat zij het voedsel uit de hand komen nemen. Ook de tarbot doet zulks, en tevens ziet men hoe de vlekken aan de oppervlakte van zijn ligchaam bleeker of donkerder worden, naarmate zijner gemoedsbeweging. Opmerkelijk is ook hetgeen coste van de naaldvisschen (Syngnathus typhle) mededeelt. Deze zonderlinge vischjes vormen groepjes, ontstaan door het ineenslingeren der staarten, en houden zich zoo onbewegelijk in eene loodregte stelling, met de koppen naar boven. Geeft men hun voedsel, dan volgen zij hunne prooi, maar op het oogenblik van deze te bereiken, wenden zij zich om hunne as, zoodat de rug naar beneden en de buik naar boven komt. Deze stelling moeten zij wel aannemen, uit hoofde van den loodregt gespleten mond. De jongen dezer vischjes, die pas het ei verlaten hebben, missen deze eigendommelijkheid en grijpen dan ook hun voedsel even als andere visschen.
De meest belangrijke uitkomsten hebben echter de waarnemingen, aan verschillende soorten van schaaldieren verrigt, opgeleverd, vooral betreffende de wijze van paring en de ontwikkeling der jonge dieren.
Dat dergelijke inrigtingen hoogst nuttig kunnen worden voor eene nadere kennis der zeedieren, die meerendeels geheel aan het oog onttrokken leven, lijdt geen twijfel (z. Compt. rendus XLVII. No. 2).
Het tegenwoordige standpunt der daarstelling en verwerking van het Aluminium in Frankrijk. Aan eenige mededeelingen hierover van prof. a. schrötter in de Weener Akademie (Sitzungsber. XXVIII p. 171) ontleenen wij het volgende.
Het aluminium, het eerst in het groot door deville daargesteld, wien de keizer daartoe een onbepaald krediet geopend had, waarvan hij 56,000 francs voor zijn onderzoek gebruikte, is thans van 1200 francs tot 500 francs het Ned. pond gedaald, ja wanneer men eene zeer groote hoeveelheid, b.v. 1000 Ned. ponden bestelt, dan kan het voor 100 fr. geleverd worden. Daar een pond zilver 220 fr. kost, zoo is dit laatste metaal, naar het gewigt berekend, 21⁄5 maal duurder, doch daar het aluminium een veel geringer specifiek gewigt heeft, zoo zoude een gelijk volumen aluminium niet meer dan 1⁄9 van den prijs van het zilver kosten.
De prijs van het aluminium hangt vooral af van dien van het sodium. De voor het daarstellen van één pond sodium benoodigde kosten bedragen, volgens deville, 9 fr. per pond en voor het verkrijgen van één pond aluminium [ 76 ]moeten 5 ponden sodium verbruikt worden. De kryolith, die de hoofdbron van het aluminium is, kost in de Fransche havens niet meer dan 3 fr. de 100 ponden.
Thans bestaan in Frankrijk nog slechts twee fabrieken van aluminium. De eene bevindt zich op twee uren van Parijs te Nanterre en staat onder beheer van p. morin; zij werd door deville opgerigt. De tweede werd opgerigt door w. martin en bevindt zich te Amfreville-la-Mi-voie bij Rouaan; zij staat onder de leiding van c. en a. tissier. De eerste dezer fabrieken brengt tegenwoordig maandelijks 60, de tweede 80 Ned. ponden aluminium voort.
Het aluminium belooft inzonderheid veel in zijne alliages met andere metalen, vooral met tin, zilver en koper.
Het alliage met tin (3 deelen aluminium op 100 deelen tin) is harder en wordt minder door zuren aangetast dan tin alleen. Het zal vermoedelijk het zuivere tin in zijne aanwending weldra geheel verdringen.
Het alliage met zilver, en wel dat bestaande uit 3 deelen zilver en 109 deelen aluminium, is bijzonder hard en veerkrachtig en wordt in aanzienlijke hoeveelheid tot dessertmessen verwerkt, waartoe het bijzonder geschikt is. Bij 100 deelen zilver en 5 deelen aluminium is het alliage zeer gepast voor munten en men mag aannemen, dat eerlang het aluminium in stede van koper zal worden gebruikt om onder het zilver te mengen, daar de aldus vervaardigde munten in schoonheid en duurzaamheid het van de met koper geallieerde winnen.
Het belangrijkst schijnt echter het alliage van koper en aluminium te zullen worden, daar dit bij eene hoeveelheid van 5—10 perc. aluminium (bronze d'aluminium) volkomen in kleur op goud gelijkt en uitmunt door hardheid, stevigheid, veerkracht en onveranderlijkheid in de lucht, in loogen en in zuren.
Zoowel het aluminium als zijne alliages leent zich op eene voortreffelijke wijze tot het vervaardigen van eene menigte van voorwerpen, hetzij tot huiselijk gebruik, of tot sieraden, alsmede van verschillende physische en astronomische werktuigen, waartoe het zoowel door zijne ligtheid als door zijne fijnheid, waardoor het zeer naauwkeurige verdeelingen toelaat, uitnemend geschikt is.
Prof. schrötter vertoonde bij gelegenheid, dat hij bovenstaande bijzonderheden mededeelde, eene uit Frankrijk ontvangen verzameling van uit aluminium of zijne alliages vervaardigde voorwerpen van allerlei aard, bestaande uit niet minder dan 159 nommers.
Op de tentoonstelling van provinciale nijverheid, die dezer dagen te Utrecht heeft plaats gehad, bevond zich eene door den instrumentmaker h.olland vervaardigde balans van aluminium.
Men ziet, dat, met uitzondering van 1852, het jaarlijksch cijfer niet hooger klimt dan 17. In 1852 hebben buitengewoon veel onweêrsbuijen in bijna geheel Europa plaats gehad; opmerkelijk is het, dat hetzelfde jaar zich in de Vereenigde Staten en op Cuba heeft onderscheiden door een buitengemeen gering aantal zulke buijen. Dit feit schijnt eene theoretische bewering van den heer P. te bevestigen, deze namelijk, dat wanneer eenige verschijnselen van athmospherisch-tellurischen aard in eene zekere aardstreek eene groote hoogte bereiken, daartegen eene aanmerkelijke afneming dierzelfde verschijnselen in eene andere streek der aarde overstaat.—Verder blijkt uit bovenstaande tabel, dat er zesmaal meer personen van het mannelijk dan van het vrouwelijk geslacht door den bliksem gedood zijn.
Indien men de verdeeling der 103 sterfgevallen over den ouderdom in de beide geslachten onderzoekt, vindt men
Deze evenredigheid verschilt van de voorgaande, vooreerst omdat hier het getal sterfgevallen hij beide seksen gelijk is, en ten tweede omdat het maximum der sterfte in Zweden valt tusschen de 25 en 50 jaren, terwijl het in Engeland beneden de 15 jaren valt.
De verdeeling der 103 sterfgevallen over de maanden is de volgende:
De overige maanden leveren niets op. Men ziet, dat de periode van het maximum in Mei en Junij begint en in September en October eindigt, en dat in Julij, en daarna in Augustus, de meeste gevallen zich hebben voorgedaan. Deze verdeeling stemt overeen met die, welke boudin heeft afgeleid uit 150 in Frankrijk van 1840 tot 1853 geconstateerde gevallen; ook hier leveren de overige vier maanden niets op, en de maximum-periode valt in Junij, Julij en Augustus. Doch het maximum zelf valt daar in Augustus en niet in Julij.—Op 43 gevallen in Engeland, van 1838 tot 1839 vond boudin het maximum (23) in Junij, terwijl Julij slechts 8 leverde. Ten aanzien van Cuba heeft poey een aanmerkelijk maximum in Julij opgemerkt, t.w. 43 op 57.
De meeste sterfgevallen door den bliksem zijn waargenomen bij werklieden in het algemeen, en daaronder bij landbouwende personen. Evenwel zijn ook vele menschen, wier bezigheden geenszins in de open lucht waren, evenzeer door het onweer gedood geworden. (Compl. rend. Tom. XLVI pag- 1240.)
De schijnbare grootte der voorwerpen.—In eene aan de Fransche akademie aangeboden verhandeling (Comptes rendus XLVII no. 1) heeft lubimoff eenige belangrijke bijzonderheden aangaande dit onderwerp medegedeeld. Reeds vroeger hadden, vooral Duitsche, natuurkundigen aangetoond, dat men bij de berekening van de grootte der voorwerpen uit hunnen afstand en den gezigtshoek wel in aanmerking moet nemen, dat het oog geen mathematisch punt is, en daarbij de wijze aangegeven waarop men, met gebruikmaking der dioptrische formulen van gauss, deze omstandigheid in rekening kan brengen. lubimoff heeft getracht door proefnemingen deze zaak op te helderen en de uitkomsten daarvan met die der berekening te vergelijken.
Hij plaatste op eene verdeelde stang (den banc de diffraction van dubosq-soleil) ondoorschijnende schijven, of platen met openingen van verschillende grootten, achter elkaar. Het oog, dat naar deze schijven zag, werd digt achter eene opening, grooter dan de cornea (pupilla? Ref.) en juist in het midden daarvan [ 80 ]geplaatst. Plaatst men nu voor dit oog een klein schijfje en daarachter op driemaal grooteren afstand eene driemaal grootere schijf, dan zou men, indien het oog een punt was, deze laatste door het eerste geheel bedekt moeten zien en volgens de uitkomsten der bovengenoemde berekeningen moet men den afstand van de groote tot de kleine schijf zelfs een weinig kunnen verkleinen, zonder dat de eerste ophoudt door de laatste te worden bedekt. De proefneming toont dat juist het tegenovergestelde waar is. Om deze bedekking te doen plaats hebben moet de groote schijf op meer dan drievoudigen afstand van de driemaal kleinere staan. Het verschil kan meer dan 6 ned. duimen bedragen (wat de absolute afstanden zijn is hierbij niet opgegeven).
Wanneer men in plaats van de kleine schijf een groot diaphragma met eene opening van een middellijn aan de hare gelijk plaatst, dan zou men à priori geene reden kunnen vinden waarom er in het verschijnsel eenig verschil zou te bespeuren zijn. Toch is dit verschil zeer aanmerkelijk. Als de groote schijf helder is gekleurd en daarachter een scherm geplaatst, welks kleur daarbij zeer afsteekt, een groen b.v. als de schijf rood is, dan ziet men, terwijl alles op denzelfden afstand geplaatst is als hij de vorige proef, waarbij volkomen bedekking plaats greep, niet slechts de groene schijf in haar geheel, maar daarom been nog duidelijk een krans van het daarachter geplaatste roode vlak. Om hierbij de volkomen bedekking te doen plaats grijpen, moet men de schijf vrij juist stellen op den afstand, dien men volgens de berekening naar den gezigtshoek daaraan zou moeten geven.
Vervangt men de groote opening, waardoorheen bij de vorige proefnemingen werd gezien, door eene zeer kleine, gelijk die bij diffractie-proeven wordt gebezigd, dan wordt, ook wanneer men als in de eerste proef twee schijven voor elkaar stelt, de afstand, tot volkomen bedekking noodig, juist zooals de theorie die vereischt.
Ziet men door de wijde opening der eerste proeven naar eene groene kleine schijf, waarachter eene grootere roode geplaatst is op den theoretischen afstand, dan vertoont zich zooals boven is gezegd een roode kring om het groene schijfje. Bedekt men nu de regter helft der voor die opening geplaatste pupilla met een zwart papier, dan ziet men de regterzijde van den kring verdwijnen. Doet men hetzelfde, terwijl de roode schijf voor eene opening op te grooten afstand geplaatst is om deze geheel te sluiten, terwijl men dus van het daarachter geplaatste groene scherm nog een groenen kring ziet, dan verdwijnt, nu niet de regter, maar de linkerzijde van dien kring.
[ 81 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Zoogenaamde regen der padden.—Van tijd lot lijd herleeft de oude dwaling, alsof somtijds padden bij regen uit de lucht vallen. Dezer dagen deelde duméril aan de Fransche akademie weder een dergelijk geval mede dat volgens eenen brief van zekeren heer jobard, den 16 Julij nabij het kasteel van Venton zoude hebben plaats gegrepen. Jobard voegde er bij, dat zulk een paddenregen reeds meermalen op dezelfde plek is waargenomen. Zij vallen namelijk te midden van een boschje van acaciën, linden en olmen, maar niet op vijftig schreden daarvan daan, in weerwil dat de bodem geen verschil aanbiedt.—Deze voorkeur, welke de padden schijnen te geven aan het genoemde boschje, is reeds op zich zelve voldoende om te doen zien, dat zij onmogelijk uit de lucht kunnen gevallen zijn. Duméril heeft, in het 8ste deel zijner Erpétologie générale, p. 223, over dit onderwerp handelende, herinnerd, dat reeds theophrastus, die ruim 300 jaren voor Christus leefde, en na hem vele anderen, de verklaring van het verschijnsel gegeven hebben. De padden vallen namelijk niet met den regen uit de lucht, maar de regen baant zich een weg tot de plaats in den bodem, waar de padden verscholen waren, en deze komen dan naar buiten en vertoonen zich aan de oppervlakte van den grond (Compt. rendus XLVII p. 159).
Parasitismus van Osyris alba.—Bij de reeds bekende gevallen van parasitismus van planten met groene bladeren, heeft planchon thans een nieuw gevoegd. De in zuidelijk Europa in het wild groeijende, tot de familie der Santalaceën behoorende Osyris alba leeft namelijk parasitisch op de wortels of wortelstokken van eene menigte van planten: Ailanthus, Rhus coriaria, Ulmus campestris, Jasminum fruticans, Pinus halepensis, Rosa canina, Silene italica, Lychnis dioica, Rubia peregrina enz. Uit de wortelvezelen van Osyris ontspringen zuignapjes van de grootte van een speldenknop lot die van een eikelkapsel. Deze zuignapjes omvatten den voedenden wortel en dringen er ook meer of minder diep in door. Echter schijnen de planten, waarop de Osyris vastgehecht is, er weinig of niet onder te lijden (Compt. rendus XLVII p. 164).
Reusachtig stuk bergkristal. _ Vattemare zond aan de Fransche akademie eene photographie van een stuk bergkristal, dat in 1826 in eene zilvermijn in [ 82 ]Mexico was gevonden en zich thans in het museum van New-York bevindt. Dit stuk weegt 87 Ned. ponden, heeft eenen omtrek van 893 millimeters on eene hoogte van 596 millimeters. (Compt. rendus XLVII. p. 166).
Suiker gevormd door de omzetting van dierlijke stoffen—Gelijk men weet, bestaat de mantel van de Tunicaten uit eene stof, die, volgens de onderzoekingen van schmidt, loewig en kölliker en payen, in zamenstelling niet verschilt van cellulose. Berthelot vond zulks bevestigd bij de analyse van de door koking met zoutzuur en daarop gevolgde behandeling met potasch gezuiverde zelfstandigheid, die den mantel van de tot deze orde behoorende Cynthia papillosa zamenstelt, doch hij bevond tevens, dat, hoewel de procentische zamensteliing geheel dezelfde is als die van cellulose, de verhouding tegenover reactieven verschilt, inzonderheid daarin, dat de cellulose veel geringeren weerstand biedt aan de inwerking van sterke zuren. Hij heeft daarom aan de bedoelde zelfstandigheid des mantels van de tunicaten den eigenen naam van tunicine gegeven. Door langdurige koking met verdund zoutzuur of zwavelzuur ondergaat de tunicine geenerlei verandering. Brengt men echter de drooge tunicine in geconcentreerd zwavelzuur, dan lost zij zich daarin zonder merkbare kleuring op. Deze oplossing, met haar honderdvoudig gewigt water verdund en daarmede gedurende een uur gekookt zijnde, wordt vervolgens met krijt verzadigd en het gefiltreerde vocht langzaam uitgedampt. Daardoor verkrijgt men eene siroop, waarin de tegenwoordigheid van suiker door de gewone reactieven en ook door de gisting kan worden aangetoond.
Door de gezuiverde chitine, die nog steeds 5—7 proc. stikstof bevat, op eene dergelijke wijze te behandelen, verkreeg berthelot mede een suikerhoudend vocht. (Compt. rendus XLVlI, p. 229.)
Cel- en kristalvorming. - Trécul deelde in de vergadering der Société philomathique te Parijs, den 7 Augustus j.l., eene waarneming mede, welke, indien de daaruit afgeleide uitkomsten zich bevestigen, een nader verband tusschen celvorming en kristalvorming zoude aantoonen, dan men tot hiertoe geregtigd was aan te nemen. Hij ontdekte namelijk in het albumen van Sparganinum ramosum en S. natans ligchaampjes, die, in den jeugdigen toestand, rhomboëdrische kristallen of hexaëdrische plaatjes zijn, omgeven van een eigen vlies. Later zouden deze kristallen hunne geometrische gedaante verliezen en in cellen veranderen.
Nader onderzoek zal moeten leeren wat hiervan is.
Reactief op suiker.—Bij de vele reactieven op suiker heeft löwenthal weder een nieuw gevoegd. Hij bezigt namelijk een mengsel van wijnsteenzure en koolzure soda met ijzerchlorid. Wordt dit vocht in een proefbuisje tot kokens toe verhit, dan blijft de kleur lichtgeel, zoo als zij was. Somtijds kleurt het vocht zich daarbij wel iets donkerder, doch dan verbleekt de kleur weder bij de bekoeling. Wordt bij dit vocht nu de geringste hoeveelheid druivensuiker gevoegd, dan wordt na eenige seconden kokens de kleur donkerder en is de hoeveelheid suiker niet al te klein, dan wordt het vocht troebel en scheidt zich een volumineus praecipitaat af. Dit praecipitaat bevat ijzeroxydul.
Löwenthal bereidt zijn reactief door vermenging eener oplossing van 60 gram wijnsteenzuur en 120 gram gekristalliseerde koolzure soda in 250 kub. centimeter water met eene oplossing van 120 gram koolzure soda in 250 kub. centimeter water. Bij dit mengsel voegt hij dan 5—6 gram gekristalliseerd ijzerchlorid en filtreert. (Journ. f. prakt. Chemie, 1858, LXXIII, S. 71).
Elektrische middagsignalen. De heer tréve, vlaggejonker bij de fransche marine, heeft eenigen tijd geleden voorgesteld om in plaats der gewone nachtsignalen aan boord der schepen gasvlammen te bezigen. Het gas moest op de gewone wijze tot aan de toppen der masten worden gebragt en nevens elke [ 84 ]daartoe dienende buis twee of ten minste één goed geïsoleerde geleider geplaatst worden, die veroorloofde om, als de kranen beneden geopend zijn, door middel van een ruhmkorff apparaat boven de monding eene elektrische vonk te doen ontstaan, die het daaruit stroomende gas doet ontvlammen. Wij hebben daarvan niet opzettelijk melding willen maken, omdat ons de uitvoerbaarheid van dit alles, anders dan tot eene proefneming waartoe men de gunstigste omstandigheden kiezen kan, zeer betwijfelbaar toeschijnt. Dezelfde uitvinder heeft later aan de fransche akademie een plan medegedeeld om, tot regeling der chronometers aan boord van in eene haven liggende schepen, door een ruhmkorff apparaat op den juisten middag een stuk geschut, op den wal geplaatst, te doen afgaan. Over de verhandeling, waarin dit voorstel werd ontwikkeld, is dezer dagen een in alle opzigten gunstig rapport uitgebragt door eene commissie, bestaande uit de heeren dupin, pouillet, de maarschalk vaillant en de admiraal dupetit thouars.
Die chronometers worden gewoonlijk ter regeling uit de schepen naar een daartoe bestemd observatorium gebragt en van daar weder naar de schepen teruggevoerd. De heer trève doet opmerken, dat het niet mogelijk is, zich op eenigerhande wijze te verzekeren, dat de gang dier werktuigen juist bij dit terugbrengen niet eenige verandering heeft ondergaan, die de geheele vergelijking nutteloos maakt. Hij wil dus dat de waarnemer in het observatorium op het oogenblik van den juisten middag de polen van een daar in werking gebragt ruhmkorff-apparaat in verbinding brenge met eene dubbele geleiding, die van daar naar een op geschikte plaats gesteld stuk geschut voert en dit zoo doet afgaan. De commissie neemt aan dat de tijd, tot deze ontsteking op eenen afstand benoodigd, wel telkenmale genoegzaam dezelfde zal zijn om geene bron van onjuistheid op te leveren (? Ref.)
Het wegen van praecipitaten De Heer Ch. Mène heeft aan de fransche akademie een kleine kunstgreep medegedeeld, om het dikwijls zoo lastige droegen der op een filtrum verzamelde praecipitaten te kunnen ontberen, zonder schade voor eene juiste gewigtsbepaling daarvan. Deze bestaat eenvoudig in het gebruik van een glazen fleschje, zoo als tot de bepaling van het specifiek gewigt wordt gebezigd. Dit wordt gewogen eerst vol water en daarna met het vochtige praecipitaat in dit water. "Het verschil dier beide gewigten" zegt mène, "is het gewigt van het drooge praecipitaat." Of en hoe hij hierbij het gewigt van het verdrongen water in rekening brengt, wordt niet vermeld!
Thermo-elektrische elementen als thermometers gebezigd. Becquerel Sr., die [ 85 ]reeds voor meer dan 20 jaren zulke elementen in naaldvorm aanwendde om de inwendige temperatuur der ligchaamsdeelen van menschen en dieren te bepalen, heeft ze nu ook op naar ons toeschijnt zeer gelukkige wijze gebezigd om den warmtegraad te meten van den grond op verschillende diepten en van de lucht op verschillende hoogten. Wanneer men de beide uiteinden van een rood koperen rheoskoopdraad door een draad van eenig ander metaal, b.v. van ijzer, verbindt, dan zal het naaldsysteem des rheoskoops afwijken en daardoor het bestaan eens elektrischen strooms in die keten aanwijzen, zoodra en zoolang de beide verbindingsplaatsen in temperatuur verschillen. In het algemeen zal die stroom des te sterker zijn, naar mate het temperatuurverschil grooter is. Het denkbeeld lag dus voor de hand om de eene verbindingsplaats op standvastige en bekende temperatuur te houden, de andere in aanraking te brengen met de ligchamen, wier temperatuur men wilde onderzoeken, en uit de grootte der afwijking in den rheoskoop die temperatuur te berekenen. Deze wijze van temperatuurbepaling leverde echter vele moeijelijkheden op. Ten eerste zijn de stroomintensiteiten met de temperatuurverschillen niet juist evenredig. Men kan hieraan te gemoet komen door eene empirische bepaling van den stand der naalden voor elke temperatuur met behulp van eenen goeden thermometer; maar ongelukkiglijk is de magnetische toestand van het naaldsysteem niet standvastig genoeg, om eenigen tijd achtereen op deze vergelijking te kunnen bouwen. Deze laatste omstandigheid vooral maakte tot nog toe het gebruik der thermo-elektrische elementen als thermometers hoogst moeijelijk en onzeker.
Maar men kan nog anders te werk gaan. Zoodra de beide aanrakingsplaatsen op dezelfde temperatuur zijn, ontstaat er geen stroom en de naald des rheoskoops blijft op 0°. Bevindt zich nu de eene aanrakingsplaats, als vroeger, in aanraking met het ligchaam, welks temperatuur men wil bepalen, dan behoeft men de andere slechts te verhitten of te verkoelen tot dat de naald des rheoskoops weder op 0 wijze, om zeker te zijn dat deze laatste zich op volkomen dezelfde temperatuur als de eerste bevindt, en dus deze temperatuur met een gevoeligen thermometer te bepalen om te hebben wat men zoekt. De beide aanrakingsplaatsen kunnen zich hierbij op geheel willekeurigen afstand van elkaar bevinden, men kan de ijzeren verbindingsdraad al naar behoefte eenige weinige duimen of vele ellen lang nemen, en de beide zoo even aangewezen bronnen van onzekerheid vallen geheel weg: het komt alleen op de gevoeligheid des rheoskoops aan.
Becquerel beschrijft vrij uitvoerig de inrigting, met behulp waarvan hij de temperatuur der tweede verbindingsplaats langzamerhand kon doen rijzen of [ 86 ]dalen en die met alle naauwkeurigheid meten. Wij meenen den belangstellenden hierin naar de bron (Comptes rendus XLVI. 25) te mogen verwijzen.
In eene der volgende zittingen van de akademie (Ibid. XLVII. 2) heeft de heer boutan door eene aanhaling uit het Précis des travaux de l'académie de Rouen bewezen, dat hij reeds voor tien jaren op dezelfde wijze was te werk gegaan met hetzelfde doel en dezelfde uitkomsten.
Nog eens de phosphorescentie door insolatie. Edm. becquerel heeft zijne verdere proefnemingen over dit onderwerp, waarvan wij hiervoor, bl. 58, berigtten, aan de fransche akademie medegedeeld. Zij betroffen ditmaal vooral den invloed van de temperatuur op de kleur van het door verschillende ligchamen uitgestraalde licht. De zelfstandigheid, welke dien invloed het duidelijkst vertoonde, was het zwavelstrontium. Eenige stukjes daarvan, in een gesloten glazen buisje in een water- of oliebad of in een verkoelend mengsel en daarbij in het zonlicht geplaatst, geven de volgende uitkomsten;
Temperatuur. Aard van het uitgestraalde licht.
— 20°........Donker violet, zeer levendige phosphorescentie.
+ 20..........Blaauwachtiger violet.
40..........Helder blaauw.
70..........Licht groenachtig.
90..........Groenachtig geel.
100........Geel.
200........Oranje.
Men ziet dat, naarmate de temperatuur rijst, de stralen, door deze stof na de insolatie uitgezonden, minder en minder breekbaar worden Dit effekt is niet bij alle zelfstandigheden hetzelfde. Andere, zooals b.v. het zwavelcalcium, dat bij gewone temperatuur groen licht uitstraalt, zond bij verhooging daarvan integendeel al meer en meer breekbare stralen uit.
Na verkoeling geven alle onderzochte zelfstandigheden weder juist hetzelfde licht, als vóór de verwarming.
Silicium en Borium.—ln de laatste jaren hebben de werkzaamheden der scheikundigen, die zich vooral met de anorganische stoffen bezig houden, inzonderheid gestrekt om de kennis van de elementen zelve uit te breiden. De metalen der alcalien, alcalische aarden en aarden, de platina-metalen, de zwavel, het borium en het silicium zijn beurtelings de onderwerpen geweest van onderzoekingen, die, geholpen door de vermogende hulpmiddelen der tegenwoordige kunst, tot zeer belangrijke resultaten, ook voor het practische leven, hebben geleid.
[ 87 ]Onder die resultaten moet uit een wetenschappelijk oogpunt op den voorgrond worden geplaatst: de zich steeds uitbreidende ervaring omtrent het vermogen der elementen om in verschillende allotropische toestanden op te treden. Hoezeer het geloof aan de enkelvoudige natuur der stoffen, die wij tot nog toe als elementen beschouwen, daardoor wordt geschokt, willen wij thans hier niet onderzoeken, maar bepalen ons tot de aanwijzing van het feit zelf bij een paar der bovengenoemde stoffen, het borium en het silicium.
Beide deze elementen waren tot voor korten tijd slechts onder den vorm van amorphe poeders bekend, gelijk zij verkregen worden uit eene harer verbindingen met zuurstof of met fluor, door de reducerende werking van een alcalimetaal. Vervangt men dit laatste echter door aluminium, welks sterk reducerende eigenschappen insgelijks eerst in de laatste jaren bekend geworden en toegepast zijn, dan geeft men aan het borium en silicium de gelegenheid om te kristalliseren en daarmede in een toestand over te gaan, even zoo verschillend van den amorphen, als graphiet en diamant onderscheiden zijn van gewone houtskool.
Om de werking van het aluminium in dit opzigt wel te doen begrijpen, moeten wij herinneren aan hetgeen in de hoogovens bij de afscheiding van het ijzer plaats heeft. Het is bekend, dat aldaar uit de gloeijing der ertsen met kalksteenen en kool eene smeltbare verbinding van koolstof en ijzer ontstaat, die in gesmolten staat nog eene ruime hoeveelheid koolstof opneemt, niet in scheikundige verbinding, maar in opgelost-vloeibaren staat, zoo als wij in kokend water salpeter kunnen oplossen en vloeibaar maken. Maar even als in dit laatste geval het water bij zijne bekoeling quantitatief in oplossend vermogen afneemt en dien ten gevolge een gedeelte van het salpeter in vasten vorm afscheidt, zoo wordt ook bij de stolling der gesmolten ijzermassa een deel van de opgeloste koolstof afgescheiden; deze laatste neemt nu, zoo goed als het salpeter bij zijnen overgang van den vloeibaren in den vasten toestand, den vorm van kristallen aan.
Diezelfde beteekenis als oplossingsmiddel heeft ook het aluminium. Wanneer dit eerst uit de kiezel- of boriumverbinding, waarmede het verhit werd, het element heeft afgescheiden, lost het in vloeibaren staat—namelijk wanneer het in genoegzame hoeveelheid voorhanden is—het afgescheiden element op, en de massa levert of reeds bij bekoeling of na oplossing van het aluminium, het borium of silicium in kristallijnen staat.
Het aluminium vervult dus eene dubbele rol, het werkt eensdeels als reducerend middel, ten andere lost het het gereduceerde element op en geeft dit gelegenheid om te kristalliseren.
In de plaats van aluminium kan ook, althans voor de bereiding van het [ 88 ]silicium, zink gebruikt worden, maar slechts als oplossingsmiddel, niet als reduceermiddel. Zoo hebben deville en caron onlangs eene wijze beschreven ter afzondering van kristallijn silicium, door zamensmelting eener siliciumverbinding met natrium en met zink, waarbij het eerste als reductie-, het laatste als oplossingsmiddel dient.
Het borium en silicium worden langs dezen weg verkregen, gedeeltelijk onder den vorm van hexagonale, meer of min metaalglanzende plaatjes, gelijkvormig aan die van graphiet en evenzeer als deze weerstand biedende aan de meeste scheikundige agentia, zelfs aan gloeijing in zuurstofgas; gedeeltelijk worden zij ook verkregen in den vorm van goed gevormde, meestal meer of min gekleurde octaëderkristallen, in hardheid en in scheikundig karakter alleen met diamant vergelijkbaar.
Ziedaar dus de drie vormen der koolstof teruggevonden bij het borium en het silicium! Naauwelijks is er een kenmerk, dat ze van elkander onderscheidt, dan de verschillende natuur der verbindingen, die zij met zuurstof of met andere elementen opleveren, en daarenboven het merkwaardige vermogen, dat het borium bezit om zich onder verschijnselen van gloeijing onmiddellijk met de gasvormige stikstof te vereenigen, wat bij het silicium en de kool slechts langs eenen omweg te bereiken is, die voor het silicium evenwel veel korter is dan voor de kool.
Onder de onverwachte gevolgen, die de ruimere studie dezer elementen reeds heeft opgeleverd, behoort ook de ontdekking van een aantal nieuwe verbindingen derzelve, wier beslaan vroeger niet vermoed werd. Zoo heeft men eene gasvormige silicium-waterstofverbinding ontdekt, die zelfontvlambaar is als phosphor-waterstofgas, en die door zijne met die van arsenik-waterstofgas overeenkomstige verhouding bij gloeijing en bij onvolkomen verbranding, de schrik zal worden van de geregtelijk-geneeskundigen.
Ook een siliciumoxyde, zuurstofarmer dan het kiezelzuur, is gevonden, benevens eene daarmede overeenkomstige chloorverbinding. Al deze stoffen, opmerkelijk reeds door hare wijze van ontstaan en hare buitengewone eigenschappen, belooven nog een rijken schat van kennis, waardoor inzonderheid eenige theoretisch-chemische vragen omtrent het silicium eene schrede nader aan hare oplossing gebragt zullen kunnen worden.
[ 89 ]
WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD.
Over eenige eigenschappen der vertakkingen van elektrische stroomen handelt Dr. bosscha te Leiden in poggendorffs Annalen, 1858, no. 7. De uitkomsten, waartoe hij geraakt is door behandeling van de formulen van kirchhoff voor de stroomintensiteiten, zijn, zoo kort mogelijk weergegeven, de volgende:
1) Wanneer in eenig stelsel van geleiders, waarin elektromotorische krachten, welke ook, werkzaam zijn, zich een geleider a bevindt, waarin de stroomintensiteit = 0 is, dan verandert men niets aan de stroomintensiteiten in de overige geleiders, door a te doorsnijden of geheel weg te nemen of, met andere woorden, den wederstand daarin oneindig groot te maken. Is er geene elektromotorische kracht in a werkzaam, dan veranderen de genoemde stroomintensiteiten ook volstrekt niet, wanneer men den wederstand in a gelijk 0 maakt, of de punten, waarin a uitliep, regtstreeks met elkander in aanraking brengt. Om hetzelfde te verkrijgen voor het geval, dat in a eene elektromotorische kracht werkte, moet men in al de geleiders, die met a in éénzelfde punt uitliepen, eene aan de eerste gelijke en in denzelfden zin gerigte elektromotorische kracht toevoegen,
2) In elk stelsel van draadgeleiders, waarin elektromotorische krachten, welke ook, werkzaam zijn, zal de stroomintensiteit in eenig deel a, voortgebragt door de in eenig ander deel b werkende elektromotorische kracht, gelijk zijn aan die, welke dezelfde elektromotorische kracht als zij in a werkte, in b voortbrengen zoude. Verwekt de in a werkende elektromotorische kracht geen stroom in b, dan wordt de stroomintensiteit in a niet veranderd, wanneer men b doorsnijdt of wegneemt, dat is den wederstand daarin oneindig groot maakt, of ook wanneer men de punten, waarin b uitliep, regtstreeks met elkander in aanraking brengt, dat is den wederstand in b gelijk 0 maakt. Door het aanbrengen van diezelfde veranderingen in a verandert men ook niets aan de stroomintensiteit in b.
Om het overzigt te vergemakkelijken, hebben wij getracht de 5 verschillende stellingen van Dr. bosscha hierboven in twee zamen te vatten. Voor het bewijs dier stellingen en de ontwikkeling van eenige opmerkelijke gevolgen daarvan, moeten wij naar de verhandeling zelve verwijzen.
1) Het magnetisme van oplossingen ijzervitriool en van ijzerchlorid neemt tot bij de sterkste magnetiserende kracht, waarover A. beschikken kon (een stroom van ruim 55 absolute eenheden van weber, die door twee spiralen, elk van 146 windingen, rondom het onderzochte ligchaam ging) met die kracht evenredig toe.
2) Het magnetisme van nikkel daarentegen vertoont onder dezelfde omstandigheden een veel langzamer toenemen en nadert duidelijk eene grenswaarde bij aanwending van sterke stroomen, op dezelfde wijze als dit in het ijzer door weber, müller en joule is waargenomen geworden.
3) Wanneer men de magnetische kracht van nikkel vergelijkt met die, welke ijzer onder den invloed derzelfde magnetiserende krachten aanneemt, dan komt men tot de onverwachte uitkomst, dat nikkel door zeer zwakke magnetiserende krachten eene bijna 5 maal sterkere magneetkracht dan ijzer aanneemt. Doch wanneer die krachten sterker worden, dan verandert de verhouding voortdurend ten gunste van het ijzer, zoodat het magnetisme reeds bij de helft der boven aangegeven magnetiserende kracht bijna 5 maal kleiner is in nikkel dan in ijzer.
4) Bij gelijke magnetiserende krachten staan de magnetismen van gelijke en gelijkvormige volumina ijzer, ijzervitriool en ijzerchlorid tot elkander als de getallen 80915 tot 1 en tot 1,22.
5) Terwijl rood bloedloogzout zich duidelijk magnetisch vertoont, is het gele bloedloogzout, zoo als A. zich voorzigtig uitdrukt, niet diamagnetisch. Dit zal wel willen zeggen, dat het in de lucht geen diamagnetisme vertoont. Dat men bij proefnemingen, waarbij het te onderzoeken ligchaam tusschen twee sterke magneetpolen is opgehangen en men uit de rigting, die het aanneemt, tot zijn magnetischen of diamagnetischen toestand besluit, den invloed van het omringend medium niet verwaarloozen mag, weet men sedert de mislukte poging van e. becquerel om daardoor alleen de verschijnselen van het diamagnetisme te verklaren. Of bij proeven met den diamagnetometer die invloed nul is, gelijk A. schijnt te meenen, zou nog kunnen betwijfeld worden.
Afdrukken van teekeningen door den ongelijkmatigen aanslag van dampen op hare oppervlakte. Niepce de st. victor had reeds voor jaren bekend gemaakt dat als men eene teekening of gravure, een papier met gedrukte of geschre[ 91 ]ven letters, in het algemeen een vlak, waarvan sommige deelen zich, vooral wat de kleur aangaat, in anderen toestand dan de overige bevinden, blootstelt aan de dampen van verschillende stoffen, deze zich op die verschillende deelen niet in dezelfde mate verdigten. Dompelt men b.v. eene gravure gedurende eenige oogenblikken in den damp van zwavel of van iodium, en perst men die spoedig daarna, in het eerste geval op een papier niet een loodzout doortrokken of op eene gepolijste zilvervlakte, in het andere geval op een papier, dat stijfsel bevat en nog vochtig is, dan ziet men na korten tijd de geheele gravure op dit papier of op het zilvervlak getrouw teruggegeven, een bewijs, dat die dampen zich aan de donkere deelen wel, aan de lichte gedeelten der teekening niet of althans veel minder hebben gehecht.
Een Italiaansch geleerde heeft de studie van deze nog altijd vrij raadselachtige verschijnselen weder opgenomen en eenige bijzonderheden dienaangaande in de Nuevo cimento gepubliceerd, waaruit zij door den Cosmos ter onzer kennis zijn gekomen. Hij gelooft, dat de oorzaak van deze verschillende aanhechting tweeledig is. Eene scheikundige werking tusschen de stof, waarmede de oppervlakte bedekt is, en de damp zelf, noemt hij in de eerste plaats. Toen hij teekeningen, met verschillende kleurstoffen geteekend, aan phosphordampen blootstelde, verkreeg hij steeds de levendigste werking, als het bindmiddel voor die kleurstoffen eene olie of eene vetsoort was, waarin, gelijk bekend is, de phosphorus zich gereedelijk oplost. Ook worden steendrukplaten veel krachtiger teruggegeven, wanneer zij kortelings gedrukt zijn en de met vette olie bereide inkt dus nog versch is, dan wanneer zij reeds eenigen tijd oud zijn. Eenige teekens, met alcohol op papier getrokken en toen gedroogd, totdat zij niet meer zigtbaar waren, werden getrouw teruggegeven op stijfselpapier, nadat het eerste aan iodiumdampen was blootgesteld geworden. Dit effekt was veel minder sterk, als men in plaats van alcohol, water gebruikte. Men weet dan ook dat iodium veel meer oplosbaar is in de eerste, dan in het laatste.
Een verschil in den aggregatietoestand der moleculen aan de oppervlakte moet de tweede oorzaak van het verschijnsel zijn. Papier, dat door persing eene ruwe oppervlakte, als die van chagrynleder, had verkregen, zoo als de boekbinders dit bezigen, gaf een afdruk, die de puntjes donkerder dan de lagere gedeelten vertoonde. (Dit bewijst niets, want die puntjes waren bij het afdrukken veel nader bij het vlak, dat den afdruk ontving, dan de overige gedeelten. Ref). Een met stijfsel gelijmd en gesatineerd papier, met een stomp puntje onder zoo geringe drukking beschreven, dat de trekken voor het bloote oog volkomen onzigtbaar waren, vertoonde die trekken allerduidelijkst, zoodra het na aan iodiumdampen te zijn blootgesteld, werd gedompeld in water, dat [ 92 ]de sterkere werking van het iodium op de door de stift gedrukte plaatsen deed uitkomen. Ais men op zulk een papier een cachet of eene gegraveerde koperen plaat drukt, dan ziet men op de boven beschrevene wijze de trekken van deze laatste door iodiumdamp op het papier te voorschijn treden, zelfs wanneer men het zoo gedrukte papier in water gedompeld en weder gedroogd heeft, alvorens het aan dien damp bloot te stellen.
Alle deze en dergelijke proefnemingen leidden tot het besluit, dat de verschijnselen van niepce voortgebragt worden door eene moleculaire verandering, die het papier der teekeningen op sommige deelen der oppervlakte heeft ondergaan, en dat deze voornaamste oorzaak soms in hare uitwerkselen wordt gewijzigd door eene scheikundige werking tusschen de dampen en de zelfstandigheden, die de teekening vormen.
Het komt ons voor dat, al moge dit alles ook geschikt zijn om het verschijnsel in het algemeen te verklaren, men toch, om van alle daarbij voorkomende bijzondere omstandigheden rekenschap te geven, nog iets meer dan dit zal behoeven; ook al neemt men er de feiten en redeneringen hij, waardoor waidele voor eenige jaren de wetenschap gelukkig heeft verlost van een dreigend spook, dat somwijlen hier en daar nog wel eens wordt opgeroepen: het Mosersche latente licht. Wij herinneren ons b v., hoe wij in der tijd de eerste proeven van niepce herhalende, op eene daguerreotype-plaat eene allerfraaiste afteekening in zwavelzilver verkregen van eene lithographie, die gedurende eenige oogenblikken aan zwaveldamp was blootgesteld geweest. Deze lithographie was toen minstens zes jaren oud en gedurende meer dan drie jaren zonder eenige voorzorg met ander papier in eene portefeuille bewaard. Het blijft nu toch altijd vreemd, dat de zwavel, in plaats van aan het poreuse papier, zich bij voorkeur hechtte aan die plaatsen, waar de poriën met drukinkt waren opgevuld, niettegenstaande het papier na het drukken gesatineerd was. Er valt hier nog veel te onderzoeken.
Een nieuwe barometer.—Een beambte bij het Fransche ministerie van oorlog, de heer de celles, heeft voor weinige dagen in de Fransche Akademie der wetenschappen een opstel voorgelezen, de beschrijving behelzende van eene nieuwe inrigting, door hem voor den barometer uitgevonden. In plaats van het ondereind der buis, nadat het horizontaal is omgebogen, weder naar boven te buigen, zoo als dit voor de hevelbarometers geschiedt, laat de celles het horizontaal, ter lengte van een el of meer voortloopen, en maakt het van b.v. twintig maal kleinere doorsnede dan die van het boveneind der buis, waarin het kwik zich bij de veranderingen der luchtdrukking beweegt. In dit naauwe horizontale deel strekt zich het kwik nu des te verder uit, naarmate het in het [ 93 ]bovendeel lager staat, en wel veroorzaakt een verschil in hoogte van een m.m. bij de opgegeven wijdteverhouding een verschil in stand van twee duimen in het horizontale deel. Men verkrijgt dus eene groote gevoeligheid bij een volstrekt standvastig niveau.
Deze barometer heeft zeker niets anders tegen zich dan de groote en eenigzins onhebbelijke ruimte die hij beslaat. Waarschijnlijk zal dit wel de eenige oorzaak zijn, waarom hij niet reeds algemeen in gebruik is gekomen of gebleven. Want, ongelukkig voor de celles, heeft cassini reeds, misschien drie vierde eeuw geleden, volkomen dezelfde inrigting uitgedacht en beschreven, welke eenige jaren daarna aan dezelfde akademie door jean bernouilli werd aangeboden, (j. bernouilli opera omnia II pag. 207, en mulders scheikundige werktuigkunde II bl. 63). De celles heeft evenwel in de horizontale buis een klein ijzeren cylindertje geplaatst, dat bij het dalen des barometers door het kwik voortgeschoven wordt en bij het rijzen liggen blijft, dus de minima aanwijst.
Eene nieuwe planeet. Den 13den September gaf de heer goldschmidt, de schilder, die zich zelven tot sterrekundige heeft gevormd, aan de Fransche Akademie berigt, dat hij den 10den September weder eene nieuwe planeet heeft ontdekt. Het is de elfde, waarvan de wetenschap de ontdekking aan goldschmidt verschuldigd is. De abt moigno heeft er op zijn verzoek eenen naam aan gegeven, en wel dien van Alexandra.
In getal van ontdekkingen van nieuwe planeten staat goldschmidt boven aan. Op hem volgt hind, die er van 1847 tot 1854 tien gevonden heeft. Dan volgen de gasparis en luther, die er elk zeven ontdekt hebben. Chacornac vond er vijf; pogson drie; encke en ferguson elk twee; graham, marth en laurent elk een. Alle deze ontdekkingen, te zamen 50 bedragende, zijn gedaan sedert 1845. Voegt men er Cérès, Pallas, Juno en Vesta bij, die van 1801 tot 1807 door piazzi, olbers en harding ontdekt zijn, dan bedraagt het geheele getal der thans bekende kleine planeten, welker loopbaan tusschen de loopbanen van Mars en Jupiter gelegen is, vierenvijftig, (l'Institut, 1858, p. 301).
Nieuwe groene kleurstof in planten. Verdeil heeft bevonden, dat wanneer men het vleezige kleurlooze weefsel der nog onontwikkelde bloemhoofdjes van den paardedistel en van den artisjok met water kookt, het uitgeperste kleurlooze vocht, onder de tegenwoordigheid van eenige droppels eener oplossing van koolzure soda of van kalkwater en onder toegang der lucht, allengs eene donker groene kleur aanneemt. Aluin, azijnzuur lood en tinoxyd preacipiteren [ 94 ]de kleurstof en vormen er lakken mede, die hunne groene kleur aan de lucht en in het licht behouden. Uit de loodverbinding kan de kleurstof, door behandeling met zwavelzuur verdund met eene ruime hoeveelheid alcohol, in zuiveren toestand worden afgescheiden. Hare kleur is dan geelachtig bruin, doch door alkaliën wordt zij groen en oplosbaar in water. (Compt. rendus, XLVII, p. 442.
Een merkwaardig klimaat. Sedert eene reeks van jaren bestaat te Sithka, in de Russische bezittingen op de Noord-Westkust van Noord Amerika, een meteorologisch observatorium. Uit de jaren lang voortgezette thermometerwaarnemingen is gebleken, dat het daar heerschend klimaat geheel afwijkend is van alle overige bekende klimaten. De zomerwarmte is er zoo gering, dat er geene graangewassen kunnen gekweekt worden, en daarentegen is de winter zoo zacht, dat het ijs er schier onbekend is. Te naauwernood daalt telken jare de thermometer gedurende een of meer dagen even onder het vriespunt. Men moet hieruit echter niet afleiden, dat hetzelfde klimaat langs een grooter of kleiner gedeelte van dezelfde kuststreek wordt aangetroffen, op eene dergelijke wijze als hetgeen de geheele kust van Noorwegen aanbiedt; want integendeel schijnt uit waarnemingen, verrigt aan de oevers van de rivier Kweekpack, op 61° 67' N.B., te blijken, dat van Sitkha tot Kweekpack, dat is over eene uitgestrektheid van vier breedtegraden van het zuiden naar het noorden, het klimaat ophoudt het geheel bijzonder karakter te dragen, dat het te Sithka bezit. Deze omstandigheden maken het wenschelijk, dat de waarnemingen in de Russisch-Amerikaansche bezittingen vermenigvuldigd worden, en dat er de uitkomsten van worden openbaar gemaakt, even als thans met die van Sitkha geschied is (l'Institut, 1858, p. 308).
Eene merkwaardige zoölogische ontdekking. Een der weinige dieren, welke nog voor betrekkelijk korten tijd leefden, en waarvan de soort thans geheel van de aarde schijnt verdelgd te zijn, is de zeekoe, waarvan steller in 1751 de beschrijving gaf en die door illiger naar hem Rytina Stelleri werd genoemd. In 1846 deed brandt nog eenige daarvan gevonden overblijfselen kennen. Thans is een bijna volledig skelet van dit dier gevonden op het Behringeiland, bij gelegenheid eener jagt op den zeeleeuw (Phoca leonina). Het bevindt zich in het museum van St. Petersburg. Brandt bevond, dat er slechts eenige beenderen der hand en een gedeelte van het borstbeen aan ontbreken. (l'Institut, 1858, p. 308).
Over het vaderland der aardappelen heeft lindley het volgende medegedeeld. Waar de aardappelen eigenlijk inheemsch zijn, is niettegenstaande alle nasporingen nog niet uitgemaakt. Volgens meyen zijn zij het in het geheele westelijke Zuid-Amerika, daar hij hen in Chili en Peru in het wild groeijend aantrof; hij gelooft evenwel niet, gelijk a. von humboldt, dat de oude Mexikanen ze reeds vóór de aankomst der Europeëers zouden gecultiveerd hebben. Intusschen konden de door meyen gevondene wilde aardappelen ook verwilderde zijn, als overblijfsels van eene vroegere verbouwing daarvan. Werkelijk wild vond darwin ze aan de zandige kusten der Chono-eilanden op 45° Z.B. over de oostkust van Zuid-Amerika. Zijne knollen waren meestal klein, doch ove[ 96 ]rigens geheel aan de onze gelijk. Nog verder zuidwaarts treft men ze aan aan de kusten van Chili en in Chili zelve, waar deze aardappel Maglia heet. De knollen dezer Maglia werden in een tuin te Londen geplant en gaven echte aardappelen. Men heeft deze wel als Solanum Commersoni onderscheiden, maar hij is geheel identisch met de gewone soort. Ook uit Mexiko zond uhde knollen der daar in het wild groeijende aardappelen over, die geplant zijnde, almede den gewonen aardappel leverden, en in 1846 ontving lindley knollen van wilde aardappelen, die in Peru in eene meer dan 7000' boven de zee verhevene streek groeijen. Deze gaven eene harige variëteit van S. tuberosum, die weinig knollen, maar veel worteluitloopers maakt en identisch met Maglia is. Schlechtendahl noemde deze S. verrucosum en diezelfde plant van den vulkaan Orizaba (9000' boven de oppervlakte der zee) S. stoloniferum. Chili en Mexico zijn volgens lindley het vaderland der ware aardappelen. (v. Froriep's Notizen, 1858, Bd. III, S. 87).