Negen novellen/Gehele tekst
[ Ft ]
GULDENS - EDITIE.
N°. 148.
NEGEN NOVELLEN.
NEGEN NOVELLEN
van
A. L. G. BOSBOOM — TOUSSAINT.
's gravenhage,
HENRI J. STEMBERG,
1883.
INHOUD.
| 1 |
| 26 |
| 48 |
| 67 |
| 86. |
| 111. |
| 127. |
| 178. |
| 217. |
[ 1 ]
I.
TWEE DOOPZUSTERS.
1472-90.
Jong zonder jeugd, en zonder vrijheid vrij,
Hoe lievenswaard, beminnend noch beminde,
Vroom zonder deugd, kalm zonder vree, verblinde,
Wat zoekt gij in des kloosters woestenij ?
Waartoe dien kruin de tressen afgeschoren,
Waarmee de jeugd uw schedel had getooid?
En 't wollen kleed om 't poez'le lijf geplooid,
Dat tot de dracht des purpers scheen geboren?
Mijn motto heeft het gezegd; ik vang aan met een tooneel, dat zoo vaak de laatste noodgreep is van een kwijnenden roman; de inwijding eener non.
Al wat Portugal grootsch en aanzienlijks had, was toegestroomd naar Aveiro, had zich vereenigd in de kapel van het Dominicaner vrouwenklooster, en zag toe bij de plechtigheid. De kapel was opgesierd met den prachtig bonten opschik der zuidelijke kerken, die nog zoozeer van een kindschen smaak getuigt, en van grove zinnelijkheid. [ 2 ]Een talloos tal van beschilderde, omstrikte, bekranste waskaarsen vergoedde het zonlicht, dat men verdrongen had. Tapijten en gekleurde behangsels bedekten de wanden, wier stroeve ernst niet paste bij een bruidsfeest der Kerk. Het hoofdaltaar zwoegde onder een last van gouden schotels en zilveren vaatwerk, als de credentie-tafel van een hertog; want al wat het klooster rijk was in edele metalen en edele gesteenten, was daar bijeengebracht, om het hooge feest eer aan te doen. Kanten outerdoeken waren met weelderige achteloosheid over de kostbaarste voorwerpen heengeworpen, en het kille marmer der altaartrappen was vermomd onder mollige fluweelen kleeden, doorstikt met goud: het waren ook vorstelijke knieën die zich daarop verdeemoedigen zouden, en het was eene grootsche lotsbestemming die nu eindigen zou in de doodsrust van een klooster. Het was geene droeve maagd, met schendige willekeur heengedreven naar een gewijd graf, geene schuwe onnoozele, die, gruwend van eene wereld welke zij niet kende, zich verbergen ging onder de vleugelen der moederkerk als een sidderend kieken onder die van de klok. Het was geene levenszatte of levenswijze, die afstand deed van de aarde, na die volop genoten te hebben. Het was niet eene, die walgde van een te veel of die wanhoopte aan een genoeg. Het was eene maagd die nog veel te genieten konde hebben, aan welke de wereld nog alles zoude geven wat zij wenschte, die nog niets kon hebben uitgeput en voor welke nog eene toekomst van geluk en vreugde bloeide. Eene, wier keuze met droefheid was aangehoord geworden, en lang was tegengestreefd, en die eindelijk zegepraalde. Het was Johanna van Portugal, dochter van Alphonsus V, die zich toewijdde aan God.
Vrome dweepzucht alleen schijnt dit besluit bepaald te hebben: de negentienjarige kon het leven nog niet moede zijn. Der vorstelijke jonkvrouw door een vader en een broeder in elken wensch gevierd, door een gansch volk aangebeden, kon nog de last des levens zoo zwaar niet [ 3 ]gedrukt hebben. Ook het purper dat zij achter zich liet, zou hare schouders niet gedrukt hebben met een loodzwaar wicht, zij zoude het gedragen hebben aan de zijde van een der edelste vorsten van Europa, en ondersteund door zijne hand. Karel VIII van Frankrijk, Maximiliaan van Oostenrijk, de jonge veelbelovende Roomsch-koning, en Richard III van Engeland hadden de hare gevraagd. Alphonsus had haar de keuze gelaten. Zij had geen hunner gewild. Zij had de koude rust des kloosters verkoren boven de vroolijke werkzaamheid des maatschappelijken levens. En toch, zij was noch te zwak noch te traag voor de daden der werkelijkheid. Zelfs was hare hand, hoe klein ook, niet te onmachtig, om met kracht den schepter te zwaaien over de volkeren, noch haar moed te zwak, noch haar oordeel te stomp, noch haar oog te kortzichtig, om met eere eene plaats te bekleeden onder de vrouwen, die geschitterd hadden als regentessen des rijks. Maanden achtereen, terwijl de koning en de infant in de woelige oorlogen van Afrika Moor en Saraceen voor zich deden beven, had zij Portugal bestuurd met schrander beleid. En het oog der vorsten was op haar gericht geweest in die dagen, en er was niet een hunner, die zich haar niet ter gemalin wenschte; en de trouwe rekenschap die zij van haar beheer wist af te leggen aan haar vader, was hare grootste lofspraak geweest. Zij had hare taak volbracht, gemoedelijk en met ijver, maar zonder geestdrift en zonder vreugde, niet als eene fiere vorstendochter, die zich met blijdschap beweegt in den kring waar zij past; maar als eene koele huurlinge, die eerlijk haar dagwerk afdoet; en toen de koning vol bewondering, dankbaarheid en trots haar elke belooning toestond, die zij zoude eischen, had zij voor zich den bruidssluier der Kerk gevraagd, als het hoogste dat zij wenschte. Het zoude niet moeielijk zijn, deze vorstin eene jammervolle, hopelooze liefde toe te dichten, als geheime beweegreden dezer keuze, maar er is niet ééne bijzonderheid, die er voor pleit, en [ 4 ]wij gelooven meer de waarheid te betrachten, door er niets in te zien dan eene koude, dorre eigenlievende vroomheid. Koud; want de geestdrijverij is een gloed die verzengt, maar die niet verwarmt, een fakkel die brandt zonder te lichten, zooals eene waskaars op helderen middag, eene vlam die ontsteekt maar die niet koestert. Dor; want de bespiegeling is een akker waarop niets groeit, eene woestijn waarin men lichter kan dwalen, dan zijn dorst lesschen. Eigenlievend; want zij bedoelde alleen zich zelve, zij dacht niet aan de tranen van anderen noch aan de smart van anderen, noch aan die schuld van liefde, die zij onbetaald achterliet: zij was als de boom die goede aarde eischte, maar die vruchten gaf noch schaduw. Alphonsus had lang die zelfbedoelende zucht bestreden, twee jaren lang had hij haar in strenge afzondering te Oviedo een proeflijd laten doorstaan, waar hij alles van een beter beraad hoopte. Zij was zich zelve gelijk gebleven, de bisschoppen verklaarden den koning ongerechtigd, om eene zoo duidelijke roeping tegen te gaan, en… zij had nu overwonnen, haar vierdag was daar. Er schitterde triomf op haar voorhoofd, nu zij voor de laatste maal nederzat onder de edelen van Portugal, omgeven als eene koningin; want bij den dood harer moeder Elisabeth van Coïmbra, had Alphonsus haar den ganschen hofstoet toegewezen, die aan deze had behoord. Er was trots en zelfbehagen in dien blik van verachting, waarmede zij nederzag op haar vorstelijken tooi, op dat prachtig gewaad van zware witte damastzijde, stijf van borduursel en gesteenten, met dien statigen langen sleep, die ruime stofverkwisting der middeleeuwen, die zij heden voor het laatst droeg; waarmede zij nederzag op dien sluier van keurige kant met zilverdraad doorweven, die afhing van de huif met diamanten bezet, onder welke hare lokken waren samengevoegd in ééne enkele rijke wrong; op dien langen wereldschen sluier, die niets bedekte, en die zij weldra ging verwisselen voor den witten sluier der nieuwelingen: want tot de onherroepelijke [ 5 ]gelofte werd zij heden niet toegelaten, en het was nog niet het gewaad der orde dat men haar zoude aandoen.
En met welk eene ijskoude welwillendheid wierp zij glimlachjes toe aan allen, die smart en droefheid toonden over de aanstaande scheiding.
Toen de feestmis werd aangevangen, kleurde zich haar gelaat met een vroolijken blos, ofschoon ook de koning, haar vader, inéénkromp in zijn prachtig gestoelte, ofschoon ook de infant, haar broeder, haar aanzag met blikken vol weemoed en bittere zielesmart. O, het was duidelijk dat zij reeds gebroken had met alles wat haar aan de wereld konde hechten, dat zij zonder smart heenging uit den kring, waarin zij zich vreemdelinge had gevoeld, en dat zij juichte nu zij zoude worden binnengeleid, in wat zij de voorpoorte des vaderlands heette.
Niet alzoo de jonge vrouw, die aan hare zijde zat, wier lot was vastgeketend aan het hare, door een onzichtbaren maar onverbrekelijken band, wier jammer zij niet eenmaal giste bij hare onmenschelijke vroomheid, en die zij toch onbarmhartig medesleepte in den levenslangen kerker, dien zij voor zich verkoos. Want Andrea del Campo, eene dochter uit een der edelste geslachten van Portugal, was reeds van hare vroegste jeugd af bestemd geweest tot onafscheidelijke gezellin der prinses. Op denzelfden dag geboren, was zij ten doop geheven tegelijk met het vorstelijke kind, eene eer, door de moeder zeker beter geschat dan door de zuigeling, doch welke de laatste voor altijd aan de koninklijke doopzuster verbond door alle banden van hofdwang en familietrots. Eene telg uit hun huis opgevoed te zien met de infante, in zusterlijke eenheid van lot, was een voorrecht, dat de del Campo’s niet zouden verruild hebben voor het rijkste leengoed in Portugal, en er werd zeer weinig naar gevraagd, of Andrea zich altijd gelukkig zou de gevoelen onder die opgedrongen onscheidbaarheid. O, der menschen hoogmoed speelt zoo licht met der menschen geluk! [ 6 ]
Toch was de jonkvrouw vroolijk en zorgeloos opgegroeid. Zij had zich nooit eene bestemming gedacht buiten de prinses, en zij vond haar toestand noch vreemd, noch gedwongen, zij kende geen anderen. Heeft de prachtige goudvink achter de vergulde traliën geboren een denkbeeld van de ruime bosschen, die daar ginder zijn, en waarin zijne broeders vrij rondfladderen?
Het hof gaf zooveel te genieten, en Andrea was zoo hoogst vatbaar voor genot, en de vermaken zouden met ieder jaar toenemen, dacht de zestienjarige, en de infante zoude aan een buitenlandschen vorst worden uitgehuwelijkt, en zij zoude haar volgen buiten het vaderland, een nieuw tooneel en nieuwe feesten, en een edelman van het huis der jonge echtgenooten zoude haar echtgenoot worden, en de zoete onrust, of die gemaal een bevallig ridder zoude zijn, of hij een Franschman zoude wezen of wel een Oostenrijker, was het alleen wat de dwepend droomende bezighield. Daar klonk haar op eens Johanna’s woord: »ik wil non worden" in de ooren als een grimmige rukwind, die hare schoone. luchtkasteelen verwoestte, alle op eens, zonder barmhartigheid, zonder verschooning.
Lang nog had zij zich gevleid met eene verandering van dit harde besluit, en toen de koning naar Afrika trok, hoopte zij heimelijk dat de beslommeringen van een staatsbestuur dien strengen godsdienstzin zouden afleiden, en toen later de proeftijd op twee jaren werd gesteld, bleef zij nog hopen, zij berekende alles naar zich zelve, en zij kon zich zooveel vastheid van wil niet denken in eene vrouwelijke ziel; ook was het met eene overredingskracht, die wel duidelijk bewees, hoezeer het zelfbelang welsprekend maakt, dat zij de pogingen van het hof ondersteunde, om Johanna tot een der voorgeslagene huwelijken te bewegen; maar toen al hare welsprekendheid schipbreuk leed op de rots der geestdrijverij, toen had zij zich onderworpen niet met berusting, maar met wanhoop: zij had niet gebogen, maar zij was gebroken. Haar luid snikken getuigde er van. [ 7 ]
Toen de mis was geëindigd, en de laatste tonen van het Deo Gloria in excelsis reeds lang hadden opgehouden te weerklinken, stond de koning op. Bleek en zichtbaar geschokt en zijne aandoening nauwelijks meester, vatte hij zijne dochter bij de hand en geleidde haar naar de Priores, die haar tegemoet kwam aan het hoofd der gewijde maagden tot op den dorpel van het traliewerk, dat de zusters der kerk scheidde van de leeken. Als overstelpt van eene sprakelooze smart, naderde de prins Johanna, aan den arm van don Pedro, een edelman uit zijn gevolg, om afscheid te nemen van zijne zuster. Hij drukte een broederlijken kus op haar voorhoofd, kil en plooiloos als albast. Hij reikte Andrea de hand. Zij vatte die met wilden hartstocht, en hield die lang in de hare geklemd, als ware het de laatste hand der vriendschap, die haar aan deze zijde van het graf zou worden toegestoken. Toen zij deze eindelijk losliet, waggelde zij als eene die door eene duizeling bevangen wordt; arme Andrea! zij kon zich nauwelijks staande houden van rouwe, en toch Johanna leunde op haar; Johanna, wier voet zoo vast was, en die het hoofd zoo rechtop hield, Johanna, die geen steun noodig had; — maar dat behoorde immers ook tot de hof-étiquette: de prinses moest zwakker schijnen dan hare volgelinge! De koning en de infant traden terug; de infante wenkte nog eenmaal met de hand een vaarwel toe aan hare vrouwen; met gretige lippen kuste zij het witte gewaad, dat men haar aanbood, plechtige koren hieven lofzangen aan ter eere van den Hemelschen Bruidegom; de prinses overschreed den drempel; de balustrade werd gesloten, de nieuwelingen medegevoerd in de reien van Christus’ maagden. Een enkele doordringende kreet herinnerde aan Andrea, die machteloos neerzonk in de armen der zusters, en alles was gezegd; Johanna van Portugal bestond niet meer.
[ 8 ]
II.
Gij hebt geen traan gedroogd, geen smart gelenigd,
Geen hart vertroost, geen heilge vreugd gedeeld,
Geen hoofd geschraagd, geen boezemwond geheeld,
Gij 't snoer verscheurd dat mensch en mensch vereenigt.
Twee nieuwelingen zaten bijeen in dezelfde cel; de eene hield in behaaglijke ledigheid het hoofd op de hand geleund, en scheen zich met kalme blijmoedigheid aan godsdienstige mijmeringen over te geven. De andere bad, ten minste zij beproefde het te bidden. Zij lag geknield voor een elpen beeld, en hief de gevouwen handen op naar de heilige lijdensgestalte, als hoopte zij van daar ook kracht tot lijden. Maar formuliergebeden en opgeheven handen zijn slechte panaceë tegen de oproerige driften binnen in ons; ten minsle de jongste zuster scheen dat te begrijpen, want zij wierp gebedenboek en bidstoel verre weg, en zette zich neder op een eenvoudig houten bankje, tegenover hare gezellin, die haar niet scheen op te merken.
Daar was een groot onderscheid in die heide vrouwen, hoe eenvormig haar gewaad ook was. Men heeft Johanna en Andrea herkend. De Portugeesche vorstendochter zat daar kalm en rustig met eene fiere zelfvoldoening op haar gelaat, alsof werkelijk het gewijde kleed haar al de reinheid en al de beproefde deugd eener heilige had aangebracht, [ 9 ]zij droeg als het ware een schild, dat haar voortaan ontoegankelijk maakte tegen elke zonde en tegen elke verzoeking. Andrea daarentegen droeg het hare als de witte lijkwa harer levensvreugd, waarin haar bloeiend lichaam tot een ontijdigen dood zou worden voorbereid; bij haar, welk een scherp contrast tusschen kleeding en voorkomen, maar ook, welk eene overeenstemming tusschen voorkomen en zielstoestand, en weder zulk eene verscheidenheid tusschen haar en de vrouw die eens hare meesteres was geweest, wier vriendin zij altijd had geheeten, en die zich nu hare zuster noemde!
Men vindt zelden vrouwen schoon als Johanna, met toch zoo weinig vrouwelijke bevalligheid. Hare houding was fier en deftig, maar hare gestalte. slank tot magerheid toe, werd geheel vermomd onder de ruime plooien van het kloostergewaad. Haar voorhoofd was hoog genoeg om zich niet geheel te verliezen onder den afhangenden rand van haar kaper. Haar fijn regelmatig gelaat was als gevormd voor de strenge omlijsting van het sluierdoek, dat hals en schouders tevens verborg. Een steil Grieksche neus en een zeer kleine mond, bijna zonder lippen, en zonder glimlach, gaven de strakke trekken maar al te weinig leven. Bleek waren hare wangen als die van een albasten Mariabeeld, onbeschrijfbaar schoon haar donkerblauw oog, maar onbeschrijfelijk koel tevens; de heldere saffier gelijk, die zoo koud is en die toch zoo blinkt. In de zoete weelde der vrome mijmering verzonken, hield zij hare oogen opgeslagen en toonde ze in haar volle grootte, drijvende in het reinste kristalvocht, dat hun evenveel glans verleende als kilheid. Hare handen waren fijn, teer en blauwachtig wit, als die van een lijk. Het waren handen, wier aanraking het bloed van een Afrikaan zoude doen stollen, handen, waaraan men zien kon dat ze altijd ijskoud moesten zijn: handen, wier vingertoppen nooit door een zachten druk konden gegloeid hebben. Evenals nooit een liefdegloed dat marmeren hart had verwarmd! Zij was door het leven ge[ 10 ]gaan, als het standbeeld van den commandeur, onaangeraakt, onbesmet en koud. Ongelukkige! zij had niet één strijd gestreden en ze meende te mogen pralen op eene overwinning over hare hartstochten. Zij had niet ééne booze begeerte gekend, en zij waande dat zij de begeerlijkheden der wereld in zich had te niet gedaan. Dat was geene groote deugd, een vasten scheidsmuur te stellen tusschen zich en de zonde, zonder zelfs ééne aanlokking tot de zonde te hebben overwonnen. Onverschilligheid is geene zelfbeheersching, en de zegepraal kan niet groot zijn als de vijand nooit is opgedaagd. Maar toch, het was hare schuld niet dat ze nooit had gevoeld, dat de wereld over haar heen was gegaan als een stortbad, waarvan zij de droppels konde afschudden zonder spijt. Zij had toch gehandeld, ernstig en ijverig, toen men haar tot handelen opriep.
Zij had misschien door eene ongemeene scherpzinnigheid van oordeel reeds in hare prille jeugd de waarheid van Solomo’s »Alles is ijdelheid!" innig begrepen; zij had niet willen wachten tot de grijsheid en de teleurstellingen en de rampen en de dwaasheden het haar predikten; haar zeker stond het vrij de rust te kiezen voor eene onzekere kans op geluk, en de stille beslotene kreek voor den prachtigen trouweloozen oceaan; alleen wilde ik maar, dat zij een weinigje afstand gedaan had van eigen gerechtigheid en zelfverheffing, dat zij niet te grooten roem droeg op haar offer en dat zij zich niet voor eene betere christin hield, omdat zij tegen den strijd had opgezien, en vooral wilde ik dat zij met veel christelijke inschikkelijkheid nederzag op eene andere, wier lichamelijke en zedelijke gesteldheid beide, haar een zwaren strijd te strijden gaven; op de arme Andrea bij voorbeeld. Het was zoo recht goed te zien. aan die zwarte, levendige oogen, die flonkerden als geslepen gitten, en dat ze tintelden van levenslust, en dat ze vlamden op genot en vroolijkheid. Haar klein opgewipt neusje getuigde van dartelen schertslust en schalkheid, en [ 11 ]die frissche wangen met dat rooskleurige waas van gezondheid en levensgloed. De tint eenigszins bruin en zuidelijk, de onderlip en wangen met een licht dons overtogen, dat ze de zachtheid gaf van het fluweel der perzik, de lippen frisch en vol als geopende granaten, groefjes en kuiltjes in wangen en kin, waar de lust in zetelde en lokte. Niet groot, maar weelderig gevormd was hare gestalte; ronde, volle armen, kleine voeten en zacht gevulde handen, wier liefkoozing een grijsaard de borst moest verwarmen. O! het was haar aan te zien hoe pijnlijk een offer zij had gebracht, met zich te onderwerpen aan de eischen der menschelijke convenances. Die prikkelbaarheid van zenuwen, die beweeglijkheid van gemoed, die vatbaarheid voor indrukken en voor genot, dat ontvlambare, hartstochtelijke, dat in haar lag, waren als zoovele marteltuigen, die zij tegen zich gekeerd zoude zien in deze stille, doodsche, koude, ledige eenzaamheid, die zij niet vermocht aan te vullen, dan met uitwendig godsdienstbetoon. Hare zinnen en haar hart stonden tot elkander in verhouding als vonken en tondel. Zij vlamde op vermaak; zij gloeide bij het denkbeeld: liefde. Zij juichte van vreugde bij een naderend feest; want zonderling, dezelfde opvoeding die de vorstin tot een heiligenbeeld had gevormd, had niet kunnen verhinderen dat hare hofdame de meest vrouwelijke vrouw was geworden: eene vrouw die behoefte had om te beminnen en zich bemind te zien. Zulke vrouwen hebben gebreken, kunnen tot misdaden komen, waarvan zich geen ander een denkbeeld kan maken, maar… spreekt het menschelijkste in den mensch ons niet toe met zachte stem om deernis en medegevoel voor wie feilden als zij?
Men denke, hoe hatelijk eene Andrea de dwang was, dien de vrome dweepzucht van anderen haar oplegde, en met hoe innig een afschuw zij een godsdienst beschouwde, van welken zij niets dan de harde, onvruchtbare zijde had leeren kennen. Die godsdienst, die niets is dan een werk[ 12 ]tuiglijk volbrengen van zekere plichten, van zekere goede werken, maar waaraan de ziel ontbreekt, de onbaatzuchtige liefde; van zelfkastijdingen die niet reinigen; van kruisigingen des lichaams, die niet verbeteren; van zelfbedwang zonder zelfverloochening; van nederigheid zonder ootmoed des harten; van gehoorzaamheid in daden zonder onderwerping van wil. De beklagenswaardige, zij vond niet eens den lichten troost der zelfvoldoening bij haar offer, want het was immers opgedrongen! Ook was het met verbittering, met wanhoop, met verbeten woede, dat zij het bracht. Het was geen kruis dat zij op zich nam, maar dat men haar te dragen gaf, en zij torste het onwillig, en zij boog er zich niet onder met deemoed, maar zij wrikte het heen en weder, om het schielijk van zich te werpen, als dat mogelijk was. Zoo waren die twee jonkvrouwen die zich zusters noemden. Voorwaar , niet zusters in het gemoen, niet zusters in het uiterlijke, niet zusters in het lot, want hoe gelijk dit ook ware voor de menschen, de wijze waarop ieder het hare droeg, maakte het onderscheid van hemel en hel. Eene luide zucht van Andrea en een bittere uitroep van ongeduld wekten eindelijk Johanna uit haar gepeins.
— Zuster! wat beteekent deze diepe verzuchting? wat deert u?
— Ik verveel mij, doorluchtige infante! ik brand van ongeduld om in het refectorium met de anderen samen te zijn. Als uwe Hoogheid altijd peinst en zwijgt, zie ik niet hoe de heiligheid van deze plaats mij tegen verveling beschermen zal.
— Is dit de taal die eene bruid van Christus voeren moet in een uur dat haar gegeven is om te bidden?
— Ik bid veel liever voor het altaar eener hoofdkerk, dan in deze duistere cel.
— Zijt gij dan niet hoogst gelukkig, dat die woelige plechtigheden voorbij zijn. En begrijpt gij niet, hoeveel heilige vreugde er in ligt om tot onszelven in te keeren, [ 13 ]nu wij eindelijk los zijn van alle banden, behalve van die ons binden aan den Hemelschen Bruidegom? Is dit niet het eerste uur waarin wij onverdeeld voor Hem leven kunnen? De eerste belooning voor het groote offer? Gij hebt twee dagen lang zonder tusschenpoos de wereld beschreid, ik dacht dat gij nu eindelijk tot de kalmte zoudt teruggekomen zijn, en tot het rechte besef der voordeelen van onzen staat. Met deernis zie ik het, gij zijt nog dezelfde, gij weet ze nog niet te schatten, die voordeelen. Gij vergeet zelfs zoo weinig de ijdelheden der wereld, dat gij mij namen geeft die ik heb weggeworpen voor den hoogsten naam des Heeren.
— Onthoud het toch eenmaal, wij zijn zusters. Gij zuster Dorothea, ik zuster Maria Andrea.
Johanna had werkelijk den naam harer jonkvrouw als kloosternaam aangenomen, uit nederigheid!
— O, Dorothea! ging zij voort. Twee dagen geleden had ik nog een ganschen stoet dienenden, nu heb ik slechts zusters die ik allen dienen moet. Mocht slechts de dag spoedig daar zijn, die hemelsche, die blijde, waarop ik de laatste onherroepelijke gelofte zal uitspreken. Ik ben niet volkomen gelukkig, zoolang deze proefstaat nog voortduren moet.
— Mocht de proeftijd u slechts zoo hard vallen als mij deze dag, er ware dan nog uitkomst! dacht Andrea, maar zij zeide luid: Maar, mijne zuster! het zal toch eentonig zijn, dat leven.
— Het is een leven in de voorpoorte des hemels, in den dagelijkschen omgang met de Heiligen…
— Goed, indien wij engelen waren, — viel Andrea haar snel in de rede, en zich bezinnende, voegde zij er blozende bij, — ik spreek niet van Uwe Hoogheid, maar van mij zelve, en… en waarlijk ik heb niet al de vatbaarheid…
— Helaas! ja, de genade schijnt u nog maar flauw getroffen te hebben; en toch hoe zalig is het leven eener Godgewijde maagd… Rustig bij al wat op aarde woelt en [ 14 ]bruist… Zonder vrees… maar houd op met snikken, tranen, handenwringen, ik begrijp u in waarheid niet, wat betreurt gij dan toch zoo in die wereld welke gij verliet?
— De wereld zelve!
— Dwaas kind! maar spreek, want waarlijk, om uwentwil moet ik woorden op mijn lippen nemen die niet passen in mijn mond, noch op de plaats waar wij zijn. Is er bepaald iemand van wien u het afscheid zoo zwaar viel?
Op eene zoo rechtstreeksche vraag was de arme niet bedacht geweest.
Weet ik het zelve! — riep zij, haar oogen bedekkende met de handen.
En waarlijk, zij wist het niet.
Aan zelfonderzoek was zij niet gewoon, en zij was vreemdelinge in haar eigen hart. Zij had vele jonge edellieden gekend en aardig gevonden, zij had met dezen gelachen, met genen gedweept, met meerderen nog gespot; een blijvenden indruk had geen hunner op haar gemaakt. Slechts sedert de terugkomst des Konings en bij de feesten waarmede hij zijne overwinningen vierde, had zij een jonkman gezien met wien zij niet gelachen had en niet gedweept en dien zij niet aardig gevonden had, maar wiens beeld ondanks haar zelve altijd dáár voor haar stond, gedurende die lange opsluiting te Oviedo, den eenigen aan wien zij dacht als hij niet bij haar was; maar die jongeling was ]ohanna’s broeder, dat was de Infant Johannes, in wien het jonge meisje niets zien kon, dan den aanstaanden Koning van Portugal; en zij begreep niet recht, waarom haar de scheiding van de wereld altijd zoo bijzonder smartelijk viel, juist als zij: aan hem dacht. Iets jonger dan zijne zuster en geheel afzonderlijk opgevoed, had de Infant tot op zijn zestiende jaar met deze slechts weinig gemeenschap gehad. Alleen toen hij Alphonsus naar Afrika volgde, om bij de luisterrijke wapenfeiten die zich daar verwachten lieten, zijne sporen te verdienen, was hij haar met meer vertrouwelijkheid ge[ 15 ]naderd. In die korte samenkomsten had zich tusschen hen eene vriendschap gevestigd, zooals maar zelden onder vorstelijke kinderen gevonden wordt: belangeloos en zonder naijver. Er ligt zoo iets roerends in die innige teederheid tusschen een jonkman en eene jonkvrouw, die de banden des bloeds niet noodig gehad hebben om elkander te beminnen; dat is de eenige reine, vertrouwelijke liefde, waarbij de zinnen geene stem hebben, en die sterker en duurzamer is dan iedere hartstocht.
Johanna’s baatzuchtige vroomheid had dien schoonen band verscheurd. Toen de Infant terugkeerde als jeugdige overwinnaar, het voorhoofd met lauweren bekranst, lauweren die hij wilde nederleggen aan hare voeten, klonk haar somber besluit hem akeliger in de ooren, dan voor het eerst het wapengeschrei der Saraceenen. Met tranen en gebeden had hij vergeefs getracht haar terug te brengen tot de wereld; met liefkoozingen en voorkomende zorgen had hij haar het hofleven zoet willen maken, vruchteloos, altijd vruchteloos, zij ging zich verschuilen te Oviedo. Ook hier gaf hij zijne pogingen niet op. Van allen, die ontmoedigd de hardvochtige aan zich zelve overlieten, was hij het die bleef aanhouden, die haar bezocht, die haar afleidde van hare strenge boetedoeningen door haar met kieschen dwang tot kleine uitstapjes te noodzaken, tot onschuldige uitspanningen die haar weder aan het gezellige leven moesten boeien. Hij had niet opgegeven, nooit gewanhoopt; totdat eindelijk de beslissende dag daar was. Toen eerst hadden zijne bleeke lippen haar: »wreed!” genoemd, maar de prinses was sterk gebleven, want zij had immers het schild van den godsdienst, dat haar dekte tegen de aandoeningen der menschelijkheid. Maar van alles wat er tusschen hen omging was Andrea getuige geweest; zijne teederheid had zij gezien, zijne zachtheid had haar geroerd, bij ieder zijner klachten had zij een traan medegeschreid, door hem was zij (en o! hoe gaarne) verplicht geworden zijne pogingen te ondersteunen; zij was telkens de derde geweest bij hunne tochtjes; voor [ 16 ]haar was die jonge man de eenige afleiding geworden bij hare opsluiting. En dan Andrea! was het wonder dat zij bezweek bij zijn afscheid; was het wonder, dat er toen, maar toen ook voor het eerst, een licht opging in hare ziel, waarnaar zij met huivering heenzag, waarvan zij sidderend het oog afwendde. en dat zij zich zei ve nog niet durfde bekennen, toen de Infante haar de ernstige vraag deed. Deze was nog bezig haar met koele vermaningen tegen wereldliefde en aanvechtingen des satans te waarschuwen, toen zich eene leekezuster aanmeldde, die haar vanwege de abdis de vergunning bracht om in de spreekkamer te gaan: twee edellieden waren daar, die haar wachtten.
— Het is treurig, dat men mij in aardsche bemoeiingen wil verwikkelen: ik verlang niet naar berichten uit een oord dat ik ben afgestorven.
— Maar toch, het kon zijn van… stamelde Andrea bevend en doodsbleek.
— Van mijne bloedverwanten, meent gij? welnu ga gij heen, en zeg hun dat ik geene verwanten heb dan onze Hoogwaardige Moeder de abdis en onze lieve zusters van Aveiro.
Snel, alsof zij eene herroeping vreesde, verwijderde zich Andrea met de leekezuster, maar onstuimig klopte haar het hart en eene duizeling woelde haar door het hoofd, toen zij zich stelde voor de traliën van het spreekvertrek. De leekezuster stootte haar zachtjes aan. Zij had niet eens de abdis opgemerkt; en zij had vergeten haar sluier neer te slaan. De Infant met zijn edelman don Pedro was dáár. Beiden in diepen rouw. Johannes betreurde zijne zuster als eene doode, de Koning, en de gansche Portugeesche adel had zijn voorbeeld gevolgd. Op het verzoek van Johannes verwijderde zich de abdis. Hij sprak niet van zijne teleurstelling, nu hij Andrea vond in plaats van hare meesteres. Zij hadden een lang en vertrouwelijk gesprek, waarbij Andrea geschreid had en gebloosd, en op [ 17 ]welks einde de Prins had gezegd: u zoo jong en zoo onbarmhartig medegesleept in dien kerker, gij, ten minste, moet gered worden. — Gij zult gered worden, had don Pedro gefluisterd, terwijl hij door de traliën hare hand drukte. Andrea gaf zich zoo gaarne over aan de hoop en aan de liefkoozing. Zij was gloeiend rood en tot dartelheid toe vroolijk, toen zij zich met de anderen in de eetzaal vereenigde.
[ 18 ]
III.
Het was nacht; een flauw lampje verlichtte de cel van Andrea, die nog waakte. Zij had een doek heen geworpen over het doodshoofd, het verplichte memento mori van ieder kloosterverblijf. Zij hield niet van den dood, en zij baatte die herinnering. Zij liep in hevige onrust heen en weder, somtijds zich nederwerpende voor een Maria-beeld.
— O! mijne gezegende Patrones! zoo Brigitta en de tuinman slechts getrouw zijn… O, gebenedijde Moeder Gods! en dan wierp zij zich neder voor het beeld der Maagd. Verlaat eene arme zondares niet in dezen uitersten nood. Help mij slechts ditmaal! Geef dat hij veilig kome en veilig ga! En ik offer u het eerste wereldsche kleed, dat weder het mijne zal zijn, al ware het doorstikt met paarlen, als dat van de Hertogin van Milaan.
En dan weer, als begreep zij de ongenoegzaamheid van haar gebed, rees zij wanhopig op en de handen wringende, riep zij met eene snikkende stem:
— Mijnheer Satan! ik kan niet strijden tegen uwe macht, neem mijne ziele te pand, maar verlos mij uit deze aardsche hel!
En toen zij een diergejijken volzin opnieuws had geuit, trad er een persoon binnen, die, zoo hij al zijne helsche majesteit niet was, toch een gevaarlijke vijand konde zijn [ 19 ]voor eene jeugdige kloosterlinge. Een bevallig edelman, van om trent zes en twintig jaren, in eene kleeding die zijne scboonheid verhoogde.
Toch scheen Andrea meer verrast dan verheugd.
— Hoe, don Pedro, gij? vroeg zij met schrik.
— Niet waar, het was don Johan dien gij verwachttet. Gij bemint den Infant, antwoordde hij stout en eenigszins hard.
— Dan moet het waar zijn als gij zelf het weet! riep zij en liet zich nedervallen op haar houten bidbankje.
— Hoe, zoude ik. het niet weten! is het niet voor hem, dat ik kom. Meent gij, dat hij zelf zich wagen kan aan de mogelijkheid eener ontdekking?
— Maar het briefje… hernam zij aarzelend.
— Zeide wel, dat iemand die u beminde, zich aan uwe voeten wilde werpen, maar het was in zijn naam, dat ik het u schreef, in zijn naam ook, dat ik hier ben. Mij hebt gij eenmaal versmaad, schoone donna, gij herinnert u nog dien dag te Oviedo, toen…
— Ach, Pedro! breng mij dat niet in het geheugen, het was omdat toen reeds zonder mijn weten een ander mijn hart vervulde.
— O! ik heb het u vergeven, gij trachttet naar hooger en gij deedt wel. Het bewijs, hoe oprecht ik vergeven herb is, dat ik u en hem diene. En nu, laat ons ernstig en verstandig overleggen, als vriendin en vriend zonder hartstocht en met goed beleid:
Wilt gij u verbinden aan den man die u bemint, wilt gij werkelijk het klooster verlaten als de kans daartoe goed is?
— Ik wil het, Pedro! ik wil het, de Heilige Maagd vergeve mij mijne zonde, die ik biechten zal en boeten, maar ik wil het van harte.
— Welnu dan, luister: Op bevel van don Johan woon ik te Aveiro totdat deze zaken zijn afgeloopen. Hij zelf is naar Lissabon teruggekeerd. Gij zult hem niet zien voor gij in vrijheid zijt. Brigitta en de tuinman en nog eene andere, [ 20 ]die ik niet noemen mag, zij? in mijne soldij. Ik heb vrijen toegang tot u, zoodra de nacht deze vrome zielen tot rust noodt. De abdis is zonder argwaan. En zoo zij die opvatte, geloof mij, zij zoude veeleer het oog afwenden, dan scherp toezien. De eere eene koninklijke dochter onder haar opzicht te hebben, is haar drukkend genoeg bij de strenge vroomheid der Prinses, die haar op de vingers ziet als een provinciaal bij jaarlijksch kloosterbezoek, en het zal baar eene kleine zegepraal zijn, zoo er door een van u beiden ergernis gegeven wordt. Wij hebben dus niets te vreezen, alleen komt het er op aan of gij kracbt genoeg bezit om te veinzen, en moed genoeg, om als het beslissend uur daar is, onbeschroomd voort te gaan alsof u de portierster op helderen middag de kloosterpoort opende. Zult gij dat?
— Zeker, ik hoop niet te aarzelen, maar — hem niet zien, geen woord van hem te hooren, tot troost en sterking, dat is toch hard!
— Zeker, hernam Pedro met een bitteren glimlach; maar wees gerust, zoodra wij deze muren achter ons hebben, voer ik u ver van bier, naar een sterk kasteel in het gebergte: dan verlaat ik u, mijn dienst is afgeloopen, ik vlucht naar Spanje, ik alleen sta bekend als uw schaker. De Infant voegt zich heimelijk bij u. Hij is nu eenig kind, de koning zal vergeven.
— Dat geve de Hemel! zuchtte Andrea, neergedrukt door het gevoel der zware verantwoordelijkheid die zij op zich nam.
— En zie, dit zendt hij ten bewijs zijner liefde, ging Pedro voort. Hij gaf haar eene prachtige gouden doos met de beellenis des Prinsen in het deksel.
Andrea greep die hartstochtelijk in de beide handen en kuste het beeld met eene verrukking, waarbij don Pedro zicb de vuisten gebald op de borst drukte. Toch zeide hij haar een koel en deftig vaarwel. Zelfs toen zij hem dankend de hand reikte, kuste hij die luchtig en eerbiedig, zooals men eene vorstin de hand kust bij een openlijk gehoor.
[ 21 ]
IV.
Reeds vier weken had nu de Prinses van Portugal in het klooster geleefd, vier weken in welke zij geen reden had gehad, om over hare jonkvrouw te klagen. Zij meende zeker te zijn, dat eindelijk ook de Hemelsche Bruidegom dit stugge hart tot zich had getrokken, en dat de genade ook haar had verlicht. De rampzalige huichelde. O, dat moest ook op rekening komen van die weinig menschelijke deugd, dat ze huichelarij eischte en voedde. Andrea trok veel nut uit de lessen van Pedro; na een nachtelijk uur in zijn gezelschap doorgebracht, met het vormen van plannen en schoone hersenschimmen eener verbodene liefde, viel het haar niet moeielijk den dag door te brengen, zooals de Infante het goed vond. Iets was haar vreemd voorgekomen. Een schrijven van don Johan aan zijne zuster, waarbij hij haar trachtte over te halen, om Andrea na verloopen proeftijd alleen als wereldlijke bij zich te houden in het klooster, zonder haar door verdere geloften te binden. Waartoe een verzoek, dat onnoodig scheen, omdat zij het eind van dien proeftijd niet zien zoude, te Aveiro? Maar Pedro stelde haar gerust; dat was alleen om elken achterdocht af te leiden; de arme geloofde. Waarom zoude zij, die iederen God had [ 22 ] verlaten, behalve den afgod van haar hart ook nog het geloof opgeven aan dezen?
Het was nu in de eerste morgenschemering van een hoogen feestdag, die plechtig zou gevierd worden. Johanna van Portugal, of liever zuster Maria Andrea, begaf zich lang nog vóór het luiden van den eersten Angelus naar de kapel, om een buitengewoon offer harer gebeden te brengen aan de Heilige Maagd. Ofschoon hare gezondheid zichtbaar afnam onder de strenge plichten die zij zich oplegde, verdubbelde zij altijd in geestdrift en in ijver om ze waar te nemen. Haar weg voerde door den kloostertuin. Een geritsel in de bladeren van een zijlaantje, dicht bij den tuinmuur, deed haar onwillekeurig daar heenzien. Zij bleef roerloos staan van ontzetting en schrik. Het voorwerp, dat zij zag, was don Pedro, die weg wilde sluipen langs zijn gewoon pad. De Prinses wilde om hulp roepen, want haar ging een vreeslijk licht op. Andrea had zich verontschuldigd, om haar te vergezellen. Maar vó ó nog de beschuldigende kreet hare lippen ontsnappen konde, die den edelman zeker zoude verraden, ging een schot af van een vuurwapen, dat hij op haar richtte, en zij stortte neder!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
— Andrea! Voort, nu spoedig voort, wij hebben geen ander uur voor onze redding! Met deze schrikmare drong Pedro onstuimig in de cel, die hij zooeven verlaten bad.
— Hoe nu, don Pedro! ik wil mij ter rust begeven, wat beteekent dit, waarom keert gij terug, is onze afspraak dan niet morgen?…
— Zoo was zij, ja, maar het zou dan te laat kunnen zijn; kleed u schielijk, werp dezen mantel om, neem mijn barret, mijn paard wacht ons bier dichtbij. Ik zeg u, zoo wij nu niet gaan, is alles voor altijd verloren… Zij zag mij, toen ik vluchten wilde. Zij wilde ons verraden, ik had geen ander middel. In de verwarring van dit oogen[ 23 ]blik is het ontkomen nog mogelijk. Ik dacht aan u, die men zeker medeplichtig zal noemen. Ik waagde mij liever dan u te verlaten, maar nu volg mij schielijk Zie mij zoo schuwen strak niet aan, niet met zooveel afkeer; wat ik gedaan heb, is vreeslijk, maar het was geen opzet.
— Nu kom en wees moedig. De Jonkvrouw die zoo werd overrompeld, wist niet recht wat zij deed, noch waaraan zij zich blootstelde; zij bad slechts een bepaald denk beeld, zij moest vluchten, zij moest doen wat die man zeide; en zij gehoorzaamde werktuiglijk, half bewusteloos van ontzetting. Oe vermetele vlucht slaagde, werkelijk werd er in de verwarring aan hen niet gedacht. De kloosterzusters ijlden allen toe op het gerucht van het schot. Zij vonden Maria Andrea reeds weder tot zich zelve gekomen, alleen de sluier was doorschoten en de linkerarm slechts licht gewond: »Een wonder was er geschied voor eene heilige!" zoo luidde naderhand het dagverhaal van het klooster. De dienst moest worden gedaan als ware er niets gebeurd, op het verlangen der Prinses. Later zocht men Andrea… Natuurlijk tevergeefs.
Het hof van Lissabon deed strenge nasporingen naar de ontvluchten, die men van opzettelijke misdaad verdacht hield. Den buitenlandschen vorsten werd het aangezegd hun geene schuilplaats te geven. En echter ondanks dit alles ze werden nimmer gevonden. Niet vreemd ook. In eene kleine baai, nabij de kust van St. Ubes, lag een bevallig vaartuigje bij gunstigen wind zachtjes te wiegelen. Het wachtte op twee lieden, die te paard naderden, Andrea en Pedro.
— Maar ik bid u, Pedro, sprak zij angstig, gij hebt van het gebergte gesproken, en gij voert mij naar de kust.
— Derwaarts kunnen wij nu niet meer heen. Wij moeten ons inschepen. — Maar, om ’s Hemels wil, waar henen? En de Infant! spreek toch van mijn Johan.
— Op de zee is nog slechts onze eenigste veiligheid. En [ 24 ]spreek niet van den Infant; hebt gij dan waarlijk gemeend koningin van Portugal te worden?
— Bedrogen, bedrogen, Heilige Maagd, en ik heb het verdiend! gilde Andrea in verbijstering van het paard springende.
— Een weinig, dat is niet te ontkennen, hoe zoudt gij mij anders gevolgd zijn. Maar gij zult, gij moet mij vergeven. Ik zal alles goed maken… Ik, ik heb u hartstochtelijk lief. De Infant .denkt niet aan u. Hij is verloofd aan Eleonora, Hertogin van Visea. En hij zal spoedig huwen.
En dit zeggende, vatte hij met heftigheid haar arm en dreef haar voort naar het strand. Zij trachtte te ontsnappen, en wilde zich In radeloozen angst neerstorten in de golven. Hij hield haar terug, dat was eene akelige worsteling; die vrouw, welke plicht en eer en geweten had verzaakt, om tot zulk eene teleurstelling te komen, en die nu te kiezen had tusschen den zondigen dood der wanhoop of het volgen van een bedrieger. Nog meer, de keuze was haar ontzegd. De krachtige man sleurde haar voort naar het vaartuig. Matrozen lichtten de ankers, de bootsman nam het roer, en een schip zeilde weg van de kust.
Algerijnen hebben het later genomen. Twee Spanjaarden, uit Afrikaansche boeien verlost, hebben naderhand verhaald, hoe een Portugeesch edelman onder slavenarbeid bezweken was, en hoe eene schoone Christenslavin, die zich Andrea noemde, bij een opstand in een harem was verworgd geworden.
Andrea heeft wel geboet!
Toen het proefjaar ten einde was, trof eene groote grieve Johanna van Portugal. De Infant bleef zonder erfgenaam, en de staten des lands verzettenden zich tegen de gelofte der Prinses. Don Johan, die haar weder bezocht, en die met zachtheid niets had kunnen verkrijgen, eindigde met toorn. Hij bedreigde zelfs de kloosterlingen, die [ 25 ]daarop in een plechtig kapittel besloten, de jonge vorstin niet tot de orde toe te laten. Zij verkreeg eindelijk de vergunning, om als nieuweling te blijven, totdat andere plichten haar riepen.
Die tijd is niet voor haar gekomen. Zij stierf op haar acht en dertigste jaar. En zoo de hemel verdiend kan worden door strenge kloosterdeugd, dan heeft zij zich dien verworven, want zij heeft nimmer opgehouden te wandelen naar het licht dat haar was gegeven.
[ 26 ]
HET STERVEN VAN BURGEMEESTER HOOFT.
Op een voordenmiddag in October van het jaar 1678 stond er op de Keizersgracht over de Groenlandsche pakhuizen voor een aanzienlijk huis eene deftige koets gereed, bespannen met twee blinkend zwarte koetspaarden, die echter meer sterk en weldoorvoed waren, dan vlug en rank van bouw. Tusschen deze en den koetsier bestond harmonie, zooveel ze slechts tusschen mensch en beest mogelijk is, in welgedaanheid, in gezondheid in reinheid en degelijkheid van uiterlijk.
Aan de koets zelve was zooveel spiegelglas gebruikt, en zooveel verguldsel, alsof zij voor de douairiere van een stadhouder had moeten dienen, en ruim genoeg was zij, om ten minste een kransje van twaalf dames in zich op te nemen, met breiwerk en al. Maar zulk een uitgestrekte dienst zoude noch van haar, noch van de paarden geëischt worden. Eene enkele dame, eenigszins gehaast voortgeleid door een statig man, trad de stoep af, en, blijkbaar meer uit ceremonie dan uit noodwendigheid door hem geholpen, het weidsche voertuig in, om zich gansch alleen in het ruime vierkant te vermeien; zij was reeds niet jong meer: eene volle gestalte, eene frissche kleur mocht het tegenspreken; het grijzende lichtbruine haar, dat te dien tijde [ 27 ]door menige vrouw zonder omstandigheden bloot gedragen werd, getuigde er voor; ze zag er wel uit als eene vrouw van rang, die voor eenig staatsiebezoek haar pronkgewaad had aangedaan: getuige al die juweelen, pronkend als baggen in de ooren, als haken aan de punt der keurs, als speld aan den Kamerrijkschen doek, als ringen, die heenschitterden door de gebreide witte zijden handschoenen; getuige de paarlen, die nevens zacht roode strikken het haar doorvlochten. Sinds wronge en vlieger door de mode waren ter zijde gesteld, hing de ruime tabberd of het hongerlijn sluik neder, de hare was van bleekgroen satijn, doorweven met groote zilverwitte bouquetten, en met smaak afgewisseld door eene onderbouwen van zware, gestikte rolzijde, en de rozenstrikken, en den zilveren rijgveter van het vóór toegeregen keurslijf. Wij spraken reeds van den Kamerrijkschen doek, maar niet van de drie rijen keurige Mechelsche kant, die hem omgaven, noch van de wijze, waarop hij, ditmaal tot niemands schade, zediglijk hals en schouders verborg. De mouwen, die wijd waren, slechts even beneden den elleboog afdaalden, en door omgeslagen kanten lubben versierd, lieten een arm zien, rond en blank genoeg, om aan eene fraaie hand; te kunnen gelooven, die nevens een geborduurden zakdoek een prachtigen waaier vasthield. Groene zijden schoenen en paarlkleurige kousen schoeiden een voet, die wel wat sieraad noodig had. Maar of de dame nu met haar staatsiekleed ook haar staatsiegelaat had aangedaan, en of die strakke deftigheid der trekken tot het kostuum behoorde, en deze evenmin als het eerste uit de plooi mochten koment dan of eenig verdriet er die had opgeworpen, durven wij niet beslissen.
De man, die haar naar het rijtuig had gevoerd, volgde dat eene wijle met de oogen, en ging toen het huis weer binnen met een glimlach om den geestigen mond, die het midden hield tusschen ironie en verholen welgevallen; daarna zag men hem voor een der ramen van de zijkamer [ 28 ]staan en zijne opmerkzaamheid geven aan een ander rijtuig, dat van de overzijde snel naderde, en,eveneens voor dat huis stilhield: dit echter was eene eenvoudige en zedige koets, evenwel getrokken door paarden van fijner en edeler ras dan de voorgenoemde; koetsier en lakkeien in nog rijker livrei, en ook dit alles weder ten dienste van één persoon, die er vlug uitsteeg, en, zonder omslachtige tusschenkomst van aandienen, terstond werd binnengeleid in die zijkamer, die meer door pracht verblindde dan door licht.
Het was sir William Temple, die een bezoek bracht aan mijnheer Hendrik Hooft. Sir William Temple was de Engelsche ambassadeur, die de vredesonderhandelingen te Nijmegen had voorbereid en geleid. Mijnheer Hendrik Hooft was de president-burgemeester van Amsterdam, bij zijn invloed zoo goed als president van Holland en van al de zeven Vereenigde provinciën, een van die mannen, welke Willem van Oranje liever tot vriend had en meer als vijand vreesde, dan een buitenlandsch vorst.
Na de eerste begroetingen, die naar den eisch van den tijd en van beider stand eenigszins ceremonieel waren, schoon het bezoek van den afgezant als een gemeenzaam gelden moest, sprak de laatste hoffelijk:
— Ik zag mevrouw Hooft uitrijden toen ik aankwam; mag ik hopen, dat dit bewijs van haar welstand…
— Ja, spreek daarvan, hernam Hooft met den vroegeren glimlach, het heeft moeite genoeg gekost u dat te geven. Meent gij, dat het zoo licht valt, eene Hollandsche dame onvoorbereid op dit uur van den dag uit het huis te krijgen — en nog… bijna hadt gij door uwe al te hoffelijke stiptheid mijn gansch beleid bedorven; doch gelukkig, het perikel is nu voorbijgedreven, of liever gereden.
— Maar ik zie toch niet, waarom mevrouw uwe gemalin van hier moest zijn eer ik komen kon, hervatte Temple eenigszins verwonderd, en zelfs met iets in den toon, dat naar gevoeligheid zweemde. [ 29 ]
— Ei, gij fijne staatsman! hernam de Hollandsche heer, ziet gij niet beter toe, waar gij u vijanden maakt, of liever vijandinnen, dat nog wel zoo gevaarlijk is? Hoe kan het zijn, dat gij zooveel goeds en nuttigs in de staatkunde tot een goed eind hebt gebracht!
— Mevrouw Hooft, mijne vijandin! riep Temple in de hoogste verwondering; ik moet gelooven, dat Uwe Edelheid wil gekscheren; ik had nog niet éénmaal de eer haar te worden voorgesteld. Ik ken ook de vrouwen als zeer licht kwetsbaar; maar men moet toch in aanraking zijn geweest, zal eenig misverstand mogelijk zijn, en…
— Gij kent de vrouwen in het algemeen, sir William! ik wil dat gelooven; maar gij kent niet de Hollandsche vrouwen in het bijzonder: en deze hebben nog een kwetsbare plek meer dan de uwen — de anderen hebben hare ijdelheid, hare harten — de onzen hebben ook nog hare huizen, hare vloeren — en, ziet gij, het is die, welke gij bij mijne vrouw beleedigd hebt. Luister! (de afgezant zette groote oogen vol verbazing.)
Toen gij laatstmaal hier hebt gegeten, waart gij verkouden… de gevolgen van die verkoudheid… verschoon mij van de bijzonderheden… de ingelegde vloer van onze eetzaal is gladgewreven; gij herinnert u…
— O! volkomen, hernam Temple, in lachen uitbarstende, die groote, gezette dienstmaagd, die met een witten doek telkens de verontreinigde plekken kwam schoonmaken; maar in waarheid, mijnheer! is het niets anders?
— Niets anders, hernam Hooft. Beseft gij nog niet al de uitgestrektheid van uwen mijn ongeluk? Sinds dien dag houdt mijne vrouw u voor een Rus, een Heiden, een Turk, voor alles, wat zij lomps en afschuwelijks kent. En zij heeft gezworen, dat geen Engelschman, al ware het koning Karel II zelf, een voet meer in haar huis zoude zetten; wij hebben er de clause (met hare voorkennis) voorzichtiglijk bijgevoegd, en daarom, met alle kracht van redeneering, uwe tegenpartij dezen morgen tot een ceremonieel bezoek bij de drostin van Muiden weten over te halen, zoo[ 30 ]dat… nu zijt gij hier vrij, zoo vrij alsof… gij niet in mijn huis waart…
— Maar om ’s Hemels wil, mijnheer Hooft! dit kan u geen ernst zijn; een man als gij zou eene list moeten gebruiken, om te ontvangen wien gij goedvindt, in uw eigen huis… Ik, die hier gekomen ben om een algemeenen vrede te stichten, zou niet gaarne van huiselijke twisten de oorzaak zijn; maar mij dunkt toch, uw gezag als burgervader, zoo fiks gehandhaafd tegenover het volk, zoo fier bewaard tegenover uw vorst, zoudt gij, als huisvader, genoeg laten gelden tegenover zulk eene vreemde luim uwer vrouw.
— Mijn beste mijnheer Temple! gij begrijpt niets van onze zeden, zoo gij op dit punt blijft aandringen.
Wij, mannen, mogen heerschen in den staat, in de kerk, in het groote; in het huiselijke, vooral op de punten van zuinigheid en zindelijkheid, is de trotschste en machtigste onzer de slaaf zijner echtgenoote. Zoudt gij gelooven, dat er in dit huis kamers zijn, waarin ik nauwelijks éénmaal ’s jaars het recht heb binnen te gaan; en dan altijd met zulke voorzorgen van de zijde mijner gebiedende vrouw, dat ik de gunst bijkans als een last heb leeren aanzien, en er mij van ontsla, zoo vaak ik mag.
— Ik kan het nauw gelooven.
— Geloof het ook niet, mijnheer de afgezant! sprak een man, die aan den ingang van de kamer eene wijle had staan luisteren, en,die nu binnenkwam, mijnheer Hooft heeft altijd lust tot scherts, zelfs daar, waar het onze Hollandsche gebruiken geldt. Schoon ik niet zie, wat nut dit het land zal brengen, dat de uitheemschen met onze manieren leeren spotten.
— Burgemeester Hooft houdt van waarheid op ieder stuk, mijnheer Valckenier! hernam Hooft ernstig, en schade voor Holland, zoo waarheid het schande kon doen! en gij, sir William! geloof dat het is, zooals ik zeide, en het éénige, wat ons, mannen, overschiet, is eene zachte meesteres te [ 31 ]zoeken, waarin ik, Gode zij dank! tot tweemaal toe goed geslaagd ben. En nu genoeg hiervan, teeken het op in uwe memoriën, en laat ons van zaken spreken, nu mijnheer Valckenier hier is, zonder wien ik dat kapittel niet had willen aanroeren; onze achtbare magistraat mocht anders meenen, dat wij samen de stad gingen verraden aan Engeland of aan den prins. Dit laatste sprak hij met een gullen lach, maar toch met een blik op Valckenier, die dezen bloozen deed; want schoon de Amsterdamsche. burgemeester zich sterker uitdrukte, dan hijzelf of anderen het bedoelden, zoo waren sommigen zijner collega’s, en bepaaldelijk Valckenier, niet gansch vrij van achterdocht omtrent zijne nauwe gemeenzaamheid met Temple, hij, die nooit eenig ambassadeur een bezoek had gebracht. Bekend was, wel is waar, de vaste en koele houding, die Hooft wist aan te nemen, zoo vaak de jonge stadhouder Willem III eenigen greep deed, die inbreuk mocht maken op de vrijheden van zijne stad — maar Temple toch was een vreemdeling, geliefd en begunstigd door den prins, Hooft deed met volk en burgerij wat hij wilde — en — had hij tot hiertoe zijn gezag niet misbruikt, nauwelijks gebruikt, wat waarborgde Amsterdam en Holland tegen eene verandering van inzichten, teweeggebracht door de vleierijen van een vreemdeling en de listige opmerkzaamheden van een heerschzuchtig vorst, die zich noode voegde in de enge perken hem gesteld? Wat hen waarborgde? Zoo niet de eerlijke staatkunde van Temple, zoo niet de voorzichtige wijsheid van hem, die eenmaal koning Willem III zou zijn, dan toch zeker het karakter van Hooft. Want het was niet slechts zijne eerlijkheid, zijne bekende goede trouw, zijne opene handelwijze, die hen had moeten geruststellen: het was zijne bekende zucht naar rust en gemak, zijn afkeer van alle bejag naar invloed en grooter gezag, zijn patricische trots op onafhankelijkheid. Wist niet ieder, hoe hij zich had neergevlijd in eene kalme en eenigszins egoïstische wijsbegeerte en hoe hij alles afstootte, wat hem uit zijne [ 32 ]behaaglijke rust konde opschrikken? En wij weten, welke groote vijanden eerzucht en heerschzucht zijn van kalmte des geestes en ruste des gemoeds en des lichaams. Maar daarmede zeiden wij te veel; wat zijn plictit als aanzienlijk burger, wat zijne eer en zijn eed als Amsterdamsch regeeringspersoon van hem eischten, volbracht hij met warmte en met trouw, met orde en met waardigheid, en met zoo volijverige blijmoedigheid, dat niemand het hem kon aanzien hoe hij een offer bracht. Voorzittend burgemeester op zijn tijd, hield hij zich volkomen tevreden met die, ééne waardigheid, om voor meerdere grootheid geen meerdere offers te brengen. Gewichtige staatsposten, waarmede de liefde van het volk en het vertrouwen der staatslieden hem zoo gaarne had bekleed, verwierp hij, en in het groote, zoo min als in het kleine, drong hij zich op of plaatste zich vooruit, uit verkiezing het boekvertrek zoekende voor de raadzaal van Hunne Hoogmogenden, en een kring van geestige en beschaafde vrienden boven de hofcirkels van Den Haag. Dat was wel niet de man, die met een vreemd gezant en een inlandsch vorst gebruik zou maken van ziju invloed bij het volk tegen dat volk zelf! maar wat heet de argwaan niet mogelijk, de argwaan van eene burgerij, die haar eigen verkozen regeeringsleden de sleutels harer stad niet vertrouwde! Wat kon niet waarschijnlijk heeten bij Valckenier, den man, die het eeuwig edict had helpen daarstellen, en die al de hoedanigheden bezat, welke hij in zijn ambtsbroeder miste en toch vreesde, omdat hij ze uit zijne eigene ziel het natuurlijkst wist te verklaren: want juist dát wat Hooft met koelheid terugwees, zocht Valckenier met gloeiend verlangen en tevergeefs: waar Hooft ter zijde trad trachtte Valckenier in te dringen door list, niet stout en open genoeg, om er binnen te dringen door geweld; zoo geliefd en geprezen hij genen zag, zoo gehaat en onbemind wist hij zichzelf. Geldgierig, bekrompen, gehecht aan vormen, waar zijne tegenpartij door mildheid, door vrijzinnigheid, door dege[ 33 ]lijkheid uitmuntte; somber, ondanks zichzelven terugstootend, waar de andere aantrok door beminnelijke opgeruimdheid, was er niet ééne eigenschap in Valckenier, die hem geschikt maakte voor wat hij wenschte, en zag hij den benijde, zonder eene poging daartoe, in het bezit van wat hij noodig had; maar juist dát moest argwaan opwekken in een hart als het zijne, en juist daarom moest alles, wat had kunnen strekken om hem over Hoofts bedoelingen gerust te stellen, hem nieuwe oorzaak zijn tot vreeze. Diens rijkdom, diens oud en aanzienlijk geslacht… maar het eerste kon een middel zijn tot omkooping van volksgunst en het tweede zijne hoogste eischen billijken en steunen. Zoo zag hij in zijne onverschilligheid voor volksgunst behendige list, om wie op hem toezagen gerust te stellen; in zijn ontduiken van eereposten een zeker middel om hem alles te zien aanbieden, totdat men hem bood wat hem lustte; in zijne oogenschijnlijke rust het vergaren van krachten voor eenigen beslissenden toeleg; in de kieschheid, waarmede hij anderen vaak de eersten liet zijn, eene terughouding, die geen doel had, dan om later de éénige te kunnen wezen; zoo werd zelfs de schertsenden rondborstigheid van Hooft voor hem een grof vernis, dat fijne listen moest dekken. Minder zijn staatkundige tegenstander, dan wel zijne partij uit zelfzucht, haatte hij hem niet uit vaderlandsliefde, maar uit jaloezie, of liever, hij zou de belangen des vaderlands hebben verwaarloosd, als hij tegelijk Hooft had kunnen dwarsdrijven. Dat maakte het bestuur der stad niet lichter met twee zoo verschillende handen aan het roer, want Valckenier was toenmaals de tweede in Amsterdam; en zoo de Fransche gezant niet, met onvermoeiden ijver en taaie volharding, eene soort van vrede tusschen die twistende machten had bewerkt, de belangen van Frankrijk en Nederland beide hadden er misschien onder geleden. Sinds dien tijd waren ze voor het oog der menigte bevriende ambtgenooten geworden, maar inderdaad niets dan verzoende vijanden, die zich ieder [ 34 ]oogenblik herinnerden, wel de vijandschap, maar niet de verzoening. Gewaarwordingen als deze uitte dan gewoonlijk ieder van hen naar zijn aard, Hooft meestal door scherpe of vroolijke scherts, die toch niet ophield beleefd te zijn, en waarin hij eene soort van zedelijke meerderheid gaarne liet doorstralen; Valckenier door grove en booze aanmerkingen en door een kleingeestig en achterdochtig bespieden van handelingen, en een bits en opzettelijk herkauwen van zijn onschuldigste woorden, in losse vrijheid des gemoeds daarheen geworpen. Maar bij dat alles verliet hem eene zekere voorzichtigheid niet, want hij wist, hoe fier zich burgemeester Hooft uit zijne kussens wist op te richten, en met welk eene ijzeren hand hij zijne rechten vastgreep, zoo vaak men hem door eene wezenlijke krenking uit zijne rust opschrikte, of eene vermetele aanranding op zijn wettig gezag werd gewaagd. Meer onder den vorm van hoffelijke opmerkzaamheid en belangstelling, dan onder die van achterdocht, had hij dus zijn wensch uitgesproken, om ook met Temple samen te zijn in een gemeenzaam mondgesprek, en Hooft, die hem doorzag, had het hem toegestaan als eene gunst en met eene soort van medelijdende verachting, die ieder ander dan Valckenier zou belet hebben er gebruik van te maken, Temple… maar deze is beter bekend uit zijne »mémoires” en uit zijne schriften, dan wij hem kunnen leeren kennen; de man heeft zichzelf geschilderd, waarom zouden wij dit nog doen? Hij had zich, uit beleefdheid voor de Hollandsche regeeringspersonen, gekleed met de oplettendheid, die een hoveling van Karel II aan zijn voorkomen besteedde, en zijn satijnen hofkleed was dus even schitterend als smaakvol. Valckenier, met zijne gehechtheid aan vormen, droeg een deftig ambtsgewaad. Hooft, met zijn zin voor het gemakkelijke, zich dekkende met de vrijheid van het tehuis, droeg een wijd en los huisgewaad, en het eenvoudig fluweelen kapje, in plaats van de statige allongeparuik, iets wat hem eene zijdelingsche hatelijkheid van Valckenier op den hals haalde, waar[ 35 ]voor een hoffelijk woord van Temple hem licht schadeloos stelde.
Terwijl wij dit alles vertellen, hebben onze kennissen gehandeld over buitenlandsche staatkunde en binnenlandsche belangen, over den Nijmeegschen vrede en over de Vlaamsche grenssteden, over den hertog van York en over den prins van Oranje — zij spraken nu over diens laatste krankte, de vreeselijke kinderpokken, en Temple roemde met bewondering de opofferende trouw des graven van Bentinck, die niet van zijns meesters leger geweken was, gedurende gansch die walglijke en besmettelijke ziekte, en die nu zelf, in eene doodelijke krankte, de naweeën dier trouwe oppassing dragen moest.
Valckenier ook voegde er een woord van prijze bij. Zich zoo gewillig aan een levensgevaar bloot te stellen, sprak hij, als men het toch had kunnen laten!
— Ei wat! sprak Hooft, wij zijn allen in levensgevaar, elken dag des levens; Willem Bentinck is niet meer jong en heeft de waarde des levens genoten, en al ware dat niet, ik weet niet, hoe een redelijk man voor den bleeken dood terug kan deinzen, als ware hij de zwarte nikker zelf. Ik oordeel, dat een man, die zestig jaren wel, vroom, braaf en vroolijk heeft geleefd, met het leven moet afgedaan hebben, en niet meer begeeren moet te leven, al borgde ook de magere vriend. Men moet niet onbescheiden zijn, en zestig jaren zijn genoeg, om geleerd te hebben, wel te sterven.
— Het is wel te zien, dat Uwe Edel-Achtbaarheid nog een man is in het beste des levens en van zoo hechte gezondheid, dat gij het bedoelde tijdstip nog verre van u kunt achten! merkte Temple eenigszins schalk hoffelijk aan. Sir William! zeide Hooft met edele waardigheid en met vasten nadruk, ik ben zestig jaren en ik lijde van tijd tot tijd ernstig aan het podagra. Ik heb dus reeds kennis gemaakt met den vijand die mij overwinnen zal. Valckenier en Temple zagen elkander aan dan Hooft vervolgde: doch [ 36 ]dit zal mij alevel niet hinderen vroolijk en lustig te leven tot op mijn laatste uur; gij, achtbare collega! zult intijds gewaarschuwd worden, opdat gij uwe maatregelen kunt nemen voor de opvolging; en U, mijnheer Temple laat u dit niet weerhouden, de boodschapper te zijn van mijne goede gezindheid voor mijnheer den Prins en van mijn vertrouwen op denzelven, zoolang hij zich niet wikkelen zal in ondernemingen, strijdig met het belang van onze stad en den lande.
Dit gesprek, hoe onbeduidend ook op zichzelf, kreeg als profetie eene ernstige beteekenis, door hetgeen volgde op der 12 December van datzelfde jaar. In den ochtend van dien dag zat de achtbare burgemeester in zijn boekvertrek in zijn grooten gemakkelijken leuningstoel, en schoof een smal strookje papier, waarop namen stonden, door de vingers heen en weder. Mevrouw Hooft stond vóór zijne schrijftafel, en zag op hem met eene mengeling van trouwhartige teederheid en bekommering, terwijl zij sprak: Alle genooden hebben het aangenomen, schoon het allen vreemd scheen zoo op stel en sprong tot een middagmaal verzocht te worden; maar uw zoon Gerrit is zelf gegaan ter verschooning van deze luim, hun beduidende, hoe gij opnieuw gekweld waart door de jicht, en het te huis zitten moede, zonder te kunnen uitgaan, waart troost zoekende in het gezelschap uwer vrienden. Dies heeft niet één hunner gemeend te moeten weigeren.
— ’t Is uiterst heusch van hen, en het spijt mij slechts, dat de geestrijke Temple niet meer in stad is, anders hadt gij ditmaal uw afkeer moeten overwinnen, en ook hij nog eenmaal onze gast zijn; ik mocht hem zoo gaarne over Arlington hooren schertsen.
— Ik mag lijden, dat gij hem noodt als hij terugkeert, beste man! Als God wil dat wij het leven! sprak Maria met bewogene stem.
Hooft liet een hm! hooren, en vroeg toen met opge[ 37 ]ruimden toon, en haar schalks aanziende: En nu, mijn lief! wilt gestiptelijk uitvoeren wat ik van u eischen zal?
— Ik wil het, mijn beste, — hernam zij met een zucht.
— Maar zonder zuchten, zoo het mogelijk is! Luister: dat er overvloed en keur van spijzen zal zijn en dat gij eere zult doen aan onzen staat en aan de gastvrijheid van ons huis, weet ik, en heb niet noodig daarop aan te houden. Maar nu wil ik, dat gij ditmaal het beste zilver zult nemen, en alles wat wij sierlijkst bezitten.
— Het is een vreemde inval, Hooft! maar het zal geschieden zooals gij het wilt.
— En opdat alles recht feestelijk moge zijn, zult gij laten aanrichten in de groote pronkzaal.
— Nu, dat is spot! Het is immers doop-, noch bruiloftsmaal.
— Wie weet wat het zijn zal, kindlief! maar ziet gij, ik wil éénmaal in mijn leven, enkel te mijnen genoegen, en met mijne vrienden, een vertrek van mijn huis gebruikt zien, dat mij meer heeft gekost aan meubelen en onderhoud, dan mijne geheele huishouding samen.
— Ik ben u nooit in het redelijke tegen geweest; ik zal het ook niet zijn, nu gij het onredelijke begeert, Hooft! — hernam mevrouw, met zulk eene sprekende uitdrukking van een ongelooflijk zwaar offer, dat de burgemeester onwillekeurig glimlachte, en zijn schalk en schrander oog nedersloeg, opdat zij den glimp van vroolijkheid niet zien zoude, die er in flikkerde, toen zij vervolgde: — Maar het zal er koud zijn! In de kleine zaal of in de eetkamer kan men vuur aanleggen, zoo groot en lustig als gij het wilt en behoeft — maar de zaal is zoo groot en…
— Geene zwarigheid! gij bouwt het vuur driemaal hooger en tweemaal breeder dan anders, en als er gezorgd worde voor genoegzamen voorraad van hout…,
— Neen, dat kan niet zijn! Neen, dat nooit! — barstte de huishoudelijke dame uit, in lang wederhouden verdrietelijkheid: — die kostelijke stalen haard, die nog nooit [ 38 ]gebruikt is. Voor altijd bedorven! In geen zeven dagen kreeg ik er de blauwe vlammen uit.
— Lieve! daarna zult gij zeven schoonmaaksters zeven dagen lang laten poetsen. Misschien zelfs wel, als ge den heer Valckenier te vriend houdt, kunnen zeven stads-werklieden uwe maagden behulpzaam zijn — maar ik eisch ditmaal een vuur alsof het een vreugdevuur ware voor de geboorte van een erf-stadhouder. Gij weet, mijne kwaal eischt warmte…
— Die eischt ook rust en toch!…
— Rust van haar zal mij welhaast gegeven worden, hoop ik, maar nu? Gaat mijn vuur door, mijne Hoogmogende?
— Ik zal u vergenoegen; maar, helaas! helaas! zoo men het niet meestal zag gebeuren, dat de lieden oud werden met het podagra, zou ik meenen, dit zijn veege teekens.
— Houdt het daarvoor, vrouwlief! als gij er bij denkt: een stervende moet zijn zin hebben…
— Hooft! mijn liefste man! spot toch niet zoo! Och! dat gij een dokter wildet raadplegen!
— En als ik dat nu eens juist van ochtend gedaan had? — En zult gij zijn raad volgen? vroeg zij levendig.
— Dat niet. Ook zal het niet meer noodig zijn. Maria! zoo er heden iets mocht gebeuren — dat… u… verschrikte gedraag u dan als eene verstandige — als eene kalme Hollandsche huisvrouw, als de vrouw van burgemeester Hooft. — Ik heb u niet veel te zeggen; mijne zaken zijn geregeld; in de derde lade van gindsche bureau ligt mijn testament en duidelijke voorschriften, hoe ik wil dat gij het maken zult met de begrafenis, rouwen wat dies meer zij, het huishoudelijke is volkomen geordend; — met Valckenier en Six hoop ik dezen dag de openlijke belangen te regelen, die lijden konden onder mijne ontstentenis. Want ziet gij, Maria! ik geef heden een afscheidsmaal aan mijne vrienden en liefste betrekkingen. Ik zal zorgen, dat allen vroolijk zullen wezen; zorg gij, dat het luisterrijk zal zijn. [ 39 ]
De tranen en snikken van mevrouw Hooft, die haar echtgenoot onder het spreken door handdrukken had zoeken te bedaren, beletteden haar eene wijle te antwoorden; maar eindelijk sprak zij meer bedaard: zoo ge waarlijk een stervende waart, zoudt gij zoo niet spreken, niet hier zitten, geen feest aanrichten. Maar waarlijk, dit zijn veege teekens, en ik bid u na dezen met meer ernst bedacht te zijn op den dood. Toen trad er eene dienstmaagd binnen, met een paar vragen omtrent keuken en kelder, En deze beslommeringen waren eene uitnemende afleiding voor de vrouwelijke droefheid van mevrouw Hooft.
Wel was het een vroeg etensuur te dier tijde; maar bij een somberen Decemberdag, somber en guur, zooals bij voorkeur Holland ze kent, bij eene donkere binnenzaal, was reeds, zoo vroeg, kaarslicht geene overtolligheid; ook flikkerden er zoovele waskaarsen als de gulden candelabres ter weerszijden van den spiegel maar dragen konden, en acht groote zilveren kandelaars droegen dergelijke wastoortsen, ter verspreiding van licht — neen, ter vermindering der duisterheid op de tafel in de onmelelijke groote zaal. Want de donkerroode grond van het goudleeren behangsel, de zware stof der purper moreeën gordijnen, de vorm zelfs en de wichtige pracht der meubelen, gaven aan dit vertrek iets zwaars, iets dofs, iets sombers, dat tegen onze hpnpnn:lallsche vroolijke, lichte, elegant gezellige kamers overstaat als eene damasten sleepsamaar onzer overgrootmoeders tot het gazen danskleedje onzer zestienjarige schoonen, Dat er een nieuw, een bijna onbetreden Smirnaasch tapijt den vloer dekte, is bij den toenmaligen handel op de Levant volstrekt onnoodig te vertellen; dat deuren en zoldering geschilderd, gebeeldhouwd en verguld waren, met zooveel zorg als men te dier tijde aan deuren en zolderingen besteedde, is eveneens overtollig te zeggen. Maar de tafel vooral was het, die van den rijkdom en deftigen stand des gastheers de blijken droeg, in keurig fijn damast, in zwaar en overvloedig zilver, en in zeldzaam porselein. Op de tafel was alles wat het seizoen [ 40 ]opleverde, en wat door handel en kunst moest verkregen worden: met één woord, mevrouw Hooft had het vertrouwen en de waardigheid van haar echtgenoot volkomen recht gedaan; maar wat meest den laatste verheugde en zijn gasten verwonderde, was een forsch en vroolijk vuur, dat lustig opvlamde, zonder eenige verschooning of ontzag voor den fijn stalen haard, die, ondanks de Hollandsche nationaliteit, uit Temple’s geboorteland moest herkomstig zijn. Op de plaats, die het meest geschikt was al het genot van dat vuur te hebben, zonder te veel van diens lasten, zat de achtbare Hooft, in burgemeesterlijk ambtsgewaad, doch zonder burgemeesterlijke deftigheid, en nog altijd met zijn eenvoudig kalotje. Het had moeite gekost, hem uit zijn gewoon vertrek naar de feestzaal te leiden, maar wie hem omringden, zelfs zijne trouwe gade, schreven die moeite meer toe aan de gevolgen zijner kwaal, dan aan zoo groote verzwakking van krachten als het leven onmogelijk zou maken. Hoe het zij, niets in den zonderlingen grijsaard had ook nog het laatste bewezen; hij sprak veel, met opgewondenheid, altijd schertsend, soms veelbeduidend, altijd met vuur, zijne oogen schitterden en zijne wangen gloeiden; maar er was onder dit alles zooveel overspanning, dat bij wijlen zijne stem ganschelijk wegzonk, totdat hij door een vurigen wijn zich opnieuw een weinig herstelde. Hij at weinig, doch met smaak, en met zijne gewone epicurische keurigheid. Altijd was hij fijn en kiesch geweest in de keuze zijner spijzen, nu gebruikte hij alleen de eêlste. De gasten, die hij ditmaal rondom zich vergaderd had, waren zijne ambtgenooten, zoowel die onder hen, welke hij vrienden noemde, als die, welke hem openlijk of in het geheim vijandig tegenover stonden: tot de eersten behoorde Johan Six, een beminnelijk en beschaafd man, toenmaals de jongste der schepenen; aan het hoofd der laatsten kennen wij Valckenier, en Hooft ook vermaakte zich als gewoonlijk met hem den ganschen avond door eene bijtende scherts te vervolgen, waaronder hij niet de beste figuur maakte, weifelend [ 41 ]als hij daar zat tusschen triomf en beschaming. Gerrit Hooft, des burgemeesters éénige zoon, diens echtgenoote Elisabeth van Gheel, en haar drie oudste kinderen, Aagje, Daniël en Hendrik, waren dicht nevens het hoofd des huizes geplaatst, ook zijne dochter Isabella, tot hiertoe ongehuwd gebleven, zat naast den jongen van Walenburg, een neef van hare tweede moeder, de tegenwoordige echtgenoote van haar vader, die hare plaats had genomen aan het benedeneinde der tafel, gedeeltelijk om bij het waarnemen harer plichten als gastvrouw alles te kunnen overzien, gedeeltelijk uit voorzorg, om zich lichter en meer onbemerkt te kunnen verwijderen, als zij het noodig zou achten, — want de goede dame, hoe onwaarschijnlijk het haar toescheen, dat haar echtgenoot zich den dood voorstelde en een feest zoude geven, had toch uit een zekeren angst, zoodra zij een weinig rust kon vinden van hare voorbereidende bezigheden, den dokter laten roepen, en wachtte hem nu ieder oogenblik, om hem in afzonderlijk gesprek de waarheid van haars echtgenoots toestand af te vragen: want, ondanks alles wat Hooft er persoonlijk aan toebracht, dit feest was niet wat hij had gewenscht; de leden van zijne familie, die hem als zonderling fantastisch kenden, mochten niet gansch gelooven, wat hij bij den aanvang van het maal had aangekondigd — dat het een afscheidsmaal was; de mogelijkheid daarvan, de zekerheid, dat zijn toestand een gevaarlijke was, en dat hij, door te handelen als hij deed, elke hoop op beterschap onmogelijk maakte, stemde hen somber, ondanks de moeite, die zij zich gaven om het niet te schijnen; zijne vijanden waren misschien nog meer gedwongen en stijf, dan wie hem liefhadden; zij durfden niet blijmoedig zijn; slechts weinigen zijner vrienden wisten den toon te vatten, dien hij van hen had gewild, en die weinigen waren de mannen van vernuft of talent, die, in meerdere of mindere bekendheid, te dier dagen te Amsterdam leefden, en die Hooft nu niet voor het eerst rondom zich verzameld had, maar met welke hij, zonder aanzien van stand of gevoelens, eene [ 42 ]gemeenzame verkeering onderhield. Op ééns vatte de gastheer zijne bokaal, en zich licht heenbuigende naar eene dame, aan zijne rechterzijde, sprak hij hoffelijk: Een dronk aan u, mijne Nederduitsche Sappho! mijne geestrijke juffer Lescailje! die, veel nader dan ik, met onzen cousin den drossaard verwant zijt al is het alleenlijk naar den geest; met dezen dronk vraag ik u verschooning, dat ik u geen beter tafelgenoot ter slinke gaf, dan mijzelve: sinds onze Antonides zijne jonge vrouw heeft, mag ik u niet wagen aan de kans, dat hij een onoplettend gebuur zou zijn; en uw voortreffelijken vriend en kunstbroeder Vondel, onzen goeden Joost, heb ik niet kunnen nooden! het was u en ons een al te treurig tafereel geweest, hem te zien versuft als hij is, alleen maar klagende van koude en bevende voor den dood; den besten vriend toch, dien hij nu kon inroepen voor zijn roem!
— Ik ben beter geplaatst dan ik verdiende, — antwoordde Katharina Lescailje zediglijk, en toch, voegde zij er bij, — betreur ik, zooveel als iemand, het verval van onzen grooten dichter, en noem het al te droevig eene taak, een ganschen avond verplicht te zijn flauwe rijmpjes toe te juichen van hem, die ons vroeger met goddelijke zangen wist te onthalen. En dan dien angst voor het sterven, in zoo hoog een ouderdom! Zekerlijk, het beweegt mij te veel een man zoo zwak te zien, dien ik zoo sterk heb gekend.
— Dat zal niemand van mij kunnen zeggen, — fluisterde Hooft haar in; ik sterf, Goddank! zooals ik geleefd heb, konstrijke juffer! Ik eisch geen lijkvers van u, maar een puntig woord over dit feest, in den eersten vriendenkring, waar gij voorzit. Valckenier, die dit aparté niet had gehoord, antwoordde op Kathanna’s laatste aanmerking:
— En toch acht hij zich nog te goed, om het bruiloftsvers te maken dat ik hem vroeg voor mijn neef en zulken lieden moet de stad nog ambtjes geven om ze te onderhouden! [ 43 ]
— Gij hebt gelijk, collega! dat is eene schande voor de stad en niet wèl gedaan van hare regeering, — viel Hooft in, die man heeft reeds te veel eer voor haar gewonnen, dan dat ze hem nu nog het karige brood laat verdienen, dat ze hem geeft.
Ik ben gelukkig niet van hen, die er vóór gestemd hebben, Vondel bij de bank van leening te plaatsen, voegde hij er later bij; maar, vervolgde hij, zich over het voorhoofd strijkende, het is nu de tijd niet meer, noch voor hem, noch voor mij, om dit te veranderen, en dus weg ook met die ergernis, en liever een teug op de bronâar van Amsterdams welvaart! de IJstroom! heer Antonides van der Goes! Johan Pluimer! vul zijn glas, en gij, schoone Suzanna! bloos zoo zedig als gij wilt, maar bevochtig evenwel uwe lippen, het is de glorie van uw man, die wij drinken. Terwijl aan dien toost eere werd gedaan, viel het gelui der poortklok met een dof gebom mede in. Dat gaf iets akeligs aan een feest, dat reeds vooruit als een lijkfeest was aangekondigd; maar die stemming vermeerderde, toen Mevrouw Hooftt die zich eene wijle had verwijderd, nu weer binnentrad, met beschreide oogen, doodsbleek en met ziele-angst den blik vestigde op haar echtgenoot, toen zij, na gezeten te zijn, haar tafelgebuur, schepen Six van Zuilichem, met een ontsteld gelaat iets influisterde, en deze het weder geheimzinnig voortsprak tot een ander, zoodat het van den een tot den ander een cirkel maakte, waarvan alleen Hooft werd buitengesloten, totdat eindelijk Joan van Broekhuizen opstond, en zich tot den gastheer wendde met weemoedigen, maar vasten ernst.
— Achtbare en geestvolle vriend! gij hebt ons genood met de bedoeling, dat wij uwe laatste levensuren vroolijk en feestelijk zouden helpen vieren. Ieder van ons heeft naar vermogen en krachten het zijne daartoe bijgebracht, Zóó zelfs, dat niemand van ons aan het ergste heeft kunnen gelooven. Maar het zou toch waar kunnen zijn, en indien het waar was, dan hebben uwe naaste betrekkingen recht op uwe laatste oogenblikken, en als welmee[ 44 ]nende vrienden rekken wij dus dit maal niet langer, en laten hen met u samen.
Hooft lachte opgeruimd. Mijn krijgshaftige dichter, of liever mijn dichterlijke krijgsheld! gij zijt noch aan het hoofd van uwe compagnie, noch op den zangberg, waar gij beide beveelt. Het is mijn tijd nog niet, en ook nog niet de uwe, ik zal u waarschuwen, reken er op; meent gij, dat ik deze schoone vrouwen, deze geestige zuster van Apollo, hier naast mij de getuigen zou willen laten zijn van de wijze, waarop ik mijn laatsten zucht zal slaken? Zóó een barbaar ben ik niet, schoon ik in de zoete konste der poëterije een leek ben; gij hebt nog wel een half uur te blijven, en laten wij dat besteden op de beste wijze. Ik roep u allen op, bevallige Katherijne! gij Goesche Zwaan, geleerde Francius, hoogdravende Oudaen! gij, Six van Zuilichem! en gij allen, die uit de hengstebron mildelijk gedronken hebt, verkwikt mij ieder op uwe beurt met een teug uit hare edele wateren. Deze zilveren bokaal met den zuiversten wijn loone telkens uwe pogingen! — Hij is onverzettelijk, snikte mevrouw Hooft. Maar de begaafde lieden, die hij had geroepen, meenden gehoor te moeten geven aan die gril van een stervende, en Van der Goes maakte zich reeds gereed tot het uitspreken van een vers, toen een sergeant der hoofdwacht werd aangediend en binnengelaten. Hij bracht den president-burgemeester een der sleutels van de kist, waarin weder de sleutel der hoofdpoort werd bewaard, sinds het laatste volksrumoer over dit punt. Toen ze Hooft werden overgereikt, greep Valckenier er naar, hetzij met eene willekeurige beweging, hetzij uit hoffelijkheid.
— Nog niet! sprak Hooft zoo veelbeduidend, dat de andere verbleekte, en toen hij ze aangenomen had, vervolgde hij: ze zijn hier ten minste evengoed beveiligd tegen Engeland en Oranje, als elders tegen Frankrijk. Maar zijne stem verflauwde zoo merkbaar onder dit spreken; de blik, dien hij op den gehaten ambtgenoot wierp, was [ 45 ]zoo zwak en zoo zeker die van een brekend oog; zijn lichaam viel zoo stijf terug in zijn armstoel, dat allen opvlogen met den kreet: »hij is dood!”, herhaald naar ieders bijzondere gewaarwordingen. Men wilde hem omringen en hulp toebrengen: dan mevrouw Hooft verhief zich met eene grootsche tegenwoordigheid van geest: het zal slechts eene flauwte zijn, sprak zij, hij heeft dat meer — daarom, Gerrit! roep hen, die in de zijkamer wachten, en laat de vrienden heengaan, mijn man heeft begeerd, niet in hun bijzijn te sterven!
Werkelijk was het slechts eene flauwte geweest, en toen burgemeester Hooft daaruit ontwaakte, was hij nog wel in dezelfde zaal, gezeten in denzelfden armstoel, maar eene gansche verandering van tooneel had er plaats gehad. Op een paar waskaarsen na waren alle lichten uitgedaan, alle gasten waren verdwenen, de tafel op verren afstand weggeschoven; in plaats van de bokalen met den geurigen wijn, waren er drie of vier fleschjes met medicijnen, op een gueridon, nevens hem geplaatst, en ter weerszijden van zijn armstoel zaten twee mannen in statig zwart gekleed, waarvan de een hem de hand vasthield en den pols scheen te raadplegen, en de andere, met een opengeslagen boekje vóór zich, de hand op zijn schouder legde en willens scheen hem toe te spreken, zoodra hij de oogen opsloeg. Natuurlijk viel dan op dezen ook het eerst zijne aandacht; met eene beweging van afkeer trok hij zich terug, en het hoofd omwendende, zag hij zijne gade, die stil en treurig achter zijn armstoel wacht hield.
— Maria! riep hij met eene drift en met eene kracht, die men niet meer van hem had mogen verwachten, heb ik u dan niet gezegd, dat ik geen schoorsteenvegers wil zien tegen den nacht? Deze hier, en die andere dáár. Dat is verraderlijk, Maria! als ik zóó had willen sterven, [ 46 ]had ik niet noodig gehad uwe zaal overhoop te brengen.
— Doctor Abraham Pool! gij kunt blijven; ik had uzelf aan tafel genood, zoo gij niet te zeer een trawant van den dood waart te noemen.
— Broeder! begon de man met het boek, aanhoor doch de sieckentroost, welcke is een onderwysinge in den geloove ende den wegh…
— Dominee! ruim mijn huis, of ik verbied u de stad! Maria! geef mij mijne beste pruik en laten Six en Broekhuizen hier terugkomen. Ook moet Wouter Jansz., de zoogbroer van Gerrit, die vandaag mee bediend heeft, binnenkomen.
Dominee trok af met boek en al; Maria wist, dat zij gehoorzamen moest, maar zeide onder het heengaan: — Hendrik! ik meende toch, dat ik wel deed, met voor uwe ziel te zorgen; denk toch daarop!
— Als ik dat eerst nu deed, beste vrouw! zou het dan niet te laat zijn? vroeg hij met de kalme bewustheid van wat hij zeide: Ik heb christelijk geleefd, al was het niet strak Gereformeerd, en ik hoop te sterven als wijsgeer en als burgerneester van Amsterdam; en daartoe heb ik dien man met zijn gefemel niet noodig.
Toen Six en Broekhuizen gekomen waren, sprak hij eene wijle met hen over de stadsbelangen, en waarschuwde nog evenzeer tegen Franschen invloed als tegen al te openlijk wantrouwen jegens Engeland; maar terwijl hij bezig was, ontdekte zijn oog met den scherpzienden blik, die veegen ooms eigen is, in den donkersten hoek van de zaal, een man, die geleund stond tegen den muur, en hen glurend bespiedde. Hij wees met een bevenden vinger derwaarts, en sprak, doch met den schimplach der diepste verachting:
— Ziedaar waarlijk nog Valckenier! het moet gezegd worden, dat hij zijne prooi trouw bewaakt; de wijze, waarop hij het doet, is zijner waardig. Waar is nu Wouter? De man verscheen met zeer stille treden en neergebukt hoofd. Wouter! de post van aanspreker, dien gij lang hebt begeerd, [ 47 ]wordt u bij dezen gegeven. Mr. Valckenier zal u ditmaal niet tegen zijn, want van morgen af, is hij voor zich en de zijnen meester van alles, en Mr. Six, als jongste schepen, heeft voor u eene geldige stem. Neen! geen tranen, en ik wil geen anderen dank, dan dat gij morgen mijn overlijden met heldere stem rond zegt. De Amsterdammers moeten het goed hooren, wie er gestorven is. Nu ga heen, Maria! zet mij de paruik op, met dezen kus dank ik u voor uwe liefde en trouwe diensten. Broekhuizen en Six! hier mijne hand, zet morgen dóór bij den raad, wat wij hebben afgesproken. Mr. Valckenier! hier is uwe erfenis, en hij reikte dezen den sleutel: gij zijt dien ijverig komen halen; wees trouw voor de stad als gij de eerste zult zijn, en zeg aan wee het hooren willen, dat burgemeester Hooft staande is gestorven. Hiermede rees hij op, maar om dadelijk terug te vallen in de armen van Maria en van zijn zoon, die zachtkens genaderd was.
Nu waarlijk had die sterke ziel het sterke lichaam verlaten!
[ 48 ]
HET KANTEN BRUIDSKLEED .
Luid en levendig klonk de vroolijke dansmuziek op de eerste verdieping van een hôtel in de Chaussé d’Antin; zoo luid en levendig, dat de lustige tonen doordrongen tot in het dakkamertje van die andere eerste verdieping, waar men de sterren zooveel nader is dan de aarde, en waar men toch de sterren niet beter ziet dan vier kleine groene glasruiten en de omliggende hooge daken het toelaten. Eéne bewoonster slechts had dit vertrekje op dit oogenblik, en gelukkig! voor een huisgezin ware er werkelijk geene plaats geweest; nu kon de eigenares er redelijk op haar gemak zijn, zoo ze ten minste danseres was noch tooneelspeelster, en geene houding had te bestudeeren of een nieuwen pas. Ook de meubelen namen niet te veel ruimte in: vier stoelen, een geverfde houten tafel, een rustbed zonder gordijnen, eene soort van garderobe, die altijd in wiegelende beweging was door eene kleine ongelijkheid van den steenen vloer, en eene groote lichtgroene zijden parapluie; ziedaar alles, wat er plaats besloeg; want de kleine gebarsten spiegel hing aan die zijde van den muur, waar men, om de vochtigheid, tevergeefs had beproefd behangsel aan te brengen, en andere kleine noodwendigheden, die men zou kunnen opnoemen, pronkten, [ 49 ]bij wijze van charges, op een hangend hoekkastje. De eigenares van dit alles zat aan hare tafel in eene kleeding, die met het huisraad in overeenstemming was; geen gebrek, maar ook niets dan het volstrekt noodige; geene wanorde; geene haveloosheid, maar ook niet een enkel toegeven aan de zucht tot opschik; geene enkele poging, die schoonheidszin verraadde; er was geen zweem van die behaagzuchtige schamelheid, die hare naaktheid dekt met morsige blondes en met verkleurd rose krip, maar ook niets van dat welgedane, dat, onder den hoogsten eenvoud, soms nog eene mate van welgesteldheid aanduidt; zelfs de aarden bloempotten met de anjers of den tunikaan, de gewone vergoeding van lieden, die zoo hoog wonen, dat zij geen voetbreed tuinaarde bezitten kunnen, ontbraken hier. En scherp contrast met die sobere en onpoëtsche omgeving maakten toch twee of drie elegante vrouwengewaden, die aan kapstokken hingen tegen een ander gedeelte van den muur, en het werk zelf, waaraan de bewoonster bezig was. Bevalliger, dichterlijk fijner weefsel en meer vorstelijk rijk was misschien nooit door vrouwenvingeren gewerkt en geschikt, dan deze tuque van echt Brusselsch speldenwerk, waarop zij bezig was volant van zilverkant vast te hechten. Maar de ongelijkheid tusschen de armelijke, stijve, onbehaaglijke werkster en haar werk, dat evenzeer aantrok door fijnen smaak als door uitnemende pracht, wordt geëfend, zoodra wij de eerste voorstellen als mejuffrouw Honorine l’Héron, naaister en borduurster voor madame Deprie, modiste in de straat du Helder, n°. 30 (ik geef het adres nauwkeurig, want het huis is bekend voor bloemen, bruidskorven en handschoenen).
Zoo ik gezegd heb, dat mejuffrouw Honorine bezig was, heb ik mij vergist; want zij liet de beide handen op de knieën rusten, hield het hoofd gebogen naar den grond, en de ooren gespitst met sterke inspanning. Zij luisterde. Ja, zij luisterde naar de muziek, naar de dansmuziek, daar beneden, die speelde, om de gelukkigen vroolijk te [ 50 ]maken, en die haar, de ongelukkige, als met stroomen de smart en de zwaarmoedigheid in de ziel goot. Zij had slechts even vergelijkingen te maken tusschen zichzelve en hen, die zich daar bewogen; — tusschen hare eenzaamheid en hunne gezellige vreugde, hun reien van geestige jongelieden, van bevallige vrouwen, die in onbezorgde losheid dooreenwemelden, om elkander onder scherts en kout een tijd te korten, die haar zoo lang moest vallen, dien zij toch met al de uren, welke zij verschertsten, had willen verlengen, om meer werk af te doen, om een minder sober stuk brood te winnen, om een weinig meer slaap te kunnen nemen op sommige nachten; — tusschen de zorgelooze losheid, waarmede zij alleen om vermaak zich uitputteden tot vermoeidheid toe, en de bekommerde vlijt, waarmede zij den ganschen dag haar plaats niet had verlaten, tot de knieën haar verstijfd waren en de armen haar tintelden van vermoeidheid; — tusschen al die schitterende lichten, tusschen al die weelderige geuren daarbeneden, en tusschen de enkele vetkaars op hare tafel, welker walm haar verstikte, en bij wier flauw licht zij niet vermocht te werken, zonder pijnlijk oogvermoeien; — tusschen de frissche verkwikkingen, die dáár in overvloed werden aangeboden en met onverschilligheid genomen of afgewezen en tusschen de grage begeerte, waarmede zij zoo aanstonds haar karig afgemeten avondmaal zou tot zich nemen; — tusschen die jonge vrouwen daarbeneden, die schoon waren, of jong, of rijk; die men liefhad; die men aanbad; die men eerde; die men vleide, en tusschen haar, die daar alleen zat met haar werk. — o! Zoo zij vergelijkingen had willen maken… maar zij maakte die niet; zij wist dat alles zoo zeker buiten haar kring, buiten haar bereik, buiten hare hoop, dat het voor haar niet eens wensch kon zijn; en toch scheen de muziek smartelijke aandoeningen in haar op te wekken, en waarom ook niet? was er misschien niet een tijd geweest, dat ook zij had medegezweefd in de bonte reien van een dans; dat [ 51 ]ook voor haar feesttonen hadden geklonken; dat ook zij hare heldere uitzichten had gehad; hare lachende droomen van eene schoone toekomst; hare vrienden, die liefhadden, hare vijanden, die benijdden… hare oogenblikken van zegepraal en van geluk, van voldane ijdelheid en van zoete verwachting, Dat zij jong was geweest en schoon… en het alles, nu met het beste harer jeugd verloren gegaan… kon het geene smartelijke herinneringen wekken?… Maar, neen! het was niet verloren gegaan: zij had zoo weinig te verliezen gehad… van dat alles was niets het hare geweest, niets, zelfs niet de jeugd; want zestien jaren maken de jeugd niet, zonder de zorgelooze vroolijkheid van zestien jaren, zonder den frisschen bloei, zonder den dartelen levenslust, die ten oogen uitblinkt, zonder de poëzie der hersenschimmen; zestien jaren en de werkelijkheid die haar brood moet afpassen voor den dag van morgen; zestien jaren en een gegeven kleed, dat anderen te slecht is geworden; zestien jaren en dankbaarheid in het harte, als men voor zware diensten zich aan anderer haard mag verwarmen: zou het jeugd hebben kunnen heeten? En toch zoo was de hare voorbijgegaan. Eenig kind van eene bekwame modemaakster, die niet jong een onwaardig man gehuwd, had zij hare moeder verloren, juist toen ze van deze begon te leeren, en haar vader op dien leeftijd, waarop de openbare liefdadigheid zich eene weeze niet meer aantrekt; denzelfden, waarin eene weeze die het meest behoeft. Maar Honorine was niet schoon, niet bevallig zelfs, en zij bleef dus voor de verzoeking bewaard, om beneden de armoede te zinken door rijk te worden met hare schoonheid; en Honorine had van hare moeder goede beginselen geërfd, die proef hadden gehouden tegen de indrukken van het vaderlijk voorbeeld, en zoo schaamde zij zich welhaast, van anderen dat als barmhartigheid te vragen, wat zij met geduld, met lijdzaamheid, met handenwerk kon verdienen. Van boodschaploopster aan het magazijn van madame Deprie, hief zij zich op door inspan[ 52 ]ning tot eene harer beste werksters, schoon zij nooit het geluk had gehad hare gunstelinge te worden, alleen na dien stap was hare loopbaan gesloten; zij had het al bereikt, wat ze had kunnen bereiken; van nu voortaan kon zij slechts dalen, als de ouderdom kwam; als de oogen door waken en tranen en vermoeienis zwakker geworden, telkens fijnere diensten zouden weigeren; als maand na maand grover werk haar zou worden toevertrouwd; als telkens het kleine loon kleiner zou worden, daar ze toch al niets had kunnen oversparen; als ziekte zou komen na het gebrek… dan bleef haar slechts de keuze van tweeëlei einde — den wanhoopsdood in de Seine, geen anderen lijksteen dan den afzichtelijken in de morgue, of den dood der berusting, na weken lang lijden in het Hôtel-Dieu — dat zich met akelig koude barmhartigheid voor haar openen zou.
Aan dat alles was zij onwillekeurig gaan denken, terwijl de tonen zoo vroolijk tot haar opstegen. Van de laatste huiverde zij tot hare brandende wangen kil werden, en… het orkest speelde een stormenden galop van Strauss. o! Als de gelukkige bevoorrechten der maatschappij in weelderigen roes voorttuimelen op het wegsleepend maatgeluid, wat moest het hun zijn, als zij voelen konden, hoe de weergalm van hunne feestvreugde de ongelukkigen en de misdeelden bespottend in de ooren klinkt; als ze er aan konden denken, als ze weten mochten, welke grieven de sarrende juichtonen wakker riepen, of tot welke benijding zij opwekten! Ik weet er, zachte vrouwenzielen die verbleeken zouden onder de frissche rozen van haar balkapsel; ik weet er, die schooner paarlen, dan die van haar halssieraad, in de oogen zouden hebben; ik weet er, die een kostbaar gesteente zouden afrukken van den boezem; maar ik ken er ook… neen, ik wil ze niet kennen, die dan andere g’edachten zouden kunnen hebben, dan eene van hulpe… en eene andere van dank!…
— Dit mag wel het verlovingsfeest zijn van de groote dame beneden, sprak Honorine met een dieperen zucht, [ 53 ]en — haar bruidskleed — en ik zit ledig! — En het grootste deel van haar corbeille is mij opgedragen. — Haar bruidskleed — en zij verzonk weer eene poos in haar gepeins. — Wanneer zou Rose-Marie de bruid worden? Zeker zal ze mij op haar feest willen hebben, en ik heb immers geen goede japon om aan te trekken!
Zoo diep neergedrukt was zij reeds door haar lot, en zoo gewoon aan de werkelijkheid, dat het denken aan eene bruid niet eenmaal een wensch naar dien staat voor haar zelve opwekte, haar niet eens bracht tot berekeningen van mogelijkheden, maar alleen tot de herinnering eener behoefte, die zij niet wist te vervullen. Toch was zij nog geen dertig jaar!
Op den leeftijd, waarin zoo menige gelukkige jonge vrouw nog rekent op het alvermogen harer bekoorlijkheden, om te schitteren in de wereld, waarin zoo menige oudere nog de jeugd vasthoudt met beide handen, op dien leeftijd was zij reeds oud, reeds zoo oud, dat zij geene hersenschim meer wist te scheppen, geene hoop meer had te verliezen.
Zij zuchtte diep, maar het was een bange zucht van zorg, geen lucht van weemoed, die verlicht. En de muziek ging van de maat eener française over in eene tuimelende wals.
Zij nam haar werk; maar hare oogen vulden zich met tranen. Plotseling hoorde men een zacht, maar driftig tikken op hare kamerdeur. Zoo ze hare aandacht niet op de muziek had gevestigd, had zij ook voetstappen kunnen hooren, die de trap waren opgegaan.
Een weinig ontsteld over bezoek op een zoo ongewoon uur — een bezoek aan haar, die niemand kende, dan de werksters uit het magazijn van madame Deprie — ging zij openen; dan, men spaarde haar de moeite, en twee lieden traden binnen. Een jonge man, in een elegant danskostuum, een gekleeden hoed, ineengevouwen onder den arm, en eene jonge dame, zoo beeldschoon en zoo onuitsprekelijk bevallig, dat zij haar balkleed van sneeuwwit [ 54 ]krip, gegarneerd met kleine bouquetten van fijne agaatrozen, niet noodig had, om onder al de dames van het bal te worden opgemerkt. Eene wit satijnen mantille, met dons omzet, scheen zij in haast te hebben omgeslagen tegen den gevaarlijken overgang van eene danszaal naar eene tochtige trap; want dat ze die vroolijke plaats ontsnapt waren, dit allerliefste paar, bleek evenzeer uit hunne kleeding, als uit den gloed hunner wangen, die zij met het gebruiken harer waaier trachtte te bekoelen.
— Heb ik het niet gezegd, Maurice! sprak de dame tot den jongen man, die rondzag, of hij het zich maar niet duidelijk kon maken, hoe hij zich hier bevond, heb ik het u niet gezegd, dat zij nog zat te werken, de goede juffer! en nog zoo laat! en Honorine naderende, voegde zij er bij: en zie, juist aan mijn kleed, ik herken de kanten…
— Mevrouw!… Mejuffrouw! sprak de naaister verlegen… uwe tunique, gij wilt zeker passen…
— Ach! dat is onnoodig… maar, lieve juffer, wij komen u een dienst vragen, mijnheer De Cerny en ik, en een voorstel doen, iets tot uw voordeel en tot ons geluk o! Weiger niet… ik bid u… luister… en zij liet zich op een stoel nedervallen, dien zij dicht bij Honorine schoof, haar wenkende, om zich te zetten.
— Wilt gij dit… kamertje verlaten, bij ons komen inwonen, bij mijnheer De Cerny en mij, als wij gehuwd zijn? Wij krijgen een hôtel te Parijs en een buiten te Montreuil; wij zullen u huishoudster maken in het eerste of rentmeesteres op het andere, naar gij verkiezen zult… wij zullen u verzorgen voor geheel uw leven.
— Maar, mejuffrouw! waaraan kan ik te danken hebben…
— Wij zullen u genoeg verschuldigd zijn; maar gij moet ons helpen… wilt gij?
— Als het in mijne macht is, mejuffrouw…
— o! Zeer zeker, zeer zeker, zie maar eens, Maurice? — en de levendige jonge dame nam Honorine, die in [ 55 ]hare verwondering nog altijd was blijven staan, driftig bij de hand, en trad met haar voor den gebarsten spiegel. — Zie maar… zij ziet er uit als wij wenschten. Zij! en ik… o! het kan niet missen…lieve juffer! gij zijt goed en beminnelijk… en ik zal u liefhebben als eene zuster, maar gij zijt leelijk, zeer leelijk, dat moet gij bekennen, niet waar?
— Is het dan noodig, dat eene schoone rijke dame midden van haar feest wegloopt, om mij, arme, dit te zeggen? vroeg Honorine bitter.
— o! Het was alleen… sprak het meisje verlegen, Mr. De Cerny kom mij dan toch helpen, gij hebt het uitgevonden, gij moet het voorstellen…
Maurice de Cerny trad nu dichter bij, met eene mengeling en terughouding, dat hem iets gedwongens gaf. — Weet dan mejuffer dat wij, mejuffrouw Gabrielle d’Escalles en ik, een zonderlingen dienst van u wachten: wij zouden wenschen, dat gij eene korte poos in de plaats van mejuffrouw Gabrielle…
— Slechts één uur, beste Honorine! riep de voorbarige Gabrielle, niet langer dan in een enkel gesprek, morgen, als mijn verloofde komt…
— Hoe, is dan mijnheer hier…
— Die gelukkige niet, viel de jonge man met een treurig hoofdschudden in. Wij zijn verloofd voor het oog der wereld, met toestemming van onze bloedverwanten, gelukkig in elkanders liefde; wij zagen de heerlijkste toekomst tegemoet… en plotseling weten wij, dat dit alles hersenschim is, bedrog, vergissing — dat een ander recht heeft op alles, wat ik hoopte, in één woord, dat de bruidegom morgenochtend komt, en dat ik getuige mag zijn bij den maire! … als het huwelijk voltrokken wordt, voegde hij er bij met een bitteren glimlach.
— Maar, hoe kan dat mogelijk wezen! vroeg Honorine.
— Helaas! het is eenvoudig genoeg, om waar te zijn, [ 56 ]antwoordde de jonkman. In het begin van dit seizoen kwam mejuffrouw d’Escalles met mevrouw de T.-N. hare tante, uit Touraine te Parijs; zij meenden alleen den winter hier door te brengen, en huurden appartementen in dit hôtel. Mejuffrouw Gabrielle werd in de wereld geleid door hare tante en eene dame van mijne kennis. Ik zag haar, en… ik gevoelde wat men gevoelen moet als men haar ziet… Het was eene ernstige neiging, en ik begon hoop te voeden dat zij gedeeld werd; ik was onafhankelijk, dus had ik niemand te raadplegen; ik vroeg hare hand van mevrouw de T.-N., die glimlachend zeide, dat zij mij die te eerder schonk, naar mate zij er toe verbonden was door eene overeenkomst tusschen onze ouders. Bij testament stond de overledene mijnheer d’Escalles aan zijne eenige dochter alleen groote voorrechten toe, nevens hare broeders, op voorwaarde, dat zij Maurice de Cerny hare hand zoude geven, indien deze het mocht wenschen. Even verheugd als verrast door zoodanige beschikking van een onbekende te mijner gunste, en een weinig gehaast door mevrouw de T.-N., die zich in het kalme provincieleven terugwenschte, maken wij onze verloving bekend, ontvangen de gelukwenschingen van onze vrienden en bepalen den bruidsdag. De brieven van mededeeling worden afgezonden aan alle mogelijke betrekkingen van beide kanten, tot zelfs aan hen, die wij kenden noch kennen willen. Onder deze is een oom, een broeder van mijn vader, met wien de laatste nooit in vriendschap had geleefd, die in het diepst van Angoulême woont en van wien wij niets wisten, dan dat hij bestond… En toch deze is het, die, met zijne grove handen… neen, met een regel of drie slecht schrift, al onze schoone plannen omverwerpt, als een handig speler de negen kegels. Hij schrijft ons… zooeven, in de pauze van eene wals, brengt men mij het pakket… dat er eene noodlottige naamsverwarring plaats heeft — dat mijnheer d’Escalles bij zijn leven eene overeenkomst had gesloten met hem, Charles de Cerny, waarin hij over de hand zijner dochter beschikte ten voordeele van [ 57 ]Maurice de Cerny, zijn zoon, evenals ik, naar onzen grootvader genoemd — dat die toezegging het gevolg was van een gewichtigen financieelen dienst, dien hij zijn vriend d’Escalles indertijd had bewezen, en dat zijn Maurice reeds op weg was naar Touraine, om zich aan mejuffrouw Gabrielle te laten voorstellen, en te zien, in hoeverre zijne wenschen zich vereenigen konden met die van haar vader.
— En mijnheer Charles de Cerny heeft niet vergeten, nu zijn zoon te verwittigen van mijn verblijf te Parijs, en van alles, wat hier is voorgevallen; — en deze heeft gereisd met eene haast, die bewijst, hoezeer hij besloten is ons ongelukkig te maken, want hij is heden in Parijs aangekomen. En hij heeft aan mijne tante door een biljet kennis gegeven, dat hij mij morgenochtend zijne opwachting komt maken! — sprak Gabrielle met morrende verdrietelijkheid.
— En wat het ergste is, hernam weer haar geliefde, de bewijzen van dit alles, die mijn oom Charles overlegt, zijn waar en geldig, en in het testament van mijnheer d’Escalles wordt werkelijk van een Charles gesproken, terwijl mijn vader François heette. Mevrouw de T.-N. herinnerde zich dat, toen ik haar in haast met Gabrielle uit het bal wegvoerde, om over onzen toestand te raadplegen, De goede dame verwijt zichzelve met bittere woorden, dat zij schuld heeft aan ons lijden, en zij wil al het mogelijke doen, om ons te helpen; maar ik moet terugtreden, als mijn neef dat eischt. Nu is het dit, wat wij voorkomen willen. Hij heeft mijne Gabrielle nooit gezien, hij heeft haar niet lief, hare bekoorlijkheden hebben hem niet getroffen: haar niet te bezitten kan hem dus geen offer zijn, indien hij niet in staat is, over hare volmaaktheden te oordeelen en er door te worden weggesleept. Mijne bruid en ik zijn wel besloten, hem eene ruime geldelijke schadeloosstelling aan te bieden, als hij zijne rechten wil afstaan; maar hij kan het niet willen, en hij zal het niet, als hij haar gezien heeft — en zal hij willen afstand doen vóór hij gezien heeft? zeker niet — zoo is er dan geen middel, dan… [ 58 ]
— Maurice! wie zegt u, dat hij mij zien zal met uwe oogen? sprak de zedige schoone; wat u behaagt kan hem afschrikken, wij konden het wagen…
— En dan bitter berouw hebben, als wij verloren, niet waar? viel hij driftig in, of wijt gij misschien… hij is jonger dan ik… en Maurice zag haar argwanend in de oogen.
— Daarop antwoord ik niet, hernam zij met een allerliefst, pruilend mondje, laat mejuffrouw Honorine liever eindelijk weten wat wij van haar verzoeken.
— Ziet gij, mejuffer! begon weer Maurice, daarom wenschten wij, dat eene andere, die… die… weinig op mijne Gabrielle geleek, die niet zoo verleidend schoon was… het is een moeielijk woord, mejuffer! maar kortom eene dame…
— Die zoo leelijk was, dat mijnheer uw neef zich door haar liet afschrikken, sprak Honorine zachtmoedig, doch met een droevig glimlachje.
— Vergiffenis voor de hardheid! ik heb haar niet gezegd, antwoordde Maurice, op het knoopje van zijn wit glacé handschoen ziende, alleen — wij wenschten, dat gij de goedheid zoudt willen hebben, in plaats van Gabrielle en onder haar naam, met mijn neef Maurice te onderhandelen; misschien zou hij zich lichter laten vinden tot eene schikking.
— o! Lieve beste juffer! doe het toch! riep Gabrielle, hare beide handen vattende: wij hebben niemand dan u, niemand, die wij den dienst kunnen vragen. Mijne vriendinnen… het zou een belachelijk élcat maken, en op dit punt zijn ze allen zoo licht beleedigd; mijne kamenier, zij is oud, zoo oud, dat het niet waarschijnlijk zou kunnen wezen, en daarbij, wij kunnen niet veel tijd aan vergeefsche aanzoeken besteden; ik dacht aan u, want natuurlijk dacht ik aan mijn bruidskleed en aan de kanten, die gij mij hebt helpen uitzoeken, gij scheent mij goedhartig toe, en meer zedig, dan de luchtige werksters van madame [ 59 ]Depriet gij scheent mij toe in omstandigheden te verkeeren, die wel verbetering noodig hadden; uwe toekomst ten minste is onzeker, bij ons zal zij verzekerd zijn, zoo gij eene enkele goedheid voor ons wilt hebben.
Honorine was eerst verrast geweest en verward, bedeesd zelfs; maar onder het spreken der jongelieden had zij langzamerhand hare bedachtzaamheid en onbeschroomdheid hernomen. Zij had zelfs somwijlen geglimlacht, bij de naïeve uitdrukkingen, die hun in hunne verlegenheid ontsnapten, en nu had zij, ondanks al het vleiende van het voorstel, den moed, om met ernst te antwoorden:
— Mijnheer De Cerny! bedenk toch, het is een bedrog!
— Dat heb ik hem ook gezegd, sprak Gabrielle toestemmend.
— Een bedrog, ja! dat moet ik erkennen, dat is zóó, hernam de jonge man; maar is het niet het onschuldigste, dat men kon uitdenken? Drie menschen winnen er alles mede, en niemand kan er bij verliezen; want hoe kan mijn neef verliezen, wat hij niet heeft bezeten, hoe kan hij waardeeren, wat hij nooit zal kennen; hem wordt slechts de grootte van het offer verborgen, dat hij toch zou moeten brengen als hij een man van eer is, want hoe kan hij de hand van eene dame wenschen, zonder haar hart; maar ik daarentegen, die Gabrielle heb leeren kennen in al hare waarde, dien zij gelukkig heeft gemaakt door hare wederliefde, die weet, wat ik zou moeten afstaan, die gerekend heb op het bezit van wat men mij wil ontnemen, ik dan, die de rampzaligs te en de verlatenste aller menschen zou zijn!… hebt gij ook niet een weinig medelijden met mij, schoone Honorine? (In zijn vuur plaatste de jonge man hier bij vergissing een woord, dat alleen voor de aangebedene had moeten gespaard blijven.) Met mij, die aan uwe voeten dat medelijden wil afsmeeken.
Gabrielle was verrukt over een minnaar, wien de liefde voor haar tot zulk een uiterste bracht; zij meende niet minder te moeten doen dan deze. [ 60 ]
— Dat wil ik ook, riep zij, zijne beweging volgende.
De arme Honorine was als bedwelmd en duizelig van verwarring en verslagenheid: zij had nog nooit een man aan hare voelen gezien, en dan nu beide, een bevallig aanzienlijk heer en eene allerliefste jonge dame, die proef was te sterk.
— Maar hoe zal ik voor u kunnen doorgaan? mijne manieren, mijne houding… sprak zij aarzelend.
— Zij zijn volmaakt, riep de jonge man opstaande, ten minste, voor een provinciaal.
o! Zij geeft toe, riep Gabrielle, eveneens zich oprichtende; in waarheid, Honorine! in mijne kleederen zult gij zoo goed in ons salon passen als ik zelve… Zeg slechts, dat gij toestemt, en wij zullen het overige morgen in den vroegen ochtend beramen.
— Ja, want men zal ons op het bal beginnen te missen.
— Welnu dan, mijnheer — mejuffrouw! ik zal u genoegen geven.
— o! Dank, dank, duizendmaal dank! juichte Gabrielle! en vroolijk, alsof het gevaar reeds ganschelijk van hare liefde was afgeweerd, danste zij naar de deur, en sleepte Maurice mede. Toch keerde zij zich, terwijl hij vriendelijk groette, nog eens naar Honorine om. — En nu, mejuffer! ga gij slapen, en gun u.. wat rust — het heeft geene haast met mijn bruidskleed, en gij zult hierna niet meer behoeven te werken.
Dat had Honorine niet kunnen denken, dat de hoofdpersonen van het bal, uit de schitterende zaal, op haar kamertje zouden komen, om er de verhooring van hun grootsten wensch af te smeeken.
Honorine zat in het salon van mevrouw de T.-N., gekleed in het kostuum van hare rol, dat zij inderhaast voor zich passend had gemaakt. Zij had het eenvoudigste [ 61 ]demi—négligé gekozen, dat er te vinden was in de garderobe van de elegante jonge dame. De donkergrijze kleur van het kleed van gros-de-Naples en de stemmige élégance van een zwartzijden voorschoot, met smalle volants, pasten recht goed bij het kalme en ernstige harer houding, en de demi-coiffure van filet-tulle, met een enkel takje oranjebloesem, deed haar bruin en glanzig haar beter recht dan de dichte muts à la Jeannette, die zij gewoonlijk droeg. Zeker dit toilet kon haar niet tot eene schoonheid maken: maar het bewees toch, hoezeer een weinig zorg en een weinig smaak een minder dan middelmatig uiterlijk iets behaaglijks kunnen geven. Toch lag er niets vroolijks op haar gelaat; zelfs sloeg zij een diep zwaarmoedigen blik om zich heen in dit groote prachtige vertrek, waar zij zich misschien nog meer eenzaam gevoelde, dan op haar zolderkamertje. Daar waren ten minste de meubelen oude kennissen, geliefde vrienden, die altijd hadden toegezien bij wat haar gedrukt had of verheugd; hier waren het koele laatdunkende vreemden, die met voorname minachting op haar zagen. Hare vermomming zelve drukte haar. Haar gevoel van eer en van kieschheid verweet haar, dat zij zich gebruiken liet voor een bedrog, en zij had haar gansche leven, onder al hare bekrompenheid, nog over geene oneerlijke daad behoeven te blozen. Het is zoo, zij zou er hare toekomst door verzekeren; maar ze zou voortaan aan den oorsprong van hare fortuin niet dan met schaamte kunnen denken, en ze voelde zich pijnlijk gedaald in hare eigene schatting. Maar terug te gaan, ware de belangen van mejuffrouw Gabrielle verwaarloozen, die ze zoo vertrouwelijk aan haar had opgedragen, en dat ware evenzeer verraad. Niets redde haar uit dien pijnlijken strijd, dan de komst van mijnheer Maurice de Cerny de tweede, die haar dwong, eene vastere houding aan te nemen. Het was een jonkman van omtrent acht en twintig jaren, met een open en zedig voorkomen, dat toch gansch niet misdeeld was van schranderheid of van vastheid. Zijn linnen was fijn [ 62 ]en sneeuwwit, zijn laken van uitgezochte stof, maar kleur en snede, gelijk alles wat hij droeg, ten minste twee jaar uit de mode, of liever, hij scheen zich eene bepaalde kleeding gekozen te hebben, die hij verder aan geene verandering dacht te onderwerpen.
Nog vóór hij Honorine naderde, liet hij zijn oog eene wijle rondgaan door het vertrek en haalde even de schouders op: daarna eerst boog hij zich beleefd, maar stroef, en begon toen op een toon, die veel deftiger klonk, dan men uit zijn blijhartig aangezicht had kunnen verwachten:
— Dat ik u als de bruid van een ander vond, mejuffrouw! maakt mij lichter wat ik voorgenomen heb u te zeggen; want er kunnen in den loop van dit onderhoud woorden gewisseld worden, die mijn beginselen mij verbieden u te sparen.
— Daar ik in mijnheer De Cerny een man van beginselen zie, durf ik hopen… hernam Honorine met eene ontroerde stem.
— Ik bid u, mejuffer! laat ons hoop en vreeze ter zijde stellen, totdat wij elkander nader kennen, viel hij in; ik zie, dat ik reeds begonnen heb mij te vergissen. Ik tref in u niet al de bekoorlijkheden aan, die men mij had geroemd, en meer zachte zedigheid, dan ik meende te mogen verwachten. Gij zult mij misschien niet zoo geheel den man van uw smaak vinden, als mijn ouderen neef, maar ook niet geheel de belachelijke, waarmee men u wellicht heeft verschrikt. Er lag in de uitdrukking van die woorden, en in geheel het voorkomen van den jongen man, iets, dat zoozeer tot Honorine voor hem sprak, dat het haar nog meer bedroefde, een man als dezen te moeten bedriegen; ook ging zij zich bijna verraden, toen zij antwoordde:
— Uwe degelijkheid en schranderheid schrikt mij af en verheugt mij tegelijk, mijnheer! want ik heb op mijne beurt u bekentenissen te doen, die…
— Zoo vergun mij, met die wederzijdsche oprechtheid te beginnen. Ik ben met hart en ziel aan het landleven gehecht en ik haat niets zoozeer dan de nietsbeduidende [ 63 ]vormen, waaraan de mode en het stadsleven ons onderwerpen, en ik eisch in wie mijne vrouw wordt dezelfde begrippen.
— Dan doet gij toch niet wel, eene bruid te zoeken in Parijs, op de eerste verdieping van een hôtel in de Chaussé d’Antin, sprak Honorine haastig; zij kwam op een inval.
— Ook heb ik niet gezocht; maar men heeft mij aangewezen, en niet zoo verkeerd, waarlijk niet: ten minste, ik verbeeld mij, in mejuffrouw Gabrielle eene jonge dame te zien, die verheven is boven de vrouwelijke zwakheid, om met uitstekende kleederen te schitteren de stemmigheid van de uwe…
— ’t Is een demi-négligé antwoordde Honorine, gij begrijpt toch, dat uwe bruid zich kleedt, als zij uitgaat…
— Mijn hemel! deze zijde kan immers dienen bij een bruidspartij, en ik kan toch niet denken, dat gij de slechte gewoonte zoudt hebben van den halven dag voor een spiegel door te brengen, om de andere helft, bij vreemden de coquette te spelen.
— Maar zoo leven zij allen, de jonge dames van Parijs.
— Maar zoo leven wij bij ons in Angoulême niet. De vrouwen blijven daar in hare huizen, hebben daarvoor niets noodig, dan wat net is en eenvoudig en hare mannen behaagt; eten tweemaal ’s jaars bij den sous-prefect, en schikken zich dan wat op… Zoo ten minste doet mijne moeder, die eene brave, verstandige vrouw is.
— Eene moeder! o, mijnheer! hebt gij nog eene moeder? Gelukkige! zuchtte het meisje onwillekeurig.
— Eene waardige moeder! riep hij, hare hand vattende, en ik wist wel, dat mijne nicht van de hare een goed en gevoelig hart had geërfd. Daarom heb ik u een bruidsgeschenk meegebracht, zooals niet ieder jonkman het zou durven aanbieden. Het portret mijner moeder…
Een gesmoorde lach werd in de aangrenzende kamer gehoord, die alleen door eene porte-brisé van het groote salon gescheiden was. Hij zag verdrietig daarheen.
— Mijne kamenier… verontschuldigde Honorine verle[ 64 ]gen, terwijl zij in haar hart de spotzucht en de onvoorzichtigheid van mejuffrouw d’Escalles verwenschte; zij begreep dat er een eind moest gemaakt worden aan deze scherts, dat zij een eenvoudig, maar edelaardig jonkman niet langer ten doel mocht stellen aan misleiding en bespotting tevens. — o! Gij ziet in Gabrielle geheel iets anders, dan zij is of ooit worden kan, sprak ze met eene zachte stem: laat mij haar schetsen zooals zij is, en gij zult spoedig van hier gaan naar de straat Vivienne om eene kostbare corbeille te bestellen, in de plaats van die, welke Maurice, de tegenwoordige bruidegom, reeds heeft aangeboden… want, geloof mij, gij zult door toegevendheid moeten inwinnen, wat een ander u in liefde vooruit is; gij zult u luimen en zware eischen getroosten moeten; uwe eigene plannen kunnen niet eens worden aangehoord, laat staan ingewilligd, en uwe Gabrielle verwisselt van caprices zoo vaak als van diamanten, en zij is luchtig en schitterend, als de zilverblonde van haar kanten bruidskleed.
— Hoe — wat — een kanten bruidskleed? riep Maurice in de hoogste verbaziug en als had hij haar niet recht verstaan.
— Ja zeker, met wit satijn er onder; dat behoort zoo; dat wordt zoo gedragen; wilt gij zien? en uit eene groote platte doos, die op de sofa stond, nam zij het prachtig kleedingstuk, dat wij reeds kennen. Hij sloeg de handen met verbazing ineen. — Maar is mijne bruid dan eene prinses van den bloede?
— Slechts eene dame uit de Chaussé d’Antin, eene prinses onderscheidt zich niet meer door de kleeding, dan alleen op het tooneel, in de treurspelen van Racine: wie betaalt, koopt, en wie niet betalen kan… koopt evenzeer, dat weten de modemaaksters het beste, zeide Honorine, die zich vergat in den toon der werksters van madame Deprie.
Maar de provinciaal had de tunique opgenomen, en hield die in hare volle lengte uit op de hoogte van Honorine’s corsage. Op eens wierp hij die terug op de sofa, en borst in een luiden lach uit. — Maar, mejuffrouw! gij moest u [ 65 ]toch kleeren laten maken, die u passen, de vrouw, die dit dragen zal, moet een hoofd grooter zijn dan gij, en ten minste tweemaal zoo rank. Beken maar, dat gij mij hebt willen bedriegen; het meisje, dat tranen in de oogen krijgt bij het zien van het portret eener aanstaande schoonmoeder, kan niet dezelfde zijn met haar, die zich van vorstelijke weelde omringt! Het meisje, dat zoo weinig uiterlijke voordeelen heeft als gij, kan niet den lust hebben, zich door zoo uitstekenden pronk te onderscheiden, zonder eene volslagene zottin te zijn, waarvoor ik u, trots uwe vermomming, niet houden kan; zeg, dat ik het geraden heb, Gabrielle! zeg het, en gij maakt mij tot den gelukkigsten aller menschen; en u, o! ik durf het zeggen met vertrouwen, tot eene benijdenswaardige bruid, want ook ik heb eene rol gespeeld: ik ben niet geheel de stijve, onmanierlijke provinciaal, die ik trachtte te zijn; ik woon buiten, dat is zoo, maar ik heb de beschaving en de gemakken der eeuw lief; alleen hare overdrijving wil ik niet, ik vreesde haar in mijne bruid; ik had stellig besloten, mij niet te vereenigen met wie zich dit tot behoefte had gemaakt; om uw ongeluk en het mijne te voorkomen, had ik ons huwelijk niet voltrokken, als gij mijne proef niet hadt kunnen doorstaan, gij ziet, hoe slecht ik voor de uwe berekend was.
Honorine borst in snikken los. — Heb medelijden met mij, edelmoedig man! en veracht mij niet te zeer! riep zij; ja, gij zijt verraden; ja, gij zijt bedrogen, maar anders, dan gij meent. Gabrielle d’Escalles, uwe verloofde, is wel de vrouw, die dat bruidskleed gekozen heeft; wel dezelfde, die zich omringt van deze prachtige meubelen; wel dezelfde, die schittert in de salons, die aangebeden wordt in de danszaal; wel dezelfde, die zich niet schikken wil in huiselijke gewoonten, die een ander met geheel haar hart bemint, en die niets liever wenscht, dan van uwe verbintenis ontslagen te worden… maar ik… ik ben Gabrielle d’Escalles niet; — ik ben niet dan een arm on[ 66 ]gelukkig schepsel, dat zich door de hoop op eene betere toekomst heeft laten omkoopen tot een bedrog; ach! het gebrek verleidt zoo licht tot laagheid, doch dit is de eerste, waartoe ik verviel; ik ben de misdeelde door natuur en fortuin, die van een dakkamertje voor een uur slechts overgeplaatst werd in dit salon, om een man van eer af te schrikken door haar onbevallig voorkomen; ik ben de weeze, die een traan niet weerhouden kon bij de herinnering eener moeder; ik ben het behoeftige meisje zonder smaak, voor een oogenblik gesierd met het gewaad van de smaakvolle, rijke dame; ik ben niet de gelukkige bruid, maar slechts de beklagenswaardige naaister van het bruidskleed! de strafbare… En het arme schepsel leunde zich aan een stoel, en boog zich snikkend voorover.
— Strafbaar voorzeker! antwoordde Maurice ernstig, en zoo strafbaar, dat ik mijn eigen rechter wil zijn, en u al de gevolgen van uw bedrog wil doen ondergaan: gij hebt u voorgedaan als mijne bruid, gij zult het zijn; ik sta u niet toe neen te zeggen, mijne nicht mage dan mijnentwege haar vorstinnenkleed aantrekken voor een ander; gij zult met een zediger tevreden zijn; mevrouw de T.-N. die u gekozen heeft, om hare nicht te vertegenwoordigen, moet kunnen getuigen, dat gij waardig zijt…
— Een edel man gelukkig te maken, sprak de oude dame, want de porte-brisé opende zich, en de drie samengezworenen traden binnen: Gabrielle, schaamrood aan den arm van haar geliefde; Maurice, de Parijzenaar, met eene verlegene houding tegenover Maurice, den provinciaal… En Honorine… zij zeide niets, maar zij zag op naar Maurice, als wie een Hooger Wezen aanstaart, en zij bleef op den afstand, die haar van hem scheidde; — maar toen hij, naderende, bezorgd hare hand vatte, en met bewogene stem vroeg: Gij wilt dan niet? zonk zij in zijne armen, en stamelde afgebroken: Kon ik dan zoo ras begrijpen, dat mij nog geluk bestemd was!
[ 67 ]
DE TWEELINGEN VAN MALTA.
De avondzon wierp haar roodgouden schijn op het blauwe vlak der Middellandsche Zee; de geelgrauwe rotsoever van Malta spiegelde zich in dien brandgloed, gemengeld met het water-azuur. De gebouwen van het fort Manuel en de muren van de stad La Valette schetsten zich het scherpst af, voor wie het standpunt gekozen had, dat wij genomen hebben, met de zee, wier golven naar Sicilië voeren, in het noorden en zuidwaarts links af de breede reuzentrap, die heenleidt van den oever naar de strada St. Gioivanni Malta, met zijne rotsen en zijne vestingen, met zijne trotsche graniettrappen, wier schittering de oogen teistert en verblindt met zijn pestpaleis, dat voor besmetting veiligt; Malta, met zijne honderd dreigende vuurmonden en met zijne vreedzame nijverheid, met zijne eenvoudige platte daken en met zijne fantastische balkons, met zijne onmeetbare rotsgewelven, met zijne dunne lagen bouwaarde. Malta, waar de zwakke vezelen van den koornhalm stuiten tegen de korst van den steengrond, en waar de katoenboom toch zijn weligsten en fijnsten oogst geeft. Malta, waar het sap der oranjeappels bloedrood is en wedijvert met den keurigsten wijn, en waar de druiven stoven, zonder te schrompelen. Malta met zijne Arabische muildrijvers en zijne Schotsche krijgslieden. Malta, dat zich wapent tegen de pest, [ 68 ]dat de natuur gevrijwaard heeft van giftig gedierte en dat vrijen toegang geeft aan het spleen. Malta, waar Siciliaansche priesters en Engelsche methodisten met elkander samentreffen. Malta, het grijze weeskind der ridders, door Engelsche voogden tot eeuwige minderjarigheid teruggezet. Malta, bezongen in de Eneïde en toch het lusttooneel van romantiek en ridderpoëzie. Malta is niet meer wat het was in de eerste dagen van de ridders van Rhodus, Men zou het zelfs onrecht doen met het eene schaduw te noemen van hetgeen het was voorheen; eene schaduw gelijkt nog het beeld, al is het in flauwe en onzekere omtrekken, maar Malta heeft zijne vroegere vormen verloren: een enkele schaarsche trek moge aan zijne vroegere af komst herinneren, het Malta van de negentiende eeuw gelijkt zoo weinig op dat van Hugues Payens als een Engelsch matroos op den Griekschen Herkules, of een grootmeester van Malta zelve op een president van het huis der Lords. Maar is het anders geworden, het is toch nog veel gebleven. Het is niet meer de kleinste vorstenstaat van Europa, maar het is een Europa, eene wereld in het klein, waar alle volkseigendommelijkheden, vertegenwoordigd door alle kleederdrachten, gewoonten en begrippen, zich kruisen zonder zich te botsen, en zich raken zonder zich te stooten. Het is niet meer de gevreesde vijandin van den Islam, de geestdriftvolle aanvoerster van het Kruis tegen de Halve—Maan, maar het is in de hand van protestantsche Christenen een ondoordringbaar schild, van waarachter zij de stoutste aanslagen wagen kunnen ter overheersching en vernedering hunner broederen; van Saraceenen en Turken heeft het niet meer schatting te eischen; maar het is een groot douanenhuis geworden, waar de machtige Engelsche tolgaarders hun cijnzen ontvangen uit de handen van alles wat een zeil wil ophijschen in het groote vaarwater der Middellandsche Zee! Het is niet meer de kale rots, waar iedere Paladijn zijne handvol aarde moest aanbrengen, terbe scherming waarvan ieder ridder geharnast dáár stond [ 69 ] met het kruiszwaard in de hand; waar bekrompen vroomheid den heiden geen middelweg liet tusschen eene dwangbekeering en de slavenketen. Maar het is geworden tot een vruchtbaar eiland, verwarmd door de zon van Afrika en verlicht door de beschaving van Europa, Het is niet meer het poëtisch lustoord der ridderschap, maar het is de vaste zetel van een wereldhandel, de uitgezochte wijkplaats van commercieele politiek, en de driedekkers van Albion beschermen met niet minder trots hare havenmonden dan vroeger de galjoenen van den Grootmeester. Malta is nog altijd de gezegende plek, waar men de gezondheid indrinkt met iederen ademtocht, en tegelijk die, waar de pest zich onthaald ziet in een eigen paleis, en waar het, als Trissotin zegt, gewoonte is geworden:
»De traiter magnifiquement,
»Et de lager superbement,
»Sa plus cruelle ennemie.”
Malta heeft niet meer het voorrecht bij uitsluiting ridders te hebben tot hare burgers, maar Engelsche aristocratie en Fransche bonne société en de fashionable reizigers van alle natiën stroomen dagelijks uit het louterende vagevuur van het pesthospitaal henen naar hare heuvelstraten en begroeten elkander hoffelijk bij het op- en aftreden der trappen. Met één woord, Malta behoeft geene spijt te hebben den vooruitgang van den tijd te hebben medegemaakt; het heeft niet opgehouden van erkende beteekenis te zijn in de politiek en in de geschiedenis van het Zuiden, en het heeft niet zooveel verloren sinds het de witte banier met het achtarmige kruis verwisselde voor het blauwe spinneweb op den bloedgrond van Groot-Brittannië Maar ik heb mij daar laten wegsleepen door beschouwingen over Malta, die zoo weinig tot het doel van mijne zeer onbeduidende novelle behooren, dat ik mij vast voorneme daarin niet weder te vervallen; ik liet dit alles slechts langs mij voorbijgaan om te kunnen zeggen, dat, wat er ook veranderd moge [ 70 ]zijn op het kleine rotseneiland, de schoonheid der vrouwen haar onveranderd eigen is gebleven; een gemengd schoon dat het midden houdt tusschen het vuur van het Arabische ras en de weelderige kwijning van het Siciliaansche; vrouwen, wier hals buigzaam en wier tred licht is als die van de geprezen strijdrossen der Arabieren; wien de hartstochten evenals dezen de neusgaten doen zwellen; wien de verzengende gloed van het oosten tintelt in den blik, en in de donkere tint; maar een gloed, getemperd en gedempt onder den koelenden adem der beschaving en onder de vermenging met zuiver Europeesch bloed. Aan de vrouwen vooral ziet men te Malta, dat Europa aanvangt en dat men met Afrika heeft afgedaan. Haar sluier is niet van zwarte zijde als die der Spaanschen, maar zij dragen hare onella met zoo keurigen smaak als eenige Andalusische hare manttilla; en zij ook weten te spelen met haar waaier op de wijze, die hare fijne vingers, hare onovertroffene handen het bevalligst doen uitkomen; zij ook weten het overkleed zoo lang te maken, dat slechts de fijnste punt van hare allerliefste voetjes daaruit tergend te voorschijn komt; zij ook… dan wij hopen u overtuigd te hebben, dat de Maltezerinnen voor niemand harer zuidelijke zusters in bevalligheid wijken.
Onder de schoonen dan, die zich in de rij der mededinging hadden kunnen stellen, waren de tweelingzusters Peppa en Magallon onbetwistbaar de meest gerechtigden, Geen rijker en meer gitzwart haar was gescheiden in een voorhoofd van een meer fijn en doorzichtig vel; hare oogen amandelvormig in de doorsnede van een blauwachtig zwart, maar een duister dat flikkeren kon als een stalen kris in de zon; tanden wit als de zuiverste parels van Coromandel, tusschen lippen frisch en rood als eene versche granaat, en de wildheid der Oosterlingen, gematigd door een zachten adel in de trekken, die aan verwantschap met de zusters der ridderen deed denken, terwijl er tegelijk over hare houding en gebaren een waas van zachte beval[ 71 ]ligheid is verspreid, dat gansch geen onrecht doet aan de losse natuurlijkheid van hare handelingen en woorden. Opvoeding en gewoonte hebhen haar geleerd zich uit te drukken in de talen van de meeste Europeesche vreemdelingen, maar het liefst spreken ze onderling het Maltesisch—Arabisch, dat nog niet opgehouden heeft de volkstaal te zijn, en dat in welluidendheid en in kracht van uitdrukking herwint, wat het zeker in gekuischte beschaving mist. Maar nu te zeggen, waarin de schoonheid van Peppa zich onderscheidt van die van Magallon, of wie van haar de eerste rang toekomt — dit is ondoenlijk ook na de scherpste bespieding van haar gelaat, Tweelingzusters van geboorte — zijn zij het volmaakt in wezenstrekken, zijn zij elkander gelijk tot misleiding toe, in vorm, in gestalte, in stembuiging, in gang en gebaren, en zij hebben goed gevonden die gelijkheid nog te versterken door dezelfde keuze van kleederdracht. Beiden droegen de onella van licht Florentijnsche zijde, achterwaarts op het hoofd vastgehecht aan een stevig kapje van satijn en gouddraad, dat het blinkend zwart van het gescheiden haar te meer deed uitkomen. Beiden hadden het lijfje van kersenrood fluweel met keurig borduursel, en het lichtblauwe overkleed van een dun en Iuchtig weefsel; beiden verscholen niet, maar vertoonden de weelderig volle armen in mouwen van Venetiaansch zilvergaas, beiden speelden met waaiers van dezelfde kleur en grootte, maar Peppa alleen droeg ter onderscheiding een bouquet in haar kapsel, eene voorzorg zonder welke haar eigen vader, de waardige Paolo Paterno, zijne oudstgeborene niet had weten te onderscheiden van hare zuster. Gelijke opvoeding, gelijke lotgevallen, het gedurige samenzijn (ze waren tot hiertoe, tot op haar zestiende jaar, nooit een uur gescheiden geweest) moest natuurlijk dezelfde gelijkheid van zien, van opmerken, van gevoelen en van handelen teweegbrengen; dieper het peillood te werpen in haar hart en karakter vermogen wij voor dit oogenblik niet. Hare voedster zelve [ 72 ]getuigde, dat nooit meer uitwendige gelijkenis door meer innerlijke overeenstemming was uitgedrukt geworden. Zeker is het, dat er eene onuitsprekelijke teederheid en eenheid van wil tusschen haar heerschte, als niet altijd door den nauwsten band des bloeds wordt gevormd. Zij waren zusters met verzusterde zielen.
De goede Paolo Paterno, die zijne schoone echtgenoote had verloren in den vollen bloei haars levens zonder daarna tot een tweede huwelijk te kunnen besluiten, had zijn eenigen troost gevonden in de onderlinge liefde, in de schoonheid in de beminnelijke deugden van zijne dochters, die slechts zeer zelden de spijt in hem opwekten, dat zij geene zonen waren, om de erfgenamen te zijn van zijn naam en van zijn brigantijn! want hij was bevelhebber op eene koopvaardijbrik, die zijn eigendom was geworden na lange jaren van goede fortuin ter zee, die hem tot een der meest welgezetenen van zijn stand had gemaakt in geheel La Valette.
Toen Peppa en Magallon haar veertiende jaar bereikt hadden, begon haar vader echter in de toekomstige opvolging van zijne scheepsvoogdij te voorzien. De jonge Matteo, wees van zijn eenigen broeder, die onder Napoleon was gesneuveld, had hij toen als kind opgenomen in zijn huis en verloofd aan Peppa, terwijl zich voor Magallon eene andere partij had aangeboden, eene meer schitterende zelfs, de neef en deelgenoot van een der eerste handelshuizen te La Valette, een Griek van geboorte, maar een Maltezer uit nooddwang en een koopman van ziel.
De beide jonkvrouwen hadden geen oogenblik geaarzeld de voorloopige verbintenis aan te gaan, die haar vader met die jongelieden had onderhandeld; en zij gingen kalm en zonder nadenken de ernstige plechtigheid tegemoet, waarvan de vastgestelde tijd nu al haast naderde, zooals ieder van hare medezusteren, die zij op deze wijze zagen uithuwen, toen Paolo Paterno, die gewoon was geweest jaarlijks een zijner kleinere tochtjes te doen in gezelschap [ 73 ]zijner kinderen, haar voorsloeg nog eenmaal voor het laatst als vrije jonkvrouwen hem te vergezellen op een zeereisje naar Algiers, dat onder de hand zijner Fransche veroveraars hervormingen onderging, die even behaaglijk als merkwaardig moesten zijn om gade te slaan.
De schoone tweelingen wenschten niets beter, te meer daar zij op die wijze gemakkelijk zelve de keuze konden doen van eenige Fransche toiletbehoeften en kleederdracht, waaraan zij de voorkeur gaven boven wat van Engelsche weelde tot haar kwam. Na de terugkomst echter van die reize veranderde geheel de wijze van zijn der jonge dames. Peppa behandelde Matteo zoo vreemd als dat tegenover een huisgenoot en een verloofde mogelijk was, en Magallon deed haar trotschen geliefde lijden onder luimen van koelheid en norschheid, als hij vroeger nooit in haar had kunnen verwachten. Matteo leed en verdroeg dit met het geduld en de smartelijke bitterheid van een, die met lijden en ongeluk is vertrouwd; de Grieksche jongeling daarentegen met ongeduld en met argwaan. De vader zag die botsingen met smart en met zorg, maar hij begreep niets. Hij begreep niet, wat zijne levendige, lachende kinderen plotseling in grillige en morrende jonkvrouwen had omgetooverd, niet waarom deze lieven en zachten juist luimig en hard waren geworden tegen hen, die het meest aanspraak schenen te hebben op hare liefde; de goede scheepskapitein had een natuurlijk gezond verstand voor het dagelijksch leven, maar om in te dringen in de fijne schakeeringen van het vrouwelijk hart en te doorgronden wat er liggen kon achter de grillen die hij zag, en waarvoor hij geen beteren naam wist, dat ging boven zijn vermogen, dat was hem niet gegeven. De waarheid is, dat de twintig dagen die de lieve meisjes bij hare terugkomst uit Afrika hadden moeten doorbrengen in de verplichte opsluiting van het pesthospitaal — hoe schijbaar eentonig ook en waarvan de vader in zijne zeetermen zou gezegd hebben »niets gepasseerd" — rijk waren geweest in gebeurtenissen en gewaar[ 74 ]wordingen, die haar plotseling ouder hadden gemaakt en wijzer (schoon niet verstandiger). Het pestlazaret te Malta is voor de gezonden geen sombere ziekenkerker volontbering en naargeestigen dwang, de eenige dwang, dien men er ondervindt, is die van het niet te kunnen verlaten en van geene aanraking te hebben met de wereld er buiten. Maar voor het overige is het een ruim en luchtig paleis, dat u vriendelijk zou toelachen als het een anderen naam droeg, waar ieder naar zijn stand en vermogen zijne woning kan kiezen en zich inrichten naar goedvinden — en dat voor de vreemdelingen van alle oorden der wereld, die er worden samengebracht en die er zich ontmoeten, in vele opzichten niet ongelijk is aan een druk bezocht badhuis op regenachtige dagen. Op de wandelingen rondom de galerijen of op het breede terras ontmoet men elkander, maakt kennis, wisselt beleefde woorden en maakt afspraken tot wederontmoeting, zooals in de Kurzaal of in den gang naar de bron op eene badplaats, en daar het publiek hier meer beperkt is dan ginder, vestigen zich de sympathieën lichter bij minder ruimte van keuze. Zoo kwam het dat Peppa en Magallon arm in arm heenzwevende over het terras om de zoele morgenlucht in te drinken, of de laatste stralen der wegzinkende avondzon op te vangen, spoedig werden opgemerkt door alle jonge mannen, die door nooddwang verplicht waren dezelfde paden te gaan, maar bijzonder door een hunner, een Franschman, den jongen graaf Julien de St. Elme, die uit lusteloosheid in het leven, uit afschuw voor de gemaaktheid en de ondeugden van de Parijsche hooge kringen was weggevlucht, om in andere werelddeelen onder minbeschaafden de deugden en de oprechtheid te vinden, die hij in zijn vaderland voor verloren hield. Maar de arme jonge man had in het Oosten onder anderen vorm dezelfde karakters weder gevonden, nog verscherpt en verhatelijkt door ruwere uitdrukking en meer dierlijke grofheid. Wanhopende om te vinden wat hij zocht, keerde hij droevig naar Europa terug, nog [ 75 ]onzeker in welke harer staten hij zijn ideaal zoude gaan zoeken; want de waarheid is, dat hij na kennis gemaakt te hebben met de liefde in vele boudoirs van Parijs, waar deze vertaald wordt door coquetterie — en in menige tent van het Oosten, waar ze zinnelijkheid heet — nog niet ontmoedigd was, de vrouw te vinden, die er niet aan denken zoude, dat hij graaf De St. Elme was met twintig duizend livres inkomen, noch de lion pur sang met wiens overwinning de ijdelheid pronken kon in een salon, noch de frissche jongeling met de donkerblauwe oogen en het Grieksche profiel, maar die een hart had om zijn hart te begrijpen, en die hem verstaan konde als hij sprak, zonder daarbij te rekenen of te gapen. Bij zulke eischen vergeeft men het hem dat hij nog niet het oord voor zijn verder verblijf had bepaald, toen hij in het quarantaine-huis gelegenheid kreeg om daarover na te denken. Onze Malteesche tweelingen waren er reeds eenigen tijd geweest toen hij er aankwam. Het was hem te vergeven dat hij in spijt van zijne droomerijen, of wellicht juist door deze, na een paar ontmoetingen van de schoone zusters en een paar gesprekken met haar tot de bittere zelfbekentenis moest komen dat hij verliefd was: niet verliefd op Magallon, niet op Peppa, maar op beiden, zonder te weten wie van beiden hij kiezen zou of verwerpen, zoo hem de keuze was toegestaan, en het was waarlijk zijne schuld niet. Als hij ze te zamen zag, als hij vier voetjes even klein, in dezelfde stof geschoeid met denzelfden zacht slependen tred wandelend zag voortschuiven, als hij vier armen zag van denzelfden vorm en dezelfde ronding, zich bewegen met gelijke levendigheid van gebaren bij alles wat haar trof; als hij vier kleine handjes hetzelfde spel zag drijven met gelijke waaiers. Als de gloed van twee paar zwarte oogen de zijne troffen, en zich tegelijk van hem wendden met dezelfde naieve zedigheid; als twee allerliefste gezichtjes met denzelfden blos overstroomd werden op hetzelfde oogenblik; als twee zoete stemmen bij zijne [ 76 ]toespraak beurtelings antwoordden met dezelfde uitdrukking in dezelfde taal, en met die vrijmoedige losheid, die het juiste midden hield tusschen de vrijpostigheid der onbeschaafdheid en de terughouding der overbeschaving — als dit alles zich — telkens herhaalde, zoo vaak hij zich aangetrokken voelde door de onweerstaanbare bevalligheid van de groep die zij te zamen vormden, dan moest men den armen romanesken graaf beklagen — misschien een klein weinigje uitlachen, dat hij gevangen was in zulk een net, maar hem ongelijk geven, dat kon men niet. De lieve zusters die gewoon waren te leven van heden tot morgen, zonder omdenken noch terugblik, zonder herinnering noch hope, hadden van nu aan gewaarwordingen en aandoeningen, die zij elkander niet mededeelden, niet om zich voor elkaar te verbergen, maar omdat zij ze niet begrepen, niet gewoon waren haar hart te peilen en met hare gevoelens rekening te houden, en zoo min aan mededeeling dachten als vele menschen aan zelfonderzoek. Misschien had eene vreemde vrouwelijke opmerkster uit hare gesprekken naïeve bekentenissen kunnen opvangen, die zij onderling daaruit niet hadden verstaan Zeker is het dat ze onrustig werden tegen het uur dat de gewone wandeling op het terras aanving, dat zij het pesthuis het schoonste oord der wereld vonden zoo vaak de jonge Franschman haar lang en vriendelijk had toegesproken, en dat ze het pesthuis vervelend vonden en onuitstaanbaar, als de luim of weifelende zin van den graaf hem morrend en in zich zelven getrokken, had teruggehouden in zijn verblijf.
Het was zeker niet zoo vreemd, dat de bevallige Maltezerinnen zich voelden aangetrokken door den jongen Parijzenaar. Niet juist om zijne schoonheid: Matteo's mannelijke bevalligheid was de wanhoop van alle jonge Maltezels in wier midden hij leefde, en Magallons verloofde was boven menige zijner Grieksche landgenooten bedeeld met die eigenaardige schoonheid van zijn landaard, waarbij de blondheid en de bleekheid van een Parijzenaar eene flauwe [ 77 ]en armelijke figuur moesten maken. Maar juist dat hij een Parijzenaar was, dat hij kwam uit het bewonderde en geprezene lustoord der beschaving, der kunsten en der mode, waarvan zij te Malta slechts den wederschijn zagen, en alleen als de ruwe omtrekken en afdrukken tot haar kwamen, dat was voor haar, onvoldanen als zij waren, met de eigendommelijke voorrechten van haar eiland, een groot voordeel, dat zij het snelst bij hem waardeerden. Zij hadden nooit omgang gehad met beschaafde Europeeërs uit de eerste cirkels der hoofdsteden. Zij waren niet hoog genoeg geplaatst op de maatschappelijke trap in hare geboorteplaats, om toegelaten te zijn tot de gezelschappen, die de hooge Engelsche ambtenaren en de vreemdelingen zich daar hadden gevormd. Wie van de lageren tot haar kwamen, stonden lager dan zij zelven; en Colchontris was een hardnekkige Griek en Matteo een ingeboren Maltezer, die zich liever gevestigd had tusschen de katoenplanters van GOZZO dan in het midden der natie, voor wier vreemden keizer zijn vader het leven had moeten offeren. Toen dus de jonge St. Elme zich uitdrukte in een Fransch, zooals zij het nooit gehoord hadden, doch waarvan zij de betoovering begrepen, toen hij tot haar sprak in de taal der galanterie en van den hartstocht, en waarbij zij galanterie niet wisten te scheiden van hartstocht, toen hij haar vertelde van de wonderen zijner vaderstad, met een vuur waarbij de nationale eigenliefde de persoonlijke teleurstellingen voorbijging, toen hij toeluisterde naar de beschrijving van hare reistochtjes met die belangstellende aandacht en met die wellevende verwondering die de goede toon voorschrijft, maar die zij tot hiertoe nooit hadden gevonden, toen hij de vragen harer kinderlijke nieuwsgierigheid beantwoordde met onuitputtelijke spraakzaamheid, nooit verstompte tegenwoordigheid van geest en met die goedheid, die zij van geen vreemdeling hadden durven wachten, toen van onder den fijnen toon van den hoffelijken Parijzenaar eene ziel tot haar sprak die in het zuiden thuis [ 78 ]hoorde. toen geraakte hare vurige Zuidelijke verbeelding in eene verrukking en in eene opgewondenheid, waarvan zij de oorzaken niet konden raden, doch waarvan zij toch Julien als den bewerker herkenden en beminden. Deze om met zijn hart, zooals de Duitschers zouden zeggen, ins reine te komen, wenschte de gelegenheid om ieder der zusters afzonderlijk te leeren kennen, dan hoe was dit mogelijk daar zij zich nooit van elkander scheidden, en hare argeloosheid dien wensch van zijn kant noch vermoedde, noch had kunnen begrijpen. Reeds wanhoopte hij aan de vervulling er van, toen op zekeren avond, dat alles wat in het lazaret ademde, zich verkwikken kwam in de lauwe koelte van de schemering, en het dus meer dan gewoonlijk woelig was op het terras, bij meer dan gewone duisternis, hij onder eenig gedrang zich meester wist te maken van den. arm van eene der zusters, terwijl Paolo de andere voortleidde. Later verwisselde hij van gezellin op dezelfde wijze en als een tweede Don Juan, maar met minder schuldige bedoeling had hij tot haar gesproken van liefde, van herinnering, van aandenken en van wederzien! Van toen aan hadden ieder van de zusters voor zich zelve de bewustheid dat zij iets te verbergen had voor de andere. Ongelukkig voor den graaf, was dit gebeurd den avond. vóór hare bevrijding van de gezondheidskuur, den avond dus ook vóór hunne scheiding, want de arme jonge man moest nog eene gansche week in den pestkerker terugblijven met geheel zijne onzekerheid en met al zijne onvoldane wenschen. De goede Paterno was gelukkig, dat de boeien der zijnen geslaakt waren, want hij had opgemerkt, dat de gezondheid en de vroolijkheid zijner lievelingen geleden had onder het verblijf in het lazaret, hij vond ze den meesten tijd peinzende en de voedster, die haar vergezeld had ter oppassing, vertelde hem dat ze gansche uren samen waren zonder spreken! En dat twee jonge vrouwen; twee Maltezerinnen vooral! Van nu aan zou dat beter zijn, had de vader ge[ 79 ]dacht, maar wij hebben reeds gezegd dat het niet beter werd, en dat het vooral verergerde toen de jonge verloofden hun schoonen de gewone hulde kwamen brengen, maar toen deze kwamen herinneren aan de nabijzijnde plechtigheid, tot eene hoogte steeg, van verdriet en ongeduld die de omringenden in vreeze en verlegenheid bracht.
Zoolang de zusters zich zelve niet begrepen hadden, en niets van elkander hadden te raden, had de onderlinge samenstemming niet geleden onder het nieuwe zieleleven dat in haar was opgewekt, maar zoodra zij een geheim hadden, één enkel (van het ééne tot duizend is er geen afstand meer), was die innigheid des vertrouwens, was die reine overeenstemming der zielen gebroken. Het pad dat zij gingen bleef hetzelfde, maar zij gingen het voortaan ieder op hare eigene wijze. Ze waren meer gescheiden dan of ieder van haar in een tegenovergesteld oord van de wereld ware verplaatst geworden. Magallon werd toen de vertrouwde van het lijden van den fijnvoelenden Matteo, zij hoorde klagen over het leed dat hare zuster stichtte en zij kon het hooren zonder toorn tegen den klager, zij kon het hem toestemmen, dat hij recht had tot zijne klacht. Peppa luisterde zonder spijt naar de fiere beschuldigingen, die Colchontris uitsprak over de luimen zijner Magallon, en zij begon voor het eerst te zien dat hare zuster luimen had! Voor het eerst kregen hare karakters de gelegenheid om zich vrij te ontwikkelen, zich van elkander te onderscheiden, voor het eerst was die eenheid harer gedachten verdeeld, waarin ze bijna tot eene karakterlooze eenvormigheid waren weggedompeld, uit die scheuring, welke haar voor verstomping bewaarde, redde ieder van haar zich eene ziel en een hart.
O! zeker, ondanks de blijvende gelijkheid harer trekken had de scherpzinnige Franschman nu slechts een uur noodig gehad om haar onderscheiden aard te doorgronden en zijne keuze te doen. [ 80 ]
De onrust, het verlangen, de onzekerheid en alle gewone en geheime kwellingen der liefde hadden Magallons gemoed verbitterd en verstaald. Zij was fier, ernstig, achterdochtig, hevig en hartstochtelijk geworden, maar zij ontwikkelde daarbij eene vastheid en eene kracht, die slechts haar oorsprong kon hebben uit eene groote en krachtige ziel.
Peppa daarentegen had zich neergebogen onder haar geheim lijden, zij leefde van weemoed en van verborgen tranen, zij was zachter dan ooit, buigzamer dan te voren, en scheen met hare benevelde oogen rond te zien naar een staf om hare teerheid te steunen. Zij was zwak geworden, maar het was die veerkrachtige zwakheid, die niet zoude breken onder het lijden, maar die zich zacht en lieflijk en vast zoude hechten aan wie haar hart geluk bracht en den steun dien zij noodig had.
Aan het einde van een dag, waarop de arme jonkvrouwen evenzeer waren gekweld geworden door haar vader als door hare verloofden, over de bepaling der toekomstige verbintenis, hadden beiden met eene eenheid van zin, die sinds lang niet meer de hare was, de versche lucht gezocht op een der breede vensterbalkons van het huis, dat het vrije vergezicht gaf op de zee en door de straat St. Giovanni. Zwijgend staarden beiden naar het donker en lieflijk avondrood, waarmede wij onze beschrijving van Malta aanvingen, en dat juist dáár langer aanhoudt dan in eenig oord der wereld. Beiden toch schenen hare gedachten eene andere richting te laten gaan, ten minste Peppa zuchtte bij wijlen met een verholen traantje in het oog, en Magallon bleef het vaste, vurige oog gericht houden op den zeekant en een fier en blijmoedig glimlachje plooide zich om haar mond, in het einde toch brak zij het zwijgen af en Peppa's hand nemende, zeide zij haar:
— Zuster, gij zijt treurig en ik raad de oorzaak, gij hebt den goeden Matteo uwe kwade luim getoond, en nu lijdt gij onder zelfverwijt. [ 81 ]
Maar Peppa schudde het hoofd en trok zachtkens hare hand uit die der zuster, terwijl zij antwoordde:
— Ik mocht van u hetzelfde denken, schoon gij vroolijk zijt. Gij behandelt den edelen Colchontris met hardheid! Hij klaagt het mij somtijds, want hij zoekt bij mij troost in zijn lijden.
— Hij klaagt aan u! welnu Peppa, Matteo geeft zich lucht over u bij mij, en welhaast zal hij ophouden u te beminnen.
— Gaven dat de Heiligen! verzuchtte het meisje.
— Mocht ik datzelfde van Colchontris hopen, voegde Magallon er bij!
— Hoe! gij vergeet dus wat onze vader u gezegd heeft, dat Colchontris u eene eere heeft gedaan, met uwe hand te vragen?
— Ik vergeet dat niet, maar, ik wensch dat hij die eere terugneme. En gij zuster, denkt gij er niet aan dat Matteo de lieveling is van onzen vader, en dat hij door u in het bezit moet komen van vaders geliefde brik!
— Laat Matteo de lieveling blijven van onzen vader en laat hij meester worden van al onze bezittingen, moge hij mijn broeder worden, slechts niet mijn echtgenoot! maar gij, Magallon, waarom haat gij Colchuntris? hij verdient het niet.
— Hij is een Griek en hij haat de Franschen, die ik liefheb, voegde zij er vrij en fier achter, en gij Peppa, waarom verwerpt gij Matteo?
— Hij! hij haat den keizer der Franschen, antwoordde zij minder open en meer beschroomd. Maar gij, Magallon, hebt gij alle Franschen lief, of… het verdere van de vraag bestierf op hare verbleekende lippen.
— Zuster, sprak toen Magallon moedig, in volle vertrouwelijkheid, nu gij mij dit vraagt, wil ik u zeggen wat gij toch weten moet. Gij herinnert u dien jongen Franschen graaf… St. Elme heette hij, die ons iederen avond toesprak op de wandeling…
— Herinneren! zuchtte Peppa en sloeg de zwarte oogen smachtend op! [ 82 ]
— Welnu, dien heb ik lief!
— Arme, arme zuster! juist heeft hij mij gevraagd of ik hem zou kunnen beminnen… En, helaas! ik weet het wel zeker, ik bemin hem.
— Afschuwelijk! hij heeft mij woorden gezegd aan dezen gelijk op dien avond vóór ons vertrek; het was bij het afscheid. — Op dienzelfden avond sprak hij tot mij; wij zeiden eIkander toen vaarwel.
— Maar spreek toch, wat hebt gij geantwoord; ik konde niets zeggen, omdat vader mij naderde en mijn arm nam.
— Ik heb gezwegen, omdat ik niet wist wat ik moest antwoorden. Nu zou ik dat wel weten, want ik heb de zekerheid dat ik dien vreemdeling bemin — en ik heb besloten het onzen vader te zeggen, als slechts eerst…
— Wat eerst, zuster, gij hebt toch niet evenals ik?… riep Magallon met sprekende hartstochtelijkheid in gebaren en oog. — Hoe als gij?… Wat hebt gij gedaan, zuster? vroeg Peppa angstig en bevende.
— Hij wenschte als aandenken van mij den gordel dien ik droeg, ik lachte en zeide hem: gij zoudt mij niet meer onderkennen van mijne zuster als ik u dien gaf; maar later — toen wij hier waren en ik voelde dat hij mij meer dierbaar was geworden na de scheiding, — dacht ik na, hoe zijn verlangen te voldoen. Ik had gehoord, dat vader hem Siciliaanschen wijn zou toezenden, die in het lazaret niet te krijgen is, en ik gebruikte die gelegenheid om een gordel, aan den mijnen gelijk, aan een der zakken te binden, en ik schreef daarbij alleen dit: Sier u daarmede, tot bewijs uwer liefde.
— En ik dan, ongelukkige, riep Peppa, deed ik niet hetzelfde! Mij had hij gevraagd om de roos die ik drage; ik stond die toen niet af, maar ik voelde later, dat ik niet zonder hem konde leven, en toen ik wist dat Matteo hem eenige goederen zoude zenden, die hij uit de stad [ 83 ]verlangde, wist ik eene roos in te sluiken in dat pakket en had daaraan een briefje vastgehecht met dit woord: Draag haar als gij mij liefhebt. Maar, helaas, hij heeft mij niet lief, want hij heeft mij niet geantwoord.
— Zottin! zou een antwoord uit het pesthuis tot ons komen? Het is de twintigste dag van zijn verblijf in het lazaret; hij is heden vrij.
— Heb ik dan niet evenzeer nagerekend als gij! Maar zoude hij reeds heden komen?
— Kan de liefde uitstellen? En heeft hij het vader niet beloofd, dat hij de kennismaking vernieuwen zou na de quarantaine.
— Liefde, zeidet gij, zuster. Maar begrijpt gij hoe hij ons beiden tegelijk beminnen kan? Sinds ik hem ken, heb ik afkeer van Matteo:
— En ik haat Colchontris! Maar hij bemint ons niet beiden! Hij is of een boos mensch, die ons met opzet heeft willen bespotten, of hij aarzelt in de keuze; men zegt, wij gelijken elkander zoozeer!
— Helaas, wij zijn thans wel te onderscheiden, ik ben niet meer vroolijk.
— Gij zijt bleek geworden, Peppa!
— En uwe wangen en oogen blinken van verhoogden gloed; gij zijt de schoonste gebleven.
— Dat is ijdel spreken, Peppa! die bleekheid staat u goed. Maar ik bid u dit ééne, zuster, berust in zijne keuze, als hij den gordel draagt…
— Mijne zuster, laten wij elkander niet haten, zelfs niet al siert hij zich met mijne roos…
— Ik belove u dat, sprak Magallon met eene vastheid, die wellicht haar oorsprong nam uit eene geheime hoop, dat zij den triomf zoude wegdragen — en zij gaven elkander de hand met eene innigheid, die van Peppa's zijde de grootmoedigste was, daar zij zich niet vleide met de voorkeur van den jongen graaf.
— Laat ons toezien, hij moet de strada Giovanni [ 84 ]afkomen! Wij zullen ons lot dan het snelste weten.
— Als hij komt… , zuchtte Peppa, maar zij spande toch niet minder dan hare zuster alle aandacht in, en bleef met even gespannen blik neerzien op de trappen in de rots gehouwen, die van de zee heenleidden naar de stad.
Zeker waren de tweelingen voor het laatst vereenigd als nu, in gedachten en handeling; voor het laatst, want als Julien zou de gekomen zijn, zoude zeker een afgrond van vreugde en smart, van vervulden wensch en wanhoor tusschen haar liggen, die niet meer kon worden aangevuld.
En Magallons vermoeden werd waar gemaakt. De jonge graaf vertoonde zich… Peppa's oogen schemerden onder den storm harer gewaarwordingen; maar Magallon bleef scherp toezien en — zij zag het… hij droeg noch haar liefdepand, noch dat harer zuster. Zij dacht, dat zij zich bedroog… — Hij komt hier binnen, riep zij en vatte heftig de bevende Peppa bij den arm. — Laat ons naar de spreekkamer gaan, wij moeten zekerheid hebben.
Zij deden alzoo. De oude Paolo was uitgegaan; zij vonden den graaf alleen.
— Ik heb niet kunnen beslissen, niet zoo spoedig, minnelijke juffers, riep hij, vergeef mij mijne aarzeling.
— Geen van beiden! beiden bedrogen, bespot! Wraak, wraak! riep de fiere en hartstochtelijke Magallon, zonder zijne woorden te hooren en alleen daarop acht gevende, dat hij geen der beide teekenen droeg, stormde zij hem wild voorbij en naar Matteo henen.
Peppa daarentegen was doodsbleek en bezwijmende neergevallen op de sofa, en had alleen uitgeroepen: Geene wraak, zuster! ik zal sterven, maar ik vergeef het hem.
Toen had de schrandere vrouwenkenner met een blik beider ziel doorzien. Toen voelde hij, dat de roerende bleekheid van Peppa hem meer aantrok, dan de gloed op Magallons wangen. Toen begreep hij de kracht en de teederheid van die ziel, die sterven kon en vergeven, tegenover den wilden hartstocht van de andere, wier gewonde ijdel[ 85 ]heid genoegdoening eischte bij de eerste krenking. Toen was zijne keuze ras gedaan en zijn besluit gevat. Hij knielde neder nevens de bewustelooze Peppa en riep haar in het leven terug door de zoetste woorden. En toen zij hem begrijpen kon, zeide hij alles, wat zijne liefde het meest teeders en het meest geruststellends kon uitdenken voor haar hart, en hij juichte zich zelve in stilte toe over den goeden uitslag van deze proeve.
Het zonderlingst is en toch niet geheel onverklaarbaar, dat Matteo en Magallon hunne wederzijdsche teleurstelling vereenigden in ééne liefde, onder welker invloed de schrandere jongeling de wraakzuchtige plannen der schoone Maltezerin langzaam afleidde en ten laatste verdreef. Dat verheugde den goeden Paolo te meer, daar deze verbintenis de eenige wijze was, waarop hij dien aangenomen zoon een kinderlijk aandeel kon geven in zijne erfenis. De graaf Julien de St. Elme kreeg te eerder zijne toestemming tot een huwelijk met Peppa, en deze laatste te lichter hare vergiffenis, daar de fiere Colchontris, door hare laatste aarzelingen beleedigd, haar zelf haar woord had teruggegeven. Julien voerde zijne gade naar Frankrijk; de scheuring der verzusterde zielen maakte eene scheiding harer personen noodzakelijk.
Peppa schittert niet in de eerste kringen van Parijs, maar zij maakt op het land haar echtgenoot gelukkig in zijn huis.
[ 86 ]
EEN VADER
»Het zijn niet alleen de moeders, die hare kinderen liefhebben met onbegrensde kracht; met die liefde, welke tot opofferingen leidt, die zij alleen kunnen uitdenken en volvoeren; er zijn ook vaders, die hunne kinderen zeer liefhebben kunnen; er zijn vaders, die moederlijk teeder kunnen zijn. Het is onuitsprekelijk, welk een schat van liefde hunne ziel dan bevatten kan; dan beminnen zij met al de kracht van den mannengeest; maar die kracht ontaardt in weekheid; datzelfde heilige gevoel, hetwelk der vrouwen eene bovennatuurlijke sterkte geeft, maakt hen zwak. De vader wordt vrouw; de moeder wordt man. Het is geen doorgaande regel, dat de vaders juist altijd de zonen het meest beminnen. Die zoo doen, zijn niet de teedersten; zij beminnen om een naam en voor de toekomst. Maar de meest belangelooze en sterkste is de liefde van een vader voor de dochter. Hij bemint in haar ook nog het zachtere geslacht; hij bemint in haar nog weder de vrouw zijner eerste liefde; hij heeft voor haar den eerbied, dien hij harer moeder verschuldigd is, zelfs dan als hij dien aan deze weigert. Ik heb een vader gekend, die zijne dochter liefhad.”
Als ik den lezer verhalen wilde, op welke wijze ik in [ 87 ] kennis geraakt ben met den man, die zoo sprak, en die vertelt hetgeen men nu zal lezen, of wanneer en hoe en waarom hij het mij mededeelde, dan zou het mij niet veel moeite kosten hem met die inleiding zoo te vervelen, dat hij mij al het overige kwijt schold; bijgevolg zal het goed zijn, zoo men mij eenvoudig weg gelouft, als ik zeg, dat het mij verteld werd, en dat ik nu behoefte heb het aan anderen over te brengen. En nu, hoor mijn vriend.
In den herfst van 1815 riep mijne betrekking mij tot eene reis naar de Friesche hoofdstad. Ik weet niet, waarom de Friezen, die zich zoo goed op vele dorpen verstaan, niet ook een weinig werk maken van de wegen, welke er heenleiden; misschien is dat wel, om ze gelijken tred te doen houden met de herbergen, met de huurrijtuigen, met… met…; dan genoeg, ik vermoed, dat dit nu alles beter is; maar in 1815 heb ik van beide nog ergerlijke ervaringen opgedaan.
Het gebeurt meer, dat er ongemak komt aan een huurrijtuig op een weg, die slechts eene afwisseling is van diepe drassige kolken en vaste steenharde knobbels van ondoorrijdbare klei; het gebeurt meer, dat zulk een ongeval plaats heeft in een dorp, waar een wagenmaker en eene goede herberg onder de pia vota behooren; maar onder zulke wanhopige bijomstandigheden als die waren, toen dit mij overkwam, heeft zeker wel nooit een reiziger in een bewoond oord van Nederland gezucht. Mijn koetsier was wel de lompste en onhandelbaarste paardenmenner, die ooit op een bok gezeten had; mijn rijtuig had dieper wonde gekregen, dan in één dag door een dorpswagenmaker zou te herstellen zijn, en een kunstenaar, zooals ik daar noemde, was eerst op uren afstands te vinden. Niet een der witharige boerenjongens, die bij de catastrophe om ons heengaapten, was er toe te bewegen den voerman behulpzaam te zijn, om het daarheen te brengen, en de herberg… De herberg zag er zoo onherbergzaam uit, als ooit een taphuis, met geen ander verblijf voor de gasten, dan eene [ 88 ]holle, morsige gelagkamer, die tegelijk tot een woonvertrek voor een huisgezin dient, er uitzien konde. En dan de kasteleinsche! Als gij u voorstelt, dat zij het gewone hoofdsieraad der Friesche vrouwen, dat bij eenige welgesteldheid reeds goud is, van zilver droeg, zoo verdacht als het goud van een kruideniersleerjongen, die Paaschmaandag gaat houden; dat zij, in plaats van de heldere kanten muts, over het zwarte kalotje een roodbonten doek had vastgeknoopt; als gij het lange greinen jak gezien hadt, dat zwart geweest was, maar nu zeer goed roodbruin kon heeten, als gij op dien blauwen wollen rok en dat blauw linnen voorschoot hadt gelet, gij hadt mij beklaagd, als er nog eenig gevoel van menschelijkheid in u huisde, want gij hadt aan mijn middagmaal gedacht; en dan te weten, dat ik zou moeten eten, slapen, ontbijten, weder eten, weder slapen, nog eens ontbijten, in dit repaire impur et sinistre!
— Maar hebt gij dan niets voor mij, om verder te komen, geen rijtnig, geen enkelen wagen? vroeg ik in wanhoop; want ik kende in mijzelven geen fonds van lijdzaamheid, om dit martelaarschap te dragen,
Het antwoord van de vrouw, dat mij als Anglo-Saksisch in de ooren klonk, en waarvan ik niet veel meer verstond, dan dat ik iets onmogelijks had geëischt, bracht mij tot het uiterste. — Maar, beste moedertje! slechts een hooiwagen! riep ik.
— Zelfs niet voor den grietman! antwoordde zij.
De grietman! dat was eene ingeving! De grietman, dat moet een edelman zijn, een fatsoenlijk man, die al het bittere van mijn toestand zou kunnen beseffen, en die hoffelijkheid genoeg zou hebben, om er in te voorzien; die misschien niet geheel ontaard zou zijn van de gastvrijheid zijner voorvaderen; die mij ten minste met goeden raad dienen kon. Als men veel reizen moet, begint men eene zekere vrijpostigheid te krijgen in het aanspraak maken op de hulpvaardigheid van anderen; men ontmoet dan ook [ 89 ] zoo menigeen, die ons aan het overige menschdom doet gelooven, De grietman was een ambtenaar van den staat, en ik reisde in ambtsbetrekking; hij zou mij helpen. Maar eene andere zwarigheid viel mij in; het was herfst, hij zou reeds in de hoofdstad zijn.
— Woont uw grietman hier in den omtrek?
— Te Tjerkstra-State, was het korte antwoord.
— Is dat ver van hier?
— Krek over ’t Grietenijhuus. Ik was nog niet veel verder.
— Kan ik het beloopen?
— Waarom sud jou niet, als jou loopen wille?
— Lief kind! sprak ik toen tot een blauwoogig meisje met roode wangen en roode armen, die mij half vrijpostig, half schaamachtig had staan aankijken, wilt gij mij naar den grietman brengen? Zij schudde van neen, en wilde wegloopen. Dat lag niet in mijne meening; ik vatte haar bij den zoom van haar voorschoot, en liet haar den zilveren sleutel zien, die alle monden en alle voeten in beweging brengt.
— Wilt gij? vroeg ik weder. Zij schudde nogmaals; maar nu had ik de moeder tot bondgenoote. Sjoukje dou muste mit menheer gaan, was haar bevel. Ik verlangde niet beter. Ik liet mijn voerman haspelen met de boerenjongens, die hem stonden uit te gniezen, zooals hunne eigene taal dat niet onaardig uitdrukt; luisterde niet naar het schimpwoord: Hollander, dat zij mij achterna zonden, en was vluchtig voort met mijne bloode twaalfjarige gids.
— En hoe heet uw grietman? vroeg ik, nadat wij eenigen tijd waren voortgegaan; want ik diende toch den naam te weten van hem, dien ik ging overvallen.
— Jonker Ulbo Lieuwestins toe Tjerkstra, sprak het kind dat den moeielijken naam grif scheen van buiten geleerd te hebben. Ik hoorde, dat ik gered was. Een jonker Lieuwestins had een korten tijd gediend bij de compagniegardes d’honneur, met welke ik naar Frankrijk had [ 90 ] moeten trekken. Het kon dezelfde zijn; hij zou zich zijn vorigen luitenant herinneren, het kon ook slechts een bloedverwant wezen, en in 1815 was dat toch nog eene aanbeveling: een krijgsmakker van een neef. Ik had dus heel veel moed gekregen, en toen de korte weg was afgelegd, en ik met Sjoukje op het voorplein stond, en het groote adellijke heerenhuis, dat nog geheel het voorkomen had van eene Stins uit de tijden der Podestaten, tegenover mij zag, gaf ik het kind ijlings de beloofde belooning, met al de opgeruimdheid van een schipper, die in de haven den loods uitzet. En snel ook ijlde het Friezinnetje voort, en even snel hief ik den zwaren ijzeren klopper op van de donkere, hechte, rondom met spijkers beslagene deur. Daar heerschte eene doodsche stilte rondom het somber grootsche gebouw; was het dat zwaarmoedige donkergrijs van die muren, of de dreigende klauwen van die dieren, welke tot geen bekend ras behoorden, en die dat trotsche kleurrijke wapenschild omhoog tilden; of was het de afwezigheid van ieder levend wezen op het ruime verlatene plein, waar zelfs geen hiemhond, die gewone Cerberus op elke Friesche hofstede, mij aanbaste? Ik weet het niet; maar er was iets, dat mij eene doffe beklemdheid gaf, zoodra de daad, die mij aanmeldde, onherroepelijk geworden was. Een bejaarde, statige bediende, zonder livrei, maar in diepen rouw, deed mij open; ik had lang gewacht, en blijkbaar had hij een dienst vervuld, waartoe hij niet geroepen was; want ik zag een jongeren man toeschieten, om hem te vervangen. Ook deze droeg, doch bij de livrei van zijn meester, het zwarte floers des rouws. Ik was dus ingegaan in een huis van klachte en geween. Slecht voorteeken! ik hield zooveel van vroolijkheid.
— Is mijnheer Lieuwestins te spreken? begon ik.
— Neen, mijnheer!
— Voor een oud vriend toch zeker wel?
— Mijnheer ontvangt zijne vrienden niet meer. — Dat was sterk! Ik kon niet hopen eene uitzondering te maken. [ 91 ]
— En toch verzoek ik u mij aan te melden, sprak ik stoutweg, tenzij er een lijk boven aarde sta.
— Mevrouw is reeds sinds lang gerust; maar mijnheer is…
— Uw heer zal zich verheugen mij te zien, viel ik hem in. Zeg hem, dat een krijgsmakker, een van de gardes d’honneur, Hendrik Brown, hier doorreist, en hem toespreken wil. De bediende haalde de schouders op tot een bewijs van zijn twijfel; echter liet hij mij in eene zijkamer binnengaan. Deze droeg de duidelijkste sporen van niet gebruikt te worden, in de dufheid der lucht, in het stof op ieder meubel, in de weinig confortable schikking van al het huisraad; de stoel, dien men mij aanbood, lag met meer andere in bonte verwarring op de canapé een zeker bewijs, dat niemand zich om beide bekommerde; de spiegels waren omgekeerd, iets, dat akelig doodsch stond; eer ik echter tijd had meerdere opmerkingen te maken, kwam de bediende terug met de verzekering, dat ik welkom zou zijn, zoo ik hem volgen wilde. Ik kon het hem aanzien, dat dit antwoord hem verwonderde. Hij geleidde mij naar zijn heer. Ik vond werkelijk Lieuwestins; den Lieuwestins, dien ik gekend had; maar inderdaad men moest met hem op ééne legerstede geslapen hebben, zooals ik, om te gelooven, dat dit altijd diezelfde jonge man was. Zoo ernstig, zooveel zorg op het voorhoofd, zoo iets lijdends op het gelaat! En zoo ingevallen die wangen, en zoo dof die oogen, en zoo bleek die lippen, en zoo gebogen dat hoofd! Hij stond niet op, toen ik binnenkwam, ofschoon hij mij vriendelijk doch op zwaarmoedigen toon welkom heette, en eene verontschuldiging uitsprak, toen ik dicht bij hem genaderd was, om de hand te drukken, die hij mij toereikte. Toen eerst zag ik, waarom hij niet opstond. Hij had een kind op den schoot, een lief, aanvallig meisje, omstreeks een jaar oud, nog bijna een zuigeling, maar eene zuigeling, die zich reeds begon te ontwikkelen, de heldere blauwe oogjes zagen reeds met eenige bevatting naar den vader op. Want het was de vader; al hadde [ 92 ]geene bijomstandigheid het waarschijnlijk gemaakt, die blik, welken hij op het kind sloeg, was niet te miskennen, Zoo houdt alleen een vader zijn kind op de knieën. Gij hadt hem moeten zien, hoe hij die voetjes tusschen de handen koesterde, en hoe hij die handjes kuste; is er ook iets lievers dan die handjes, als zij zoo heel klein zijn en zoo heel rozerood? Het was ook een schat voor dien vader, die handjes en die armpjes, en dat hoofdje, en die fijne blonde haartjes, welke reeds uit het witte krip van het mutsje te voorschijn krulden: het was ook zijn eenigste schat; daar was niets, waarin hij meer belang stelde; dat was duidelijk uit den doodsangst, waarmede hij het gadesloeg, bij de onverschilligheid voor alles, wat hem verder omringde; dat was duidelijk bij de moeite, die hij zich gaf, om het toe te lachen, hoewel met een traan van bekommering en boezemwee in het oog. Die man, welke zijne gade nog diep betreurde, wischte zich de tranen af van de wangen, om zijn kind vroolijk aan te zien. O, het was een schouwspel, dat het hart toeschroeven moest, dien ernstigen man, door een zoo diepen rouw nedergedrukt, in dat sombere zwarte gewaad, die eene zoo versche wonde droeg in het hart en eene zoo zware zorg in de borst, te zien spelen met die zuigeling, voor welke hij vader was en moeder; en dan dat doffe batist! Niets staat zoo somber, als een kind in rouwkleederen! En dit hier was zoo jong!
Daar was nog iemand in het vertrek, eene niet meer jonge vrouw, waarschijnlijk eene bonne, die de min zou vervangen, welke dicht nevens zijne sofa zat, en aan welke hij, ondanks het geschikte voorkomen, zijn dochtertje nog slechts met weerzin toevertrouwde; want toen hij het haar eindelijk overgaf, omdat het eenige vrouwelijke zorg behoefde, hield hij het oog nog altijd, en als met angst, op iedere harer bewegingen gericht.
Hoe welwillend hij ook vroeg naar de oorzaken mijner verlegenheid, waarvan ik nu begonnen was te spreken, luisterde hij naar mijne antwoorden met eene verstrooiing, [ 93 ]die ik hem vergaf. Toch wilde hij, dat ik gebruik zou maken van zijn huis en morgen van zijn rijtuig, om mij naar de stad te brengen. Laat uw voerman met de bagage nakomen, en laat hem zien, hoe hij het met den wagenmaker schikt; die lieden moeten hier hun eigen hoofd volgen, al zouden zij er elken last en elke schade van dragen. Ik zal iemand naar het dorp zenden met de boodschap, dat gij niet terugkomt. Gij zijt mij recht welkom; gij moet mij alleen vergeven, dat ik slechts een half hart heb voor mijne vrienden. Ik heb zooveel verloren, en ik heb zooveel te verliezen! Zijn angstige blik zocht weder zijn kind. Was het niet, alsof Ine kuchte? vroeg hij der vrouw.
— Zooeven een weinig, mijnheer! zij kan kou gevat hebben; het weer is zoo guur.
— Gij moet weten, ik vrees bij de kleine de zaden van de ziekte te ontdekken, die hare moeder van mij wegrukte. O die hydra met vlammende tanden! Zoo zij zich vergreep aan mijn kind!
Werkelijk had Ine een eenigszins zwak uitzicht; eene kleur, die een weinig matbleek was. Dat moest een wreed lijden voor dien man zijn, die gestadige doodvrees voor zijn kind!
Wij praatten van tijd tot tijd over onverschillige zaken; maar ons gesprek werd altijd afgebroken door zijne verstrooiing, of door zijne bezigheid met de kleine. Ik kon mij zeer goed begrijpen, dat hij zijne vrienden niet meer zag. Hij moest lastig zijn voor wie niet diep met hem voelde.
Hij verhaalde mij, dat hij eene beminnelijke vrouw had getrouwd, en nu verloren!… De tering, sprak hij met twee groote tranen in het oog, nu zes maanden geleden; zij heeft geen oogenblik onvergalde moedervreugde kunnen smaken. De geboorte mijner Ine was het begin der ontwikkeling van die langzame pest! o! Mijne Ine is alles, wat mij overblijft; maar zij ook! Er was eene wereld van liefde in den toon, waarop hij dit zeide.
— Uwe vrouw! was dat die bevallige dame van het [ 94 ]portret? vroeg ik, om hem af te leiden. Wij hadden hem meermalen geplaagd om de kleine afgoderij, die hij pleegde met een zeker vrouwenbeeld en medaillon.
— Neen, antwoordde hij met een flauwen glimlach, daar is iets tusschengekomen; hare ouders wilden het niet; zij is nu gehuwd. Maar toch ik heb mijne gade bemind; zij was eene lieve, zachte vrouw! Zij maakte mij gelukkig; zij was de moeder van mijn kind!
Daar was niets, niets, wat hij niet op zijne dochter terugbracht, welke kunstgreep ik ook aanwendde, altijd zij, en ook voor haar alleen maar met hartstocht!
Eindelijk was het zoo laat geworden in den middag, dat de kleine rusten moest. Hij wilde, dat ik hare slaapkamer zien zoude; ik geloof, dat het was, om niet van zijne gewoonte af te gaan. Hij moest het altijd zien, hoe men haar in het wiegje legde. — Gij kunt u geen denkbeeld maken van de vindingrijkheid, den kieschen smaak en den kwistigen overvloed, waarmede het vertrek was opgesierd, dat de slaapkamer van freule Ine heette. Het boudoir eener vorstelijke bruid kon niet met meer weelde en gemak zijn toegesteld dan deze kamer. Niet Friesland, maar Parijs en Lyon hadden de schatting moeten brengen aan de behoeften van dit kind. Voor een groot eenvoudig behangen ledikant (het zijne) stond het wiegje; niets kon zoo sierlijk zijn als dat wiegje. Een groenzijden zakje, in den vorm van eene kleine hangmat, door buigzaam balein tegen te groote weekheid beschermd, schommelde met behaaglijke molligheid tusschen sierlijke pilaren van kostbaar hout. Met kant omzoomd, was het ragfijne linnen der lakentjes, en de donzen kussens weder met kant en wit satijn opgesierd. Al het overige was in evenredigheid met dit kleine meubel. Ik verhaal ze niet alle, die liefkoozingen en kussen, waarmede de kleine Ine nu eindelijk aan hare vrouwen werd overgelaten, noch ook die duizenden aanbevelingen tot zorg, altijd overtollig bij de trouw dier min, bij de liefde dier bonne, altijd overtollig en toch altijd herhaald! [ 95 ]
Wij zaten nu weder tegenover elkander in het huisvertrek. Men had voor een keurig middagmaal gezorgd. Hij had beter wijn, dan mij op mijn ganschen tocht nog was te beurt gevallen; uit beleefdheid ledigde hij veelvuldiger zijn glas, dan hij in zijne treurige eenzaamheid gewoon was te doen. De wijn en mijn gesprek stemden hem eenigszins vroolijker. Wij hadden ook vroeger zooveel met elkander doorgebracht; zoo menige ontbering te zamen met opgeruimdheid gedragen; zoo dikwijls menigen kameraad eene poets gespeeld, of waren door anderen verschalkt; er had zoo weinig militaire étiquette geheerscht tusschen jongelieden van onzen stand, in dien gedwongen vrijwilligen diensttijd! Ik wist zoovele oude geschiedenissen op te halen, die hem vroeger zoo hadden vermaakt; hij was maar zes en twintig jaar; hij moest zich wel voor eene poos tot de stemming leenen, waarin ik hem wist te brengen.
Zijne vroolijkheid echter was de slaap van den haas, altijd onrustig, altijd luisterende, altijd met bekommering, dikwijls zelfs het oog zoowel als het oor naar de deur van het kabinet gericht dat zijne ziel van hem scheidde. Opeens stiet hij zijn stoel driftig ter zijde, en ijlde daarheen.
— Ik meen, dat ik haar hoor! was zijne eenige verontschuldiging aan mij.
Plotseling hoorde ik een schellen kreet uit het slaapvertrek. Zulk een kreet kan alleen een vader uiten of eene moeder.
Ik vloog tot zijne hulp.
— Mijn kind sterft! riep hij mij toe, en ijlde als een volslagen radelooze rond. Ik begreep, dat zijne bekommering overdreven moest zijn, en toch had zij grond. Op den schoot der min lag Ine bewusteloos, Akelig paars was haar gezichtje en hare fijne trekken waren sterk verwrongen; hevige stuiptrekkingen bewogen het borstje en de armpjes, en de zachte oogjes hadden iets wilds.
De arme vrouwen waren verslagen en buiten raad, nadat zij dien harer ondervinding vergeefs hadden uitgeput. Lieu[ 96 ]westins was zoo radeloos in zijne wanhoop, dat hij er niet aan dacht geneeskundige hulp in te roepen. Ik bracht het hem aan het verstand. Gelukkig was er een redelijk kundig heelmeester op het dorp; om dezen werd gezonden. Terwijl men hem wachtte, kwam ik op een denkbeeld. Ik had meer kleine kinderen bijgewoond; mijne zuster had er vele. Ik wist, dat zij ze bij lichte kinderstuipjes in de vrije lucht bracht. Ik wist niet, of dit hier baten zou. maar men kon het beproeven. Ik nam Ine van den schoot der voedster, die mij begaan liet in haar angst. Ik ging met haar voort.
— Wat wilt gij? vroeg de jonker op een wilden toon.
— Naar buiten! riep ik, dat kan goed zijn.
— Naar buiten! herhaalde hij, en stortte voor mij uit met de onstuimigheid eener wolvin, die den roover harer welpen wil inhalen.
En waarlijk, ik kan niet zeggen, hoe innig ik er den Hemel voor dankte: toen de versche lucht hare werking deed op de longen der kleine lijderes, was het eene gunstige. Een zacht geschrei toonde, dat zij tot de bewustheid wederkeerde; het borstje verruimde zich; de kleur werd beter; de oogjes stonden weder helder, de stuip was gebroken. Ik riep het met vroolijke zelfvoldoening toe aan de vrouwen, die gevolgd waren. Lieuwestins stortte met een doordringend: Mijn kind leeft! op zijne knieën neer.
Hetgene Brown mij verder verhaalde, hoe hij het met zijn gastheer maakte, en hoe hij zijne reis vervolgde, is van geen belang voor iemand mijner lezers en zonder nut tot het volgen van Lieuwestins geschiedenis; daarom ook deel ik niets van zijne woorden mede, dan alleen waar het dezen geldt.
— Vele jaren later (ik had onder mijne menigvuldige ontmoetingen Lieuwestins en Tjerkstra-State bijna geheel vergeten) werd de predikant van eene kleine Friesche stad naar mijne toenmalige woonplaats beroepen. Het was iemand die bijzonder in mijn smaak viel, en weldra een lid werd [ 97 ]van mijn gezelligen kring. Ik praatte dikwijls met hem, en ons gesprek viel natuurlijk op Friesland. Daarbij herinnerde ik mij mijn grietman, dien hij kende. Ik vroeg hem naar Ine — Zij is nog altijd de eenige levensvreugde van haar vader, zeide hij mij; en toch, als ik wél gezien heb, mengt zij zeer veel gal in den nectar. Toen ik haar zag, was zij omtrent acht jaren, en wel een onovertroffen model van kinderlijke bekoorlijkheid. Gij hadt haar kunnen nemen voor het origineel van een Engelsch plaatje; zoo fijn die trekjes; zoo blank en zoo zachtblozend die wangen; zoo paarlwit die tandjes, en zoo frisch rood die zoete lipjes van dat fijne mondje, en zoo goudachtig blond die zijdeachtige lokjes; zij scheen mij toe talenten en kennis en oordeel te bezitten verre boven hare jaren, en geen wonder: hare goede bonne was sinds lang vervangen door eene schitterende Fransche gouvernante, en Lieuwestins, zelf een man van letteren en smaak, heeft zich geene andere taak gesteld, dan de verstandelijke vorming zijner dochter; maar ook is zij wel het allerkribbigste nufje, wat zich op dien leeftijd denken laat. Gewoon de alleenheerschende koningin te zijn van hare kleine hofhouding, ziet zij in haar vader haar eersten slaaf; ook heeft zij voor hem al de grillige gunsten en al de veeleischende willekeur van eene fiere sultane voor haar buigzamen gunsteling. Gij kunt u geen denkbeeld maken van al de hartstochtelijke inschikkelijkheid, die hij voor haar heeft; van al de opofferende teederheid, waarmede hij zich klein heeft gemaakt, om haar hoog te stellen; toen zij een jong kind was, is hij knaap geweest, om met haar te kunnen spelen; nu zij zich als meisje ontwikkelt, is hij jongeling geworden, om haar schielijk jonkvrouw te zien. En geloof mij, diezelfde onbuigzame adellijke Fries, die een verzoek van het hoofd zijner provincie met een trotsch: Ik wil niet! zoude terugstooten; die zijne meening zoude volhouden tegen een geheel lichaam van achtbare mannen, laat zich zijn gansche leven door als een getemde leeuw aan een rooskleurig lint leiden [ 98 ]door de kleine vrouwenhand zijner dochter; zij zal met hem spelen als de moedwillige knaap met den kever dien hij aan de koord heeft, of als eene jonge dame met haar schoothondje; nu eens zal zij hem overvoeden met gevaarlijke lekkernijen (hare liefkoozingen); dan weder vergeet zij hem, en laat hem verhongeren in hare loszinnigheid.
— In waarheid, het is zoo, wij vaders hebben van die zwakheden; maar als gij, evenals ik zijn waanzinnigen angst gezien hadt, bij een licht gevaar van dat kind, gij zoudt het hem vergeven hebben.
— En wie zegt u, dat ik het niet weet? was het antwoord van mijn dominee, alleen, wat zal het einde zijn?
— Ja, wat zal er het einde van zijn? dacht ik, toen ik door eene onverwachte wending in mijn lot, voorgoed in de nabijheid geplaatst werd van den man, wiens levensbeschrijver te worden mij voorbehouden scheen. Want ik zag hem opnieuw in een toestand, waarvan ik, hoe weinig die hem scheen te deren, al het deerniswaardige diep besefte. Iedere der voorspellingen van mijn predikant was bewaarheid geworden. Men kon zich geen meisje schooner voorstellen dan jonkvrouw Ine op haar achttiende jaar, en geene vrouw was met haar te vergelijken in fijne beschaving, in juisten wereldtoon, in bevallige losheid van houding en manieren. Het was eene roos, eene prachtige roos, maar met elsscherpe doornen. Sedert zij hare intrede gedaan had in de wereld, woonde zij met haar vader te Leeuwarden, en voerde een schitterenden staat. Jonker Lieuwestins had al zijne afgebrokene betrekkingen weer aangeknoopt om zijne dochter te kunnen terugvoeren in de kringen, waaruit hij zich vroeger had losgerukt, om geheel alleen voor haar te kunnen leven. Thans behoefde zij iets anders dan haar vader alleen; zij behoefde de bewondering, het gewoel, de vermaken der wereld.
Ieder die niet geheel onkundig is van de maatschappelijke samenstelling der Friesche hoofdstad, weet dat men er nog [ 99 ]een luisterrijk overschot heeft van den oud-Frieschen adel, vertegenwoordigers van geslachten, wier namen zich altijd wedervinden in de groote historische feiten van dat landschap. Zij hebben zich er nauw aaneengesloten; zij vormen er een engen en fieren cirkel, eene soort van faubourg St. Germain, en de lijn van afscheiding is er te scherper getrokken, naarmate de bijzondere persoonlijke betrekkingen van rechthebbenden en indringers er meer algemeen bekend kunnen zijn, en meer haarklein uiteengezet worden. In dezen kring schitterde jonkvrouw Ine. Haar vader had zich tot haar voetstuk gemaakt, en tilde zijn vrouwelijk standbeeld zoo hoog, dat zij in het oog vallen moest. Ook was zij de planeet geworden, vanwaar al die adellijke sterren haar licht hoopten; en toch, zij liet ze alle in het duister. Mijn rang en eenige kennismakingen hadden mij, zonder dat ik het wilde of wenschte, toegang gegeven tot de zalen dier Friesche aristocratie. Ik vond er Lieuwestins, en wij verbonden ons inniger aan elkander, dan ooit voorheen. Hij had een vriend noodig. Hij voelde zich niet meer geschikt voor de luidruchtige, woelige feesten, waaraan hij ontwend was; hij droeg de vermaken, zooals Atlas de wereld; hij genoot ze niet, maar hij torste ze; hij was nog genoeg in de kracht des levens, om te kunnen genieten; maar hij had een trek gekregen tot stil huiselijk geluk, tot de vriendelijke gezelligheid van het dagelijksche leven, en juist dit was het, wat hij miste. Ik hechtte mij aan hem door twee sterke banden: medegevoel en belangstelling .
Ik troonde hem soms met mij in mijn huis, mijne echtgenoote en mijne kleine kinderen, niet beter en niet slechter dan andere, geene minnegoodjes voor vreemden, maar ook geene kwelduivels voor de huisgenooten, bekoorden hem des te meer, naarmate hij helder genoeg zag, om te weten, wat hem ontbrak. Altijd echter sprak hij dan met een blik, gloeiende van verwachting en hoop.
— Als slechts mijne Ine gehuwd is, zal ik ook een jong huisgezin om mij zien; want ik scheide mij nooit van mijne [ 100 ]Ine. — Het is reeds hard genoeg, dat zij mij dan niet meer geheel alleen zal behooren! voegde hij er treuriger bij. Dat huwelijk, hetwelk Lieuwestins hoopte en vreesde, scheen echter minder nabij te zijn, dan de vader vooronderstelde, Jonkvrouw Ine scheen tot geen besluit te kunnen komen.
Twee aanzienlijke partijen waren door haar verworpen, met eene onverschiliigheid, die bewees, hoe weinig zij nog over de toekomst dacht. Haar hart moest nog vrij zijn; dat bewees de koude beleefdheid, waarmede zij elke hulde aannam, als eene haar toekomende schatting.
Men begon te gelooven, dat zij voorgenomen had alleen te leven voor haar vader. Lieuwestins wist beter dan iemand anders, hoe weinig dit waarheid konde zijn. En toch begreep hij het gedrag zijner dochter niet; er waren zeer beminnenswaardige onder die jongelieden, die haar omgaven, en niet één, niet één enkele, die eenigen indruk op haar maakte, dat was toch vreemd! Was zij zoo geheel verloren in de vergoding van zich zelve, dat niets, niets haar trof, wat daarbuiten lag? Ik voor mij heb het lang geloofd.
Omstreeks dezen tijd kwam de barones Martha d’Elmancy, Friezin van geboorte, doch met een Noordbrabantsch edelman gehuwd, als kinderlooze weduwe te Leeuwarden terug. Het was eene levendige, vroolijke, hoogstbeminnenswaardige vrouw, nog in den bloei des levens, en onafhankelijke bezitster van een aanzienlijk vermogen. De aanwinst dezer belangrijke figuur was eene gebeurtenis voor den beperkten kring. Ook was het een, strijd, wie haar het eerst bij zich zien zoude. Mevrouw B… A droeg de zege weg. Zij wilde die vieren door een prachtig diner. Ik houd niet van diners; maar ik moest mevrouw,d’Elmancy toch zien. Ik kwam iets later dan de rigueur; ik wil niet bezweren, dat het niet met opzet was; daarenboven mijne vrouw had naar den kapper moeten wachten. Toen wij binnenkwamen, zag ik Lieuwestins bij de dames! ook zat de vrouw, met welke hij praatte, zeer ver van Ine. En toch hij sprak met [ 101 ]vuur, met opgewektheid, met onmiskenbare zucht, om te bevallen. Zoo had ik hem nooit gezien. Al spoedig wist ik dat de dame die hem zoo bezielde, de barones Martha was. Deze verovering? Die vrouw moest een feniks zijn. Ik nam de kleine verwarring bij het aan tafel gaan te baat, om den grietman met zijne ongewone hoffelijkheid te plagen.
Ik had nooit kunnen denken, die vrouw weder te zien.
— Weder te zien? Gij hebt haar dus gekend.
— Gij zelf hebt haar gekend.
— Onmogelijk? ik!
— Herinner u slechts.
Ik dacht even na, en zag de barones aan. — Hemel! de freule Bothnia?
— Zij zelve.
Het was de allerliefste van het portret. Eene eerste geliefde, die hij terugvond. Zij was vrij. Hij was vrij. Ik was op het punt, om hem geluk te wenschen, Zoo ver was het nog niet. Na het diner, dat voor mij korter duurde dan anders (was het misschien, omdat ik mij vermaakte met op te merken, hoe altijd de blikken van Lieuwestins en zijne weduwe elkander ontmoeten?) schoolden de jongelieden om de piano samen, terwijl de gastvrouw de partijtjes regelde. Het was Ine die speelde. Zij zong met gevoel. Zij speelde met kunst. Bij zulk eene gelegenheid zonderde haar vader zich altijd van de heeren af, en plaatste zich tegenover haar en dronk hare zoete tonen in, en genoot het gelispel der bewonderiug rondom haar, en stond ademloos van geestdrift bij de geestdrift van de anderen. Ditmaal,echter was hij niet bij die groep. Ik zag naar hem om. Hij fluisterde met de barones. Ines oog dwaalde zoekend rond. Op eens wierp zij haar blad muziek ter zijde, en stond spijtig op, zonder te luisteren naar de smeekingen van wie haar trachtten terug te houden; zij had de afwezigheid van haar dwependen bewonderaar [ 102 ]opgemerkt. Het was geen zachte blik, dien zij der vreemde mededingster toewierp, en toch met welk eene zichtbare verrukking en trots stelde de vader zijne bekoorlijke dochter voor aan de vrouw, die hij liefhad en hoe gul, hoe geheel zonder gemaaktheid, hoe kennelijk uit het hart was:de toespraak dier vrouw tot de dochter van den vriend harer jeugd! Maar het meisje vond aanmatiging in het hartelijke woord. Ook was het met eene bitsheid, die aan het onbeleefde grensde, dat zij koel afbrak: — Papa! ik heb erge hoofdpijn; ik wenschte te huis te zijn. Kunnen wij niet gaan?
— Liefste! dat zou opzien geven. En daarenboven u in de lucht te wagen, als gij u niet wel gevoelt, dat kon nadeelig zijn; wacht, bid ik u, tot ons rijtuig komt.
— Wachten! zich verpijnen, zich vermoeien, praten, lachen, misschien nog wel spelen, als men lijdt! hernam zij met een zucht, en liet het hoofd als machteloos ter zijde hangen.
Met onrust nam hij haar arm, en leidde haar naar een stoel, en drukte haar de hand, en fluisterde haar zachte woordjes in, die zij alleen verstond.
Mevrouw d’Elmancy haalde met verwondering de schouders op. Slechts weinigen sloegen veel acht op dit kleine tooneel. Reeds kende men Ine! De grietman wendde zich tot eene bejaarde dame, die gewoon was zeer vroeg te vertrekken,
Spoedig ook kwam het koetske voor deze. Zij zoude Ine te huis brengen. Ik zag het den jonker aan, dat hij wenschte en vreesde mede te gaan; dat hij dobberde tusschen de bekommering voor zijne dochter en de verlegenheid, onbeleefd en zonder belangstelling te schijnen tegenover Martha. Ik begreep, dat hij bij de laatste verloren zoude zijn, zoo hij het deed. Ik achtte mij verplicht zijne zwakheid te steunen. Ik volgde hem, toen Ine zijn arm nam.
— Zoo gij in ernst over de barones denkt, ga dan niet heen zeide ik hem zacht. Hier zijn anderen, die blijven; [ 103 ]zij zullen met haar lachen over uwe zwakheid, en gij zult al het voordeel van den eersten indruk verliezen.
— Ik ga haar mijne verontschuldigingen maken; ik zal haar zeggen…
— Heel veel, dat zij aanhooren zal, maar niet gelooven. Ik ben er zeker van, dat freule Ine haar vader niet noodzaken wil onbeleefd te zijn, ging ik meer luid voort: want het oogenblik was dringend, en van zijne wilskracht had ik niets te hopen. Tot eenig antwoord leunde zij haar blond hoofdje nog matter tegen zijn schouder.
— Gij ziet, dat ik mijn kind in zulk een toestand niet alleen laten kan, sprak hij met eene diepgaande onrust en snel, als vreesde hij nog weder eene wenteling in zijn besluit, nam hij zijn afscheid, en begeleidde de beide dames.
— Ik zuchtte, en bepleitte zijne zaak bij de weduwe. Zij moest hem wel liefhebben, en van een zacht vrouwelijk karakter zijn; want zij begreep en vergaf, ofschoon zij hem beklaagde. Zij vroeg mijn arm, toen wij naar huis gingen. Ik vond dit een gelukkig voorteeken.
Dat Lieuwestins op dien avond een bangen strijd gestreden had, bewees de zorg, waarmede hij later mevrouw d’Elmancy zocht, en dat zij hem vergeven had, was licht te zien in de ongemaaktheid, waarmede zij hem ontving. Ook was het weldra voor niemand meer een geheim, dat Lieuwestins op een zeer goeden voet stond met de barones. Niemand wist echter iets bepaalds, en het was zeker, dat de jonker zich nog niet verklaard had. Dit was te meer waarschijnlijk, omdat freule Ine het huis der weduwe niet bezocht, zichtbaar elke aanraking met deze vermeed, en zich meer dan ooit in den kring der jongelieden terugtrok. Ik begreep de reden van dit alles; er hadden nog meerdere botsingen plaats gehad tusschen die beide vrouwen, en Lieuwestins aarzelde. De vader streed met den minnaar. Ondertusschen moest er een einde komen aan deze spanning. Ik zag, dat het levensgeluk van mijn vriend [ 104 ]er van afhing; ik zag, dat zijn hartstocht voor Martha, reeds eenmaal met kracht onderdrukt, nu feller opwakkerde en met ieder samenzijn klom. De liefde voor zijn kind was wel de vervulling van zijn geheel leven geweest; maar het vergode kind was tot eene luimige, bitse jonkvrouw opgegroeid, die voortaan niet meer al de behoeften van een liefhebbend hart kon voldoen; en hij was pas veertig jaar, te jong, om van elken eisch op huwelijksgeluk afstand te doen; om zich voor altijd te bestemmen tot een leven van onvoldane wenschen; en toch dat moest zoo worden, bij eene langere aarzeling. Mevrouw d’Elmancy, van wie sommige al te voorbarige tongen reeds zeiden, dat zij alleen om Lieuwestins in Friesland teruggekomen was, begon het onderwerp te worden van gissingen en praatjes; zij kon zich beleedigd gevoelen door de aarzeling van den jonker, bij de overtuiging van zijne liefde; bij de zekerheid, dat er geen hinderpaal bestond dan zijn wil, en ik huiverde, als ik er aan dacht, tot welken stap een gewond vrouwenhart zich uit fierheid konde vermannen. Ik besloot den knoop ridderlijk door te hakken. Wij waren in het beste van den zomer; sedert den aanvang der lente bewoonde ik een der kleine landhuizen in de nabijheid der hoofdstad. Ik noodigde er Lieuwestins met de barones en een klein gezelschap. Het ijzervaste gebruik wij, dat men nooit op een buiten zijn kan, zonder er den tuin van te bezien. Hij zij klein of groot, bewonderenswaardig of te belachen, het helpt niet, er moet gewandeld en bewonderd worden, zij ook de voet onwillig en traag de tong; deze gewoonte maakte ik mij ten nutte. Ik begon mijn grietman te plagen met den smaakloozen aanleg van Tjerkstra-State, met den vervallen staat zijner grietenij. Hij trachtte zich te verdedigen; toen was hij gevangen. Het gezelschap stelde hem in het ongelijk, zoo hij hen niet van het tegendeel overtuigde. Een tochtje naar… nu was op één dag licht te doen; men vond den inval aardig, men noodigde bijna zich zelven en de dag werd bepaald. [ 105 ]De barones had gezwegen, toen het ernst werd. Nu echter bad Lieuwestins haar van de partij te zijn. Mijne vrouw drong bij haar aan. Zij weigerde op den toon van wie op het punt is toe te geven. Lieuwestins, die aan hare zijde ging, begon zachter te spreken.
— Als ik het doe, zal men er over praten, antwoordde de lieve vrouw blozende.
— Maar wat zegt dit als… en hij was nog maar alleen voor haar te verstaan. Zij zweeg, en plukte aan de geborduurde slippen van haar zakdoek.
Wij trokken ons terug; gelukkig was er nog een klein zijlaantje. Na eenige minuten (mijn tuin is zoo klein, dat men elkander niet lang vermijden kan) hoorde men hare zachte stem, en een: Welnu dan, als ik besluit te komen, hebt gij overwonnen. Thans eerst zagen zij naar ons om. Er schitterde hoop en zoete verwachting op zijn voorhoofd. Zij was in eene zichtbare verwarring, en voegde zich bij mijne vrouw. Wat zij toen over onze bloemen zeide, was niet heel samenhangend.
Twee dagen daarna, in den laten namiddag, liet Lieuwestins mij vragen, om spoedig bij hem te komen. Het moest zeker over het feest van morgen zijn; ik wandelde naar de stad. Toen ik kwam, vond ik Ine bij hem, bleek, met roodgeweende oogen, achteloos gekleed, zooals nooit te voren. De jonker zat verslagen, als op den dag van het kinderlijk toeval, waarbij ik haar arts geweest was. Er was een mengeling van wanhoop, van liefde en van medelijden met zijne smart, op het gelaat der dochter; zij was geene Cordelia, maar ook geene Goneril.
— Wilt gij mijn secondant zijn? sprak de jonker, zoodra hij mij zag; ik heb een tweegevecht.
— Zulk eene dwaasheid, Lieuwestins! gij een tweegevecht? En dat waarom?
— Omdat de partij op Tjerkstra-State afgesteld is, riep Ine bitter. [ 106 ]
— Neen, omdat ik de beste en edelste der vrouwen gruwzaam heb beleedigd! sprak hij somber. Omdat ik een eerlooze schurk ben, zooals die man mij noemde; omdat ik mijn eigen geluk met den voet verschopt heb; omdat…
— Vader! vader! snikte het meisje, zijne handen grijpende; zoo gij berouw hebt…
— Neen, kind! neen, mijne Ine! sprak hij, haar met onbeschrijfelijke teederheid aanziende; het offer is gebracht, onherroepelijk gebracht; wees gerust; mijn geluk of het uwe, ik had immers geene keus!… Toch was het wreed, eindigde hij, en liet het hoofd op de hand zinken.
— Maar ik bid u, zeg mij dan toch, wat het is, vroeg ik, hoewel ik het maar al te goed begreep.
— Weet dan,… dat mijne Ine,… hij sprak slechts bij tusschenpoozen, heel veel lust had in het voorgenomen tochtje… Met blijdschap ook… regelde zij de toebereidselen… dezen morgen echter…
— Neen, vader! eerst moet mijnheer Brown weten, dat mevrouw d’Elmancy mij gisteren in een vol dameskransje eene grillige nuf heeft genoemd, er zijn wel vier juffers, die het mij verzekerd hebben! viel Ine schreiende in, en dit is het eenige niet. Altijd heeft die vrouw…
— Maar laat mij toch geregeld hooren, freule!
— Dezen morgen dan kwam mijne dochter bij mij… Vader! ik heb een verzoek aan u… Ik juist ook een aan u, antwoordde ik. Zij wilde eerst spreken; ik gaf toe; zij wilde vooruit bewilligd zijn; ik gaf weder toe; hoe kon ik ook denken, hoe kon zij ook weten, dat wij elkander zoo smartelijk wonden zouden? Zoo mevrouw d’Elmancy onder de genoodigden is, laat de partij dan niet plaats hebben, of laat ons haar afzeggen; die vrouw heeft mij bitter beleedigd; ik kan niet met haar samen zijn… Gij begrijpt nu, hoe mij dit woord schokte. Ik wilde haar juist smeeken voor mijne Martha eene vriendelijke gastvrouw te wezen. Ik moest haar mijn voornemen mededeelen. Mijn arm kind kon dien slag niet dragen. Zij stortte machteloos aan mijne [ 107 ]voeten; zij smeekte mij roerend hare ellende en ongeluk niet te willen. Is een vader verhard tegen de smeekingen van zijn kind, van zijn eenig kind? En daarenboven, ik zag in, dat die beide vrouwen nooit samenstemmen zouden. Ik zag een onpeilbaren poel van huiselijke ellende voor mij. Ook had ik mijner Ine vroeger eenmaal, beloofd, haar geene tweede moeder te zullen geven.
— Ten minste geene stiefmoeder, hernam de jonkvrouw scherp…
— Het is zoo, ik kon toch niet weten, dat ik deze vrouw zoude wederzien… Maar nu…
— Ik weet iets, freule! gij zult weldra trouwen; een rijk en bevallig jongeling; de besten staan tot uwe keus, en zoo kan de echt van Uw vader u niets ergers geven dan eene nog rijkere bruidsgave, zei de ik, in de hoop, dat een bemiddelend woord nog niet te laat zou zijn.
— Ik denk nooit te huwen, riep zij heftig; ik bemin niemand, niemand dan mijn vader, en mij dunkt, mijn vader moet zich ook gelukkig gevoelen in de onverdeelde liefde zijner dochter.
— En wie zegt het tegendeel, engel? riep de ongelukkige verblinde, haar in zijne armen sluitende. Hij doorzag niet al de hatelijke zelfzucht van hare woorden.
— Ook om den wil van Martha zelve besloot ik af te zien van mijn innigsten wensch. Nog had ik haar antwoord niet. De kieschheid eischte van mij, het te voorkomen. Ik schreef… neen liet Ine schrijven, zelf konde ik het niet, dat de partij was afgesteld; dat ik ziek was: ik weet zelf niet recht, welk voorwendsel zij gebruikt heeft… Dat was alles gezegd; daarmede was alles uit, ook mijne laatste hoop;… ik had van Martha verkregen, dat ik haar zoo zij kwam, dien dag zoude mogen voorstellen als mijne bruid…
Hij kon niet meer… dat is nu over! waren nog de laatste doffe woorden, die hem ontglipten; hij viel bewusteloos in zijn armstoel terug, door de schokkende aandoe[ 108 ]ningen als overweldigd. Ine schreide bitter, en het waren oprechte tranen; dat meisje was niet gewoon te huichelen; ook had zij werkelijk haar vader lief; slechts wist zij de opoffering van geheel een leven niet genoeg te waardeeren. Zij gevoelde daartoe niet fijn genoeg, zij was te veel verwend aan zijne dagelijksche afgoderij, om te begrijpen, dat iets moeielijk kon vallen voor haar.
Lieuwestins had zulk een hevig zenuwtoeval, dat ik het noodig vond, zijne bedienden te hulp te roepen; wij brachten hem op een rustbed. Stilte en behoedzaamheid tegen nieuwe gewaarwordingen achtte ik noodig. Ik voerde Ine in een ander vertrek. En wat was het einde van dit alles; wat is er van dat tweegevecht? vroeg ik haar.
— Gij kent den broeder van de barones, dien zeeofficier, die sinds eenige dagen hier is? Hij kwam met haar antwoord, juist toen Albert vertrokken was met ons bericht. Mevrouw d’Elmancy had toegestemd; mijn vader moest haar broeder nu inlichten. Er vielen vreeselijke woorden tusschen hen; o! ik had op dat oogenblik wel alles willen herroepen; maar dat was ondoenlijk. De jonge man noemde papa een eerloozen schurk; zij daagden elkander uit;… dat zal morgen zijn; dat bracht mij in den doodelijksten angst; ik smeekte, dat men u zoude roepen tot raad en bemiddeling. Want zoo ik hem moest verliezen… snikken van angst en berouw belemmerden haar de spraak.
Doch alles was te laat; ik durfde niet eens meer op mevrouw d’Elmancy rekenen; anders had ik Ine op de keuze gesteld tusschen den mogelijken dood van haar vader, en de barones als moeder.
Nu wilde ik alleen trachten, dat tweegevecht te verhinderen; toen ik eenigszins gerustgesteld was omtrent den toestand van mijn vriend, verliet ik zijn huis om jonker Bothnia op te zoeken. Hij was niet te bevredigen; ook had ik juist gegist, toen ik niet meer op Martha rekende.
In de bitterheid des harten had zij Leeuwarden dien ochtend verlaten. Dit vertrek zou welopzien baren; [ 109 ]maar het zoetste geheim van hare vrouwelijke ziel was toch reeds eene prooi geworden, waaraan zich de lasterzieke tanden der hoofdstad gretig vergrijpen zouden; en door gewaande onverschilligheid was niets meer te bemantelen.
Ik was diep getroffen door deze uitkomst; want ook ik, ofschoon met het beste doel, had er het mijne aan toegebracht.
Ik vond mij verplicht den secondant van Bothnia te gaan spreken. Wij begrepen beiden, dat de partijen van haar ongerijmd besluit niet zouden zijn terug te brengen; want ook Lieuwestins had onder alles, wat hij leed, telkens uitgeroepen: Hij zal voldoening hebben. Martha zal zich gewroken zien. Maar wij werden het eens, dat de zaak niet tot het uiterste zoude komen. De kieschheid en billijkheid van mijn ongelukkigen vriend kwam volkomen in onze bedoeling. Hij liet den beleedigden broeder het eerst schieten. Wij zorgden voor een behoorlijken afstand; Bothnia miste, ofschoon zijn kogel den arm zijner partij voorbijsiste. Toen wierp Lieuwestins, als een waardig christelijk edelman zijn wapen weg, en bekende onrecht. De jonker was voldaan. Maar die andere diepe wonde, in het hart van twee menschen, was daarmede niet geheeld. De grietman trok zich terug op zijn landhuis, waar hij zich meer dan ooit afzonderde; hij sleet voortaan een lijdend en ziekelijk leven, het leven van iemand, die zich diep rampzalig gevoelt, en die niet durft klagen; want hij wilde niet zeggen: dat heeft mij mijn kind gedaan! En een bitter gevoel van zelfbeschuldiging mengde nog meer gal in zijn beker. Hij was alleen de vader van zijne dochter geweest; hij had ook haar opvoeder moeten zijn. Ines karakter verzachtte zich ook niet na die plotselinge verbanning uit eene wereld, waarin zij vreugde had gevonden. Eerst veel later huwde zij een armen nietsbeduidenden luitenant, dien het lot in haar weg bracht. Het was niet ter vermeerdering der levensvreugde van Lieuwestins. Die schoon[ 110 ]zoon liet zijn lastig beroep varen, om een gemakkelijk en nutteloos leven te leiden aan de zijde van eene weinig beminnenswaardige gade, die hem tot hiertoe geene kinderen geschonken heeft.
Toen ik Lieuwestins eenigen tijd na dit huwelijk wederzag, was hij een oud man. Toch is hij van mijne jaren, en niemand heeft mij nog oud genoemd.
Mijn vriend Brown heeft nooit iets gevoegd bij dit verhaal, en zoo ik het mededeelde, was het niet om het belangwekkende van eenigen toestand; niet om iets aantrekkelijks in zijn verhaaltrant, niet om vele lezers te vermaken, maar om hier of daar een ouder, die jammerend een kind nastaart, dat vroegtijdig engel werd, — met de mogelijkheid gemeenzaam te maken, dat die gehoopte oudervreugd weleens niets anders had kunnen zijn, dan folterende oudersmart.
[ 111 ]
EENE MOEDER.
Er zijn weinig landen, waaraan het natuurschoon zoozeer ontzegd wordt door vreemden, als aan de Nederlanden, er is geene landstreek in de Nederlanden zoo miskend, als Noord-Holland. Dat waterachtige, vochtige, koude, nevelachtige Noord-Holland, vol moerassen en drasgronden; waar de koorts op u valt met iederen avondmist; waar de morgen in den zomer begint, om, door de opwalmende zeedampen beneveld, in een ruwen herfstavond te eindigen; waar alles vlak en eenzelvig is, als de dorpen, die zich op heuvels noch terpen verheffen, en het eenkleurig groen der weilanden niet wordt afgebroken door den statigen bouwval of den ruischenden waterval, die langs rotsen nederstort. En toch weet ik in dat Noord-Holland, miskend, omdat het niet gekend is, een plekje gronds, zoo aantrekkelijk, zoo poëtisch, zoo vol leven en beweging, en toch zoo landelijk schoon, waar men zoo tegelijk de uitvoerende wilskracht van den mensch en de onderhoudende weldadigheid der natuurkan bewonderen, dat hel. niet mogelijk is, eene meer treffende en meer rijke vereeniging van het schoon der schepping en de daad van het schepsel in kleinere ruimte samen te vatten; want het ligt daar, als een vol[ 112 ]tooid schilderstuk, met één oogopslag te overzien, en waarbij het oog toch zooveel heeft waar te nemen. Dat plekje, nabij het bloeiende stadje Alkmaar, ligt mij vooral in het geheugen, omdat ik daar op eene zonderlinge wijze getuige werd Van de ontknooping van een belangwekkend drama.
Ik stond op mijn vertrek naar Rome, om in de school der Italianen, naar de bezielde voortbrengsels der Raphaëls en Coreggio's, mijn middelmatig schilderstalent te vormen, en zoo mogelijk iets van hunne penseelkracht over te brengen op de mijne.
Ik droomde mij reeds in de Sixtijnsche kapel tegenover Michaël Angelo, en huiverde met heilig ontzag bij het denkbeeld, dat zijn geest tot mij spreken zoude uit zijne werken.
Nog slechts weinige dagen zou ik in Nederland doorbrengen; ik had het doorreisd, om niet als vreemdeling heen te gaan uit mijn vaderland, terwijl ik burger wilde worden in het Zuiden. Ik wilde eene gedachtenis van het geliefkoosd noordelijk plekje met mij nemen; ik vatte mijne teekenpen; greep mijne portefeuille, en wandelde de stad uit. Het was een van die zachte zonnige zomerdagen, waarin de natuur enkel weelde en poëzie is; waarin men, als ware het, met iederen ademtocht geuren en levenslust indrinkt. Ik liep voort als in een roes. Het was zoo schoon de natuur te zien glimlachen; mijne ziel was vol, en wilde zich uitstorten in het gebed; de hemel is niet ver van ons, als men zich verzadigt aan de levensteugen der schepping. Het gebed is de wierook des harten; ik bad in den geest. De glanzige dauwdroppeltjes, die als zoovele prisma's het licht ontvingen, waren nog niet opgedroogd door het zuidenwindje, of weggevaagd door de ochtendzonnestralen; maar rolden als kleine kleurige paaden van de grasscheutjes weg. Ik stond op het hoogste punt van het afhellende bolwerk, het punt, waar men het rijke tafereel met één blik omvatten kan. Ter rechterzijde lag [ 113 ]daar naast mij het breede kanaal, welks blauwend water, zoo zuiver en toch zoo diep, zich in zachte rimpels plooide, als de schubben eener schuifelende slang, of daar, waar het in de verte tusschen de weilanden doodiep, effen en onbewogen, gelijk een zilveren lint met frisch groene randen. En dan ter linkerzijde de lieve landelijke lusthuisjes met de licht afhellende trappen, uitgehouwen in den begroeiden wal, die, als de verblijven van rust en uitspanning, iets vriendelijk gastvrijs hadden voor mijn hart. En daarbij in het verschiet de duinen, die zandige bolwerken, door de natuur opgericht tegen haar meest verwoestend element; de duinen, die belangwekkende romaneske heuvelen, welke daar in de verte lagen als nevelachtige droomen der schepping scherp afgeteekend op het onvermengde blauw der lucht; de duinen die met een onverklaarbaar verlangen tot zich lokken alsof een land van belofte en van wederzien daar achter hen gevonden wierde; de duinen, wier blinkend zan thans schitterde van het grillge spel der nederschietende zonnestralen; de duinen die als den achtergrond vormden en mijn horizon uitmaakten. Veel meer op den voorgrond dat don kergroene geboomte door den afstand schijnbaar leunende tegen die helling van kleurrijk zand. Daarnevens die sierlijke witte huisjes, welke hier overal de sombere poorten vervangen hebben, als de rotondes van eene Italiaansche villa, half verscholen tusschen de jeugdige populieren; die huisjes, welke op dezen afstand alleen bevallen kunnen, omdat men, ze genaderd zijnde, in de plompe pilaren, welke hen ondersteundn, eene onevenredigheid zal vinden met hun grootte, die stuitend is, zelfs voor den oppervlakkigsten opmerker.
Maar zie! daar tusschen die groenende wellanden, waarop die woelige menigte welvarend vee rondhuppelt, nadert log en statig, met half gereefde zeilen, voortgetrokken door een gespan van acht hijgende paarden, de stevige koopvaardijbrik, met de voortbrengselen van een ander werelddeel beladen, welke zij ten offer gaat brengen aan Hollands [ 114 ]eerste handelsstad; met ernstigen trots schuift het ontzagverwekkend oorlogsfregat haar voorbij; het staakt voor eenige oogenblikken den tocht, en blijft wachten op versch gespan; nu nadert de schuchtere boerenknaap, met die tooneelen gemeenzaam, in zijn licht schuitje het reusachtig gevaarte, en het schaamachtig melkmeisje reikt blozende den versch gewonnen nectar, nog lauw, aan den lachenden scheepsgezel.
Nog bevalliger schouwspel kan men treffen, als de wind gunstig is. Luchtig over wateren heenhuppelende als dansende sylphiden, verheffen twee lichte brikken zich eensklaps voor het oog; door eene kromming van het kanaal daaraan eene wijl verborgen, bieden zij met haar uitgezette zeilen het aanzien van vlugge vogels, die snel lucht en water beide kliefden. Zij hebben de Engelsche vlag geheschen, met dat kruis als een spinneweb, een aardig zinnebeeld van dat grootere, waarin Engeland zoovele kleine vliegjes verwart, en welks schitterend rood scherp uitkomt op de heldere licht, waarop ook het touwwerk harer stengen en raas zich af teekenen, als een fijn donker net, gespannen over azuurkleurig satijn. Vluchtig de zachte golven klievende, naderen zij, bevallig en licht, de kunstige brug, en het geroep harer bootslieden vermengt zich met het geloei van het vee en; met het gezang van den leeuwerik, die opstijgt uit het veld.
Dat is het werk van den mensch. De Nederlanders hebben gezegd: Laat ons een zekerder weg zoeken, om onze schepen; naar onze koopstad te voeren. En zij graven zich eene vaart; door de weilanden, langs het geboomte; sloopen huizen, poorten, vruchtboomen, alles; vellen alles neder, wat haar in den weg staat; sparen zelfs de gedenkteekenen der geschiedenis niet: de oude Friesche poort, die daar stond als een grootsche zegeboog, welke met de macht van Spanje gespot had, van Spanje in de XVIde eeuw! moest vallen onder de handen der sloopers en de oudheidminnaar wijdt een traan aan eIken steen, die wegrolt in het stof, en die nog hecht genoeg was, om het nieuwe werk der [ 115 ]verwoesters te kunnen overleven. Maar het is de ijzeren wil van den mensch, die, eenmaal wetende, dat zijn wil goed was, en zijn doel nuttig, het met volharding voortzette, al moest er ook schier bij iedere schrede, die hij vorderde, een nieuwe hinderpaal overwonnen worden; en hij slaagde. Hinderpalen zijn voor de ziel, wat het ijzer is voor den magneet. Zij voeden haar, en voeren haar op tot eene onbekende kracht en tot het torsen van ongedachte lasten. Nog omvatte ik niet in mijn tafereel dat lieve dorpje, hetwelk daar achter mij ligt, met dien eenvoudigen toren door het donker klimop omsingeld, als de jeugdige, die den ouderdom omarmt; dat daar ligt tusschen die welige landerijen, door vroolijk rundvee bevolkt, welks geloei zich somtijds paart aan den schellen klank der dorpsklok, en die ook juist thans mij het oor trof. Ik heb gezegd, wat ik zag; ik kan niet zeggen, wat ik gevoelde. Wij menschen ontleden te veel onze gewaarwordingen; en juist die spitsvondigheid doodt het gevoel. — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
— Ik had eindelijk mijne schets voltooid. Dáár op mijn papier lag in losse trekken, op verkleinde schaal, het bevallig geheel voor mij, nauwkeurig genoeg, om het als eene gedachtenis met mij te voeren, Ook verwijderde ik mij van daar.
Om mijne morgenwandeling te voltooien, ging ik de groote brug ter rechterzijde over, en bevond mij spoedig aan den anderen oever van het kanaal. In mijzelven verdiept, had ik niet gezien, hoe weder een luchtig scheepje de andere brug was doorgegleden, en snel door rappe pekbroeken werd vastgelegd aan den wal, juist daar, waar een veerhuis als gastvrije woning staat, ten dienste derzulken, wier tijd niet toelaat in de stad zelve een verblijf te gaan zoeken. Het scheepje, dat mijne aandacht trok, was een sierlijk jacht; een statig man, van hooge, trotsche gestalte en eenigszins stijve houding, met gelaatstrekken van [ 116 ]onbeweegbare hardheid, wiens kleeding het juiste midden hield tusschen het slaafsch navolgen der mode, en het verzaken harer wetten, stapte met eene bedaarde langzaamheid, die misschien aan zijne eenigszins gevorderde jaren was toe te schrijven, aan wal, en richtte zich naar het veerhuis. Hem volgde vlug en met losheid een bevallig jongeling, wiens elegant reisgewaad en geheel uiterlijk den Parijzenaar deed vermoeden; echter scheen een kleine uitroep, die hem tegen de scheepslieden ontglipte, mij toe den Deenschen tongval te verraden. De Deensche vlag, die van hunne stag waaide, scheen dit te bevestigen. Die heeren konden de kapitein en de stuurman niet welen; want twee mannen, die als zoodanig licht te onderscheiden waren, bleven op het dek heen en weder gaan en bevelen geven. Eene nieuwsgierigheid, die ik niet konde overwinnen, deed mij eenige oogenblikken vertoeven; nu eens starende op het fraaie, rank gebouwde jacht, en dan weder op het huis, waar de mannen waren binnengegaan, als voelde ik bij intuïtie dat daar iets buitengewoons, iets vreeselijks voorviel. Toch verwijderde ik mij reeds, toen mijne vreemdelingen terugkwamen. Nu echter voerde de jonge man aan zijn arm eene liefelijke vrouwengestalte, bloeiend en jeugdig, met een aardig gezichtje, schitterende van frischheid en leven. Met de hulp van haar geleider bevond zij zich spoedig op het verdek; de andere heer volgde; twee matrozen scheepten een paar zware reiskoffers in, en weder stak het vaartuig van den oever; reeds had het die plaats bereikt, waar het kronkelende kanaal een bocht vormt, en nog oogde ik het na, zonder iets meer te zien dan den mast en de stengen, toen opeens uit het huis eene vrouw te voorschijn schoot, die met wilde gebaren tot dicht bij het water naderde, en op den toon der hartverscheurendste wanhoop uitriep; »Het offer is te groot, te groot voor mijne kracht: ik eisch haar terug! Marielle! geef mij mijne Marielle weder!” Daarop, alsof zij nu eerst zag, dat het jacht niet meer daar was; alsof zij nu eerst begreep, dat [ 117 ]hare kreten niet meer doordringen konden tot de ooren, die ze hooren moesten, stiet zij met den doffen, akeligen galm des waanzins, een: Weg! alles weg! uit, en wilde zich nederstorten in de diepe, koele kolk des waters. Met een forschen greep hield ik haar terug, en sprak tot haar in het Fransch, omdat zij zich in die taal geuit had:
— Om Godswil! wees bedaard, mevrouw!
— Bedaard! riep zij hartstochtelijk, en hoonend op mij nederziende, mensch! gij hebt goed zeggen; u hebben zij geen kind ontnomen; uweenigste kind; het laatste, wat gij liefhadt op aarde; het eenigste, wat u het leven draaglijk maakte!
Ik voerde haar ongemerkt van het water af, innig verheugd, dat de eerste vreeselijke vlaag van razernij voorbij was, nu zij weder geregeld sprak; want een zonderling gevoel van belangstelling maakte zich van mij meester bij het nader beschouwen dier vrouw. Zij moest eens zeer schoon geweest zijn; ondanks de verwoestingen, door jaren of door lijden op hare trekken aangericht, lag daarop nog eene uitdrukking van kracht, van onbeschrijfelijke bevalligheid, van frischheid zelfs, die zich ook wedervond in hare geheele houding, in hare fraai gevormde gestalte, in haar gevulden hals, in den ronden arm, waarvan de eene onbedekte hand de blankheid en het satijnachtig fijne vel gissen liet. Men had haar gelaat te fier kunnen noemen, zoo niet het sprekend antieke van dat hooggewelfde voorhoofd en van dien volmaakt Romeinschen neus getemperd ware geworden door die weemoedige zachtheid van dat gitzwarte oog, hetwelk zelfs in deze oogenblikken van hartstocht, bij een verzengenden gloed, nog iets wegsleepend teeders had. Zelfs in deze tot razernij opgevoerde gemoedsbeweging verloochenden hare gebaren niet de vrouw van opvoeding en fijne beschaving. Hoogst eenvoudig was haar reisgewaad, maar had toch met dat al de distinctie van den goeden smaak. — Beklagenswaardige vrouw! zeide ik haar, zoek troost in den godsdienst! hij heeft balsem voor alle wonden. [ 118 ]
— Gij weet niet, wat ik verloren heb! Maar gij hebt gelijk, ik moet mij onderwerpen; ik heb het immers gezworen, het heil van Marielle eischt het. Hier hoorden wij een rijtuig, dat naderde; van de stadzijde afkomende, was het spoedig bij ons. Mijne vreemdelinge wendde het hoofd om. Haar aangezicht, dat van hartstocht en overspanning gegloeid had, werd plotseling doodsbleek; zij vatte krampachtig mijn arm, en met een schuwen blik op de berline gericht, sprak zij met eene bedaardheid, welker diepe wanhoop mij tot in de fijnste zenuwen trof:
— Dat rijtuig is voor mij! dat is mijn graf! dat voert mij naar de plaats, die mij levend doodt! Maar wat zegt dat? het grootste offer is gebracht!
Onderwijl was een bejaarde bediende uitgestapt; na eene korte woordenwisseling met de dame, ging zij met hem het huis binnen; zij wenkte mij haar te volgen. Terwijl de bediende, door den koetsier geholpen, eenige goederen in de berline plaatste, wendde zij zich met meer kalmte tot mij:
— De groote opoffering, die ik breng aan het geluk van een kind, is niemand bekend, dan den hardvochtigen man, die haar afeischt. Gij zijt mij vreemd; doch gij schijnt mij toe, belang te stellen in het lijden van anderen. Ik wil toch dat ten minste één sterveling in staat zij, de diepte van het jammer te doorgronden, dat mij in de naderende jaren van boete en berouw wacht; ik had gehoopt, dat het Marielle zijn zoude; voor haar zijn deze bladeren geschreven: neem gij ze, en hierbij reikte zij mij eenige papieren in eene sierlijke enveloppe over. Beloof mij slechts geheimhouding der familienamen, voegde zij er bij. — Wees daarvan verzekerd, was mijn antwoord.
Men kwam haar zeggen, dat zij gewacht werd. Ik hielp haar in het rijtuig stijgen; ik moest haar ondersteunen! zoo wankelend was haar gang, en toen ik, sprakeloos van medegevoel en belangstelling, haar tot afscheid de hand [ 119 ]drukte, dankte zij mij voor mijne deelneming met een weemoedigen blik, dien ik nooit vergeten zal.
II.
Ik kon mijn ongeduld, om hare papieren in te zien, nauwelijks opschorten tot mijne terugkomst in de stad. Zij waren voor Marielle geschreven, ik geef den lezer niets dan een uittreksel van datgene, wat hem belang kan inboezemen; het volgende is aan het geschrift van Anaïs ontleend, gedachtig aan haar verlangen, heb ik de ware namen verzwegen.
Op haar twintigste jaar was Anaïs de V., weeze van een baron des Franschen keizerrijks, eene der meest bekende schoonheden in den schitterenden en weelderigen kring, dien Pauline Borgheze om zich verzameld had. Op zich zelve staande, na eene opvoeding, die geheel geleid had tot zinnelijke en uiterlijke vorming; die tot behaagzucht prikkelde, zonder nadenken en zelfkennis op te wekken; die meer het vernuft en de verbeeldingskracht ontwikkelde, dan rede en oordeel; die den godsdienst tot een blooten vorm maakte, en niet tot godsdienstig gevoel voerde; bij de voorbeelden van lichtzinnigheid om zich henen, bijna gewettigd door de algemeenheid, moest zij al zeer spoedig medegesleept worden door het vuur harer eigene hartstochten, en eene gemakkelijke prooi zijn voor de verleiding die op haar loerde. Ook was Anaïs in een zeer treurigen zin de aangebedene schoonheid van den hofcirkel in den tijd, toen, de jonge Graaf Oscar, een Deen, wien de krijgsroem van Napoleon onder de Fransche vanen gelokt had, [ 120 ]met depêches uit het leger te Aken kwam (waar zich de prinses Borgheze eenigen tijd ophield), en de vereenigingen in Paulines salon bijwoonde. Hem ziende, begreep Anaïs voor het eerst de liefde. Iets dweepachtig zwaarmoedigs in zijn voorkomen; de noordelijke ernst van zijn karakter; het streng krijgshaftige in zijne manieren,.gaf hem dat mannelijke, dat zij bij hare overige aanbidders tevergeefs zocht. Ook hij was betooverd door de Fransche jonkvrouw. In altoos durenden angst hem te zullen vediezen, had zij een sluier weten te werpen over alles, wat hem van haar had kunnen verwijderen, en het was haar gelukt, eensdeels, omdat hij voortleefde in het naïeve vertrouwen van een jongeling, die voor het eerst bemint; anderdeels, omdat niemand zich de moeite gaf, den vreemdeling in te lichten. Anaïs was voor Oscar alles, en ook zij leefde zoo geheel voor hem, dat deze, schoon zij hem voorlang de rechten had toegestaan, die alleen de echt heiligen kan, haar ongetwijfeld zijne hand zou hebben aangeboden, zoo niet de trots zijner hooghartige familie hem daarvan had teruggehouden. Toen hij echter de zekerheid verkreeg, dat zijne geliefde, moeder zoude worden, beloofde hij haar, niet met duur bezworene eeden, maar met een oprecht ernstig woord, zich zoo spoedig mogelijk van dat alles los te maken, wat hem hinderen konde, haar zijne hand en zijn naam te schenken, gelijk zij reeds zijn hart bezat. Toen echter gaf hem Anaïs, door eene grootmoedige, doch te spade kieschheid gedreven, ophelderingen over haar vorig leven, die hij beantwoordde, door onverwijld terug te keeren naar het leger. De jongeling was gekrenkt in zijn diepst gevoel. Zelfs de man vergat nooit het bittere van dat oogenblik. Men stelle zich den toestand van Anaïs voor! Menige andere zou bezweken zijn, of in machtelooze wanhoop zijn weggezonken; dan zij had voor het oog der wereld nog eene eer te redden, die zij in hare eigene oogen niet meer bezat, Hare zielskracht wies aan met hare zorgen. Zij kende eene verre bloed verwante harer moeder, [ 121 ]die eene Duitsche was, in het Kleefsche, met welke zij somtijds briefwisseling gehouden had; het scheen haar eene edele vrouw toe; zij vertrouwde deze haar geheim, en ontving verlof tot haar te komen. Bij de prinses wendde zij eene badreize voor, en werd in het afgelegene plaatsje moeder van eene dochter.
De goedhartige bloedverwante, welke Anaïs ondanks hare misstappen had leeren beminnen, stelde haar voor, de kleine Marielle bij zich te houden, totdat zij zelve veilig de moederplichten op zich nemen kon. De jeugdige moeder nam dit dankbaar aan, en keerde vooreerst in haar gewonen kring terug, doch niet, om er door verstrooiingen gelukkig te zijn. De stilte en de eenzaamheid, waarin zij eenige weken verkeerde, hadden haar tot nadenken, en daardoor tot betere gevoelens gebracht. Zij nam voor, zich geheel te wijden aan het geluk van haar kind. Dat kind zou voortaan de bestemming van haar leven regelen; zij had het duur gekocht; zij wilde voortaan geen genot, geene hoop, geene eerzucht voeden, dan die, welke dat kind betrof; maar zij huiverde niettemin bij het inzien van haar toestand; bij het bedenken, hoezeer zij zich buiten staat gesteld had, om voor dat kind te zijn, wat zij moest. Zij dacht aan Oscar als aan een reddenden engel. Zij deelde hem de geboorte harer dochter mede, en smeekte hem voor deze om bescherming. Een sterk verlangen, om de kleine te zien, dreef den graaf naar het afgelegene plaatsje; hij zag het meisje, dat vriendelijk lachende de armpjes naar den ernstigen man uitstrekte; het binnenste van zijn hart werd bewogen; hij gevoelde zich vader .
De liefde voor het kind verving de liefde, die hij eens der moeder toedroeg. Hij nam zich stellig voor, een goed vader te zijn; hij besloot nimmer te huwen, om zijner Marielle geene deelgenooten te geven in zijne teederheid, en hij had genoeg vastheid van wil en van karakter, om vol te houden, wat hij eenmaal had voorgenomen. Hij deelde Anaïs zijn besluit mede, om harer dochter eenmaal [ 122 ]zijn naam en zijn vermogen te schenken; op voorwaarde echter, dat zij zelve nooit hare moederlijke rechten zou doen gelden; dat Marielle haar nooit als moeder zou kennen; dat hij geheel alleen over hare leiding en toekomst beschikken zou. Voorwaar de eisch was hard, misschien onmenschelijk! Men stelle zich eene vrouw voor, die elk ander gevoel had willen opgeven, om al hare teederheid alleen op haar kind over te brengen, en die voortaan vreemdelinge moest blijven voor dat kind! En toch, wie kan Oscar veroordeelen? Hij vreesde te veel voor zijne dochter den invloed van eene moeder zonder grondbeginselen, zonder zuivere denkbeelden van rechte vrouwenwaarde, en die in zijne oogen elke aanspraak op achting verloren had.
Misschien dacht hij wel met Racine:
Les crimes d’une mère sont un puissant fardeau!
Menige vrouw zou in zulk een eisch niet hebben toegestemd; doch Anaïs deed het. Zij doorzag, hoe een meisje, zonder anderen naam dan dien harer moeder; zonder anderen naam dan dien eener verlatene vrouw, in de samenleving of eene vernederende plaats wachtte, of wel, dat zij geheel verstooten zou worden uit den kring, tot welken zij volgens hare geboorte behoorde. Zij was geene gewone moeder; zij beminde zonder eenige baatzucht; zij gaf dus toe met een bloedend hart.
De graaf liet, ondanks deze vordering, de kleine Marielle tot haar vierde jaar bij de oude bloedverwante. Toen de oorlogen, in Duitschland gevoerd, het verblijf aldaar onveilig maakten voor zijne dochter, en hij zelf als krijgsman haar niet persoonlijk verzorgen kon, wist hij voor haar geen geschikt toevluchtsoord te vinden. In zijn vaderland was hij zelf vreemdeling geworden, sedert hij den keizer diende. Daar viel het hem in, dat eene Deensche dame, die hij als eene achtingswaardige vrouw kende, sedert jaren als weduwe van een voormaligen consul in Holland woonde. [ 123 ]Hare bede om kinderen was nooit verhoord geworden. Het viel hem niet moeielijk deze over te halen, de zorg zijner Marielle op zich te nemen. Zelf geleidde hij deze derwaarts, en schikte mevrouw Stromen eene aanzienlijke jaarwedde toe, opdat er niets zou verzuimd worden voor de goede opvoeding zijner dochter.
III.
Anaïs was, na het onderschrijven der zware voorwaarde, die de bestemming harer dochter aanwees, zich zelve niet meer. Eerst zocht zij hare smart door nieuwe verstrooiingen te verdooven; doch wat vermag zinvermaak tegen moedersmart? De zekere toevlucht der lijdenden was haar genoegzaam onbekend. De troost van den godsdienst bleef haar vreemd.
Na het vertrek harer dochter uit Duitschland, kende zij Marielles oponthoud niet. Lang smeekte zij Oscar tevergeefs, haar hetzelve te noemen; eerst na lang aarzelen verhoorde hij de moederbede. Zij wist nu, dat Holland, dat Amsterdam haar schat bevatte.
Snel rukte zij zich los van al haar betrekkingen te Parijs, waar zij zich toen opnieuw ophield. Haar vermogen maakte haar onafhankelijk. Zij bereikte de hoofdstad van Holland, nam kamers in de nabuurschap van mevrouw Stromen, en smaakte eene ongekende, moededijke zaligheid, als zij Marielle, blozende van gezondheid, vroolijk en luchtig als eene elfe, aan de zijde der weduwe hare vensters zag voor bijgaan. De toenadering tot de kleine engel was haar evenwel in hare ware betrekking ontzegd; doch bewonderenswaar[ 124 ]dige vindingrijkheid der moedediefde! wat is voor u ontoegankelijk, reinst gevoel van het vrouwelijk hart, die zelfs de gevallen vrouw tot een eerbiedwaardig wezen vormen kunt, als gij ieder onedel gevoel verbant, om berouwvol alle aandoening der teederste gehechtheid in één punt te doen samenvloeien, als de moeder al hare levensvreugde voor het geluk van haar kind opoffert!
Anaïs zocht en vond een middel, om hare dochter te naderen, zich niet meer van haar te scheiden, moederzorg aan haar kind te kunnen toonen. Zij wist, als ongezocht, kennis aan te knoopen met de kamenier van mevrouw Stromen. Dit meisje wenschte te huwen; zij voorzag haar van een behoorlijken bruidsschat. Mevrouw Stromen was nu zonder kamenier; zij wenschte eene Fransche, om Marielle met die taal gemeenzaam te maken. Als eene eenvoudige, niet meer jeugdige persone, meldde zij zich aan; als eene door den drang der tijden ongelukkig gewordene Zwitsersche, bood zij haar dienst, voldeed, en werd aangenomen. De moeder was bij haar kind, onder den naam van Sophie, de Fransche hofdame Anaïs was in eene Zwitsersche kamenier herschapen. Wij willen niet treden in de stukswijze ontleding van de genoegens, van de oneindige zelfvoldoening der moeder, noch van het bittere, dat zich mengde in elke teug uit den kelk harer moedervreugde, niet in de bijzonderheden van hetgene de kamervrouw leed, onder de aanmatigingen en luimen der weduwe, of onder de kinderlijke grillen en hooghartige koelheid der kleine Marielle, die de al te ernstige Sophie dikwijls minder liefderijk behandelde dan andere meer vroolijke dienstboden, noch van het smartelijk gevoel der moeder, die haar kind de liefkoozingen, welke haar toekwamen, aan eene andere zag verkwisten. O, welke vrouw zal ze zich niet voorstellen; wie haar onverschillig aanstaren, die zóó moeder wezen moest; die de misstappen harer jeugdige lichtzinnigheid zóó boette!
Vele jaren bleven moeder en dochter zoo vereenigd; [ 125 ]geene verandering viel er voor in den toestand der ons bekende personen, dan alleen, dat Marielle, tot eene bevallige jonkvrouw opgegroeid, haar hart geschonken had aan den neef van mevrouw Stromen, die zijne tante uit Denemarken was komen bezoeken. Oscar, die bij den val van Napoleon een der laatsten was geweest, welke zijne partij verlaten hadden, bleef met velen van zijn geslacht, en zelfs met zijn gouvernement, dat sedert eene andere staatkunde aangenomen had, te lang in onmin, om er aan te kunnen denken, zijne dochter naar zijn vaderland over te voeren, en hij wilde haar niet in zijne vrijwillige ballingschap doen deelen; eindelijk echter met zijne familie en zijn koning verzoend, bekleedde hij in Denemarken den hem toekomenden rang. Hij billijkte Marielles liefde voor Gustaaf van D., en schreef aan de weduwe, dat hij den eerstvolgenden zomer, door haar verloofde begeleid, zijne dochter uit Holland zoude komen afhalen.
Vóór dien tijd rukte echter eene hevige ziekte de oude dame uit dit leven weg. Marielle, bij meerdere jaren in staat geworden zijnde Sophies nimmer verpoozende zorgen op waren prijs te schatten, was nu meer dan ooit aan deze gehecht, en deelde haar zelfs haar plan mede, om haar vader en Gustaaf tegemoet te gaan. Heimelijk schreef toen Anaïs aan Oscar. Zij ontdekte hem hare list; zij wees hem op haar lijden, op hare boete, op hare stille onderwerping; met roerenden drang smeekte zij hem, haar niet te scheiden van haar eenig kind, dat haar dierbaarder was geworden dan het leven. Zij sprak hem niet van een huwelijk, dat zij, na zoovele jaren van een onberispelijk gedrag, waardig geworden was; maar eene stille hoop op de vergiffenis van den nog immer geliefde straalde in al haar uitdrukkingen door.
Het antwoord was eene onverzettelijke, onherroepelijke weigering. Zij had te kiezen: het meisje bekend te maken met het geheim harer geboorte, en deze zoo de aanspraak op Gustaafs hand te doen verliezen, tegelijk met den naam [ 126 ]en de bescherming haars vaders, of dit geheim ongeschonden te bewaren, en Marielle, bij zijne aankomst een vaarwel te zeggen, dat voor eeuwig zijn moest. Na bitteren strijd koos de moeder. Zij bereidde alles voor tot hare opneming in een Duitsch klooster; zij voerde haar kind in de armen van den man, die zich een zoo teeder vader, een zoo onverzoenlijk mensch betoonde; ontscheurde zich als eene vreemde aan dat wezen, waarvoor zij haar hartebloed zou de gegeven hebben, dat zij nu niet eens al hare aandoeningen mocht doen kennen, en… doch wij hebben hare wanhoop gezien en ook hare berusting; wij weten, hoe dat, wat de wereld een toeval heet, haar van zelfmoord terughield; wij zagen hare wroegingen op het oogenblik, dat zij zich gedwongen zag, in haar lot te berusten. Laat ons hopen, dat zij, in de eenzaamheid teruggekeerd, den toegang tot de eenige bron van troost voor vertwijfelden zal gevonden hebben!…
[ 127 ]
HET MODEL VAN PIERRE MIGNARD.
» Zij trouwden en zij leefden, vele jaren lang, tevreden en gelukkig,” is de uitkomst van menig tooversprookje voor de kinderen, van menig zedelijk verhaal voor de ouders, uit de vorige eeuw; het is tegelijk de uitkomst van de kleine novelle, die ik ga nederschrijven; en veranderen kan ik haar niet, noch wil dat; want het is de uitkomst der geschiedenis. Zoo heeft dan geene lezeres noodig, al deze bladzijden met haast om te slaan, om te zien: of zij elkander nog kregen! en de lezer doorloopt met meer geduld en licht met meer oplettendheid de geheele schets, die hem wordt aangeboden, omdat hij vooruit weet, dat de schokkende tooneelen, de belangwekkende toestanden hem niet aan het einde wachten: Zij trouwden, enz… daarvan kan hij zich geene andere gewaarwordingen beloven dan die van kalme voldoening.
Dat is nu ten minste zóóveel gewonnen voor mij, en zoo ga ik dan rustig en bedaard voort met vertellen: hoe de hooge en machtige heer Anatole, graaf De Feuquières, tot zijn huwelijk kwam met… ja, met… en nu is de helft van mijn publiek mij reeds vooruitgeloopen met het antwoord: het model van Pierre Mignard. Ik ben niet gehouden, daarop nu reeds antwoord te geven; maar wel om te zeggen, wie de graaf De Feuquières was. Hij was noch [ 128 ]de schoonste, noch de geestigste, noch de dapperste, noch de rijkste, noch de machtigste jonge edelman aan het hof van Lodewijk XIV; noch zelfs die, welke het meest geliefd was door den vorst of door de vrouwen; of die zich prachtiger en met meer smaak kleedde dan de overigen; maar hij was bevallig, geestig, dapper, en in aanzien onder de velen aan dit luisterrijke hof, welke die deugden, eigenschappen en voorrechten met hem deelden; nog slechts korten tijd in Frankrijk terug van den veldtocht in de Palts, dien hij had medegemaakt onder den Dauphin, was hij nog ternauwernood opgemerkt geworden door den koning, en het was dus nog niet te bepalen, hoe groot de mate der hofgunst zou wezen, die hem voortaan wachtte. Hij was teruggeroepen zeer tegen zijn wensch, en vóórdat hij nog gelegenheid had gehad, om zich door eenige schitterende daad te onderscheiden, en zonderdat hij de oorzaak dier terugroeping had kunnen uitvinden. Wel had zijn voogd, de baron De Pharsin, kolonel der Fransche lijfwacht, hem geschreven, dat hij zelf zijne terugroeping van den koning had verzocht, omdat hij hem rekenschap wilde doen van zijne voogdij, daar hij zijne meerderjarigheid had bereikt; maar dat was slechts een voorwendsel, sprak de jonge man tot een vriend. Die verantwoording had zooveel haast niet. Die voogdij drukte mij niet, kon hem geene groote last zijn, en ik ben nauwelijks eene maand lang meerderjarig.
— Neen, dat kan het niet zijn, stemde de vriend toe; maar hoe staat gij met den Dauphin? Eene kleine ongenade?
— Dat is niet waarschijnlijk; monseigneur vleide mij zelfs met de hoop, dat ik na den veldtocht den jongen hertog De Nouailles als Menin zou vervangen.
— Herinnert gij u geen duel, dat een slechten afloop had?
— Toch niet: eene enkele zaak van eer, waarin het recht aan mijne zijde was en die met eene lichte kwetsing en eene oprechte verzoening werd afgedaan. [ 129 ]
— Of eene liefdeshistorie? — Anatole, gij kleurt sterk!
— Ik heb bekoorlijke Paltserinnen ontmoet… maar… ik ben… ik heb… hernam hij met aarzeling, en daarop meer vast en als met een snel besluit: Ik kwam, om de mannen te bevechten, en niet om de vrouwen te overwinnen. Tot dit laatste heb ik te weinig moed… en misschien te veel geweten.
— Zoo-ja, viel de andere lachend in; als gij op het stokpaardje van uwe beginselen gaat rijden… dan… geef ik de partij op. Laten we liever wat anders bedenken; en luister, ik heb het gevonden: zij willen u uithuwelijken.
— Mij? En de jonge graaf draaide zich tweemaal op zijne hielen rond, onder een aanhoudend en luid gelach. Als ze daarmede beginnen, zijn ze nog niet aan het einde.
En ondanks dat woord vinden wij Anatole de Feuquières voor het eerst weder in het boudoir van eene vrouw, staande naast haar fauteuil, terwijl zij gekapt wordt, naar het zonderlinge Fransche gebruik van die dagen, om heeren bij het toilet toe te laten. Zelfs was hij niet alleen. Een kleine, blozende jonkman, die het geestelijk gewaad droeg met zoovele afwijkingen naar het wereldlijke, als slechts mogelijk was, en een statige, forsche grijsaard met het lichtblauwoverkleed en den zilveren bandelier van de Fransche lijfwacht des konings, praatten nevens hem met elkander, terwijl de rappe handen der kamenier het kapsel voltooiden met zooveel snelheid, als de luimen en invallen van hare meesteres het haar vergunden.
Want die tallooze bewegingen van het hoofd, die gestadige verandering en verschikking der sieraden, waarbij telkens Anatole geraadpleegd werd, veroorzaakten een ongelooflijk oponthoud.
De jonge dame, wier bevallig voorkomen niet zooveel hulp van de kunst had behoeven te vragen, was eene bloedverwante van den kolonel Pharsin, en gehuwd geweest met zijn kleinzoon, met wien ze slechts drie maanden vereenigd leefde. De negentienjarige weduwe had den [ 130 ]tijd van den rouw op haar landgoed doorgebracht, en bij hare terugkomst had zij onder al hare nabestaanden den grootvader uitgekozen, om haar opnieuw in de wereld te geleiden. Hij was zoo wel gezien aan het hof! Hare jeugd kwam zoo belangwekkend uit aan de zijde van den grijzen krijgsman! Zeker waren dit de redenen, die op het besluit van mevrouw De Pharsin een overwegenden invloed hadden. Zij had haar vorigen gemaal bemind, schoon hun huwelijk een overeenkomst was geweest tusschen hunne wederzijdsche verwanten; maar hij verloste haar van het klooster, en dat was zeer veel; later echter kwelde hij haar door ijverzucht. Zij begon het gemis harer vrijheid te gevoelen, en… de dood verloste haar van hem. Zij wilde nu hare jeugd en hare vrijheid genieten, niet meer, maar ook niet minder, dan de andere vrouwen, die zij om zich zag. Zij wilde aanbidding, zij wilde veroveringen, die men elkander zou influisteren. Zij wilde in zekere mate macht verkrijgen en invloed oefenen door hare schoonheid. Het hof was zeker het Pays de Cocagne voor dergelijke ondernemingen. En de baron De Pharsin had er haar voorgesteld! Zij wist wel, dat al die kleine intrigues, waar zij zich naar hartelust in verwikkelen wilde, opnieuw in eene verbintenis zouden uitloopen; maar Clarice zou ditmaal zelve kiezen en mocht zij niet ganschelijk vinden, wat haar hart zou voldoen, zij zou nu zoo voorzichtig wezen, bedacht te zijn op eene keuze, die in alles aan de eischen van hare verbeelding voldeed. Die keuze was reeds gedaan! Anatole de Feuquières stond naast haar als: haar verloofde. Als verloofde van eene jonge coquette, de graaf De Feuquières, die eene maand te voren nog in een luiden lach was uitgebarsten op het enkele denkbeeld van zulk eene verbintenis door bemiddeling van anderen! Was het dus uit eigen wil? De kleine, levendige, zwartoogige Clarice was bekoorlijk genoeg, om zulk eene overwinning te behalen. Maar zien wij hem aan… kenschetst zijn gelaat de verrukking van een gelukkigen hartstocht, welke [ 131 ]de bekroning nabij weet? Eene ijskoude onverschilligheid alleen drukt loodzwaar op zijn jeugdig gelaat, dat vroeger van overmoedige vroolijkheid en levenslust schitterde. Zoo de onverschilligheid zelve nog iets konde uitdrukken, dan zou het misschien verveling zijn geweest; maar ook deze slechts bij tusschenpoozen. Zijne geheele houding, dat hangend leunen tegen den armstoel zijner schoone, de wijze zelfs, waarop hij luisterde naar de aardigheden van den kolonel en de vernuftige opmerkingen van den jongen abt, die beiden hem geen glimlach afpersten, noch een blosje van ergernis op de wangen brachten, bewezen, dat het hem volkomen onverschillig was, wat hij hoorde, wat hij deed, wat men zeide.
Op eens begon Clarice te lachen en schudde met eene enkele beweging van het hoofd een gedeelte van haar kapsel in wanorde. — Wat is dat, Pierrette? twee strikken van zilverlint ter weerszijden van mijn hoofd! Gij schikt mij op als een staatsiepaard voor de calèche van Zijne Majesteit!
— Is het niet belachelijk, Anatole?
— Belachelijk! herhaalde deze droogweg.
— Zoo komen wij nooit ten einde; gij zult dezen heeren hun geduld doen verliezen; is het niet zoo, graaf?
— O, ik heb veel geduld, hernam Anatole.
— Hoe zou de graaf het niet hebben? Het verlengt zijne audiëntie bij u, schoone nicht, riep de abt.
— En hij hoort u praten, lieve neef?
— Als hij luisterde, hernam de abt.
— Ik luisterde, mijnheer De St. Ange.
— Hoe! vergiffenis, zoo ik dat nauwelijks geloof: en, den kolonel een wenk gevende, vervolgde hij: dus stemt gij in met ons plan?
— Waarom niet? antwoordde Anatole.
Dat is minder hoffelijk, dan ik verwachtte, riep Clarice met ondeugend en triomf. De abt overlegde met mijn grootpapa, hoe de étiquette vorderde, dat ik voor ons huwelijk [ 132 ]een bezoek ging afleggen bij mevrouw De Dauphine, die lijdende is te St. Germain.
De graaf werd vuurrood en beet zich op de lippen.
— Zoete verstrooiingen, riep St. Ange spottend.
De baron vertrok den wenkbrauwen zag den jongen geestelijke verdrietig aan.
— Gij moest hem sparen! het kan niet anders, fluisterde hij zacht.
— Kom, graaf, mijn bouquet! en alles is vergeven, riep Clarice vroolijk, terwijl zij Pierrette wegzond.
De graaf overreikte werktuiglijk het gevraagde.
— Ach! gij vergeet den waaier! riep de dame.
Anatole nam van een guéridon het foedraal, waarin waaiers lagen.
— Welken raadt gij mij te nemen? vroeg zij, hem schalks aanziende, of hij haar niet bewonderen zou, nu de laatste mouche was gelegd.
— Dien gij kiest, behaagt mij het meest! bracht de graaf uit op een toon, die zeggen wilde: het is mij volmaakt onverschillig, wat gij doet of hoe gij er uitziet.
— O, Pierrette was radeloos onhandig! zeide mevrouw De Pharsin, terwijl zij in den spiegel zag. Vindt gij mij niet afschuwelijk.
— Bekoorlijk, antwoordde hij met een vermomd gapen en zag over haar schouders heen in den spiegel.
Toen keerde hij zich plotseling om. Hoe komt gij aan die schilderijen? vroeg hij, wijzende naar de stukken, die hij in den spiegel had opgemerkt.
— Welk een mensch! riep Clarice, de handen ineenslaande van ergernis. Een geschenk van den baron op mijn naamdag — gisteren, — weet gij dat niet? Gij bracht mijzelf immers die aigrette van diamanten, die ik…
— Maar zij zijn verrukkelijk, ze zijn goddelijk! riep de jonge man, er zich naar toekeerende.
— Ze zijn van Mignard, zei de baron met trots.
De jonge graaf bezag nu de schilderijen die naast elkander [ 133 ]hingen. Het eene verbeeldde eene groep uit Molières onvoltooid blijspel, Melicerte, het andere een tooneel uit Racines Esther, waar de koningin zich aan de voeten van Ahasveros heeft nedergeworpen. De figuren waren levensgroot en de beide stukken vulden geheel den achtergrond van het vertrek. De behandeling was uitvoerig, keurig, eenigszins gemaniëreerd! het gebrek van dien tijd; maar toch levendig, zielvol; het koloriet was zuiver en juist tot misleiding toe. Myrtil met de vogelkooi, en bovenal Melicerte, schenen levende wezens. — Esther scheen de oogen te sluiten van sidderend ontzag, haar flauw rood scheen weg te sterven van sterke aandoening. De beide vrouwenbeelden hadden dezelfde trekken, gewijzigd echter naar de verschillende karakters. Maar mochten ze fraai zijn, die kunstwerken, de graaf wijdde haar eene verrukking boven mate en perke. Het was, of zijne ziel, die den ganschen morgen gesluimerd had, plotseling uit den doodsslaap herleefde. Zijne wangen gloeiden, zijne oogen schitterden, hij wankelde als een duizelende van sterke ontroering; en men hoorde hem zacht, doch in geestdrift spreken. Daarop vroeg hij, zonder zich om te keeren, luide aan den kolonel: — Gij zegt van Mignard! Wie heeft voor die Esther gezeten?
De baron haalde de schouders op.
— Wie vraagt naar zoo iets? antwoordde hij misnoegd.
— Belieft het u, met ons te gaan? vroeg nu Clarice beleedigd, dat niets hem leven had kunnen geven dan een paar schilderijen.
St. Ange! geleid uwe nicht; wij volgen zoo aanstonds! Sprak de baron luid. Die lichtzinnige, fluisterde hij den abt toe; het wordt hoog tijd!
— Meer dan tijd, antwoordde St. Ange, en voerde mevrouw De Pharsin weg.
De Feuquières had intusschen een medaillon uit zijne portefeuille gehaald, vergeleek het haastig met de vrouwenbeelden, en op de knieën nedervallende, riep hij: »Ik zal haar vinden.” [ 134 ]
— De Bastille zeker graaf! als gij dus voortgaat, sprak de baron, hem de hand op den schouder leggende. Anderen doen veel voor u, jonge man, voegde hij er hartelijk bij, doe gij iets voor uzelven en vergeet ten minste niet, dat de koning u heden wenscht te zien in de kaatsbaan.
De arme Feuquières had in waarheid geene keus gehad, dan tusschen een huwelijk met mevrouw De Pharsin en de Bastille, en de Bastille onder onteerende vermoedens. De baron De Pharsin gaf onopzettelijk de eerste aanleiding tot den ongelukkigen toestand van zijn pupil.
Toen de rouwtijd zijner kleindochter voorbij was, zag hij met leedwezen en zorg, hoezeer al hare gedachten en wenschen daarheen strekten, om de leefwijze vol ijdelheid en dwaasheid na te volgen, waarvan eenige groote dames het voorbeeld gaven, dat, helaas! niet door de minachting werd gestraft, die het gevaar van het voorbeeld had moeten afkeeren. Hij zag geen middel, om die noodlottige richting tegen te gaan, dan door haar op het schielijkst die vrijheid te ontnemen, waarop zij zoo hooge en zoo dwaze plannen bouwde. Maar hoe zou die jonge, luimige vrouw, fier op hare onafhankelijkheid, op hare jeugd, op hare schoonheid, er toe te brengen zijn, van de eerste afstand re doen, en af te zien van de ontwerpen, die zij op de beide laatste had gegrond. Het viel hem in, op hare verbeelding te werken, op haar hart.
Hij riep eene herinnering harer jeugd terug, toen de kleine graaf Anatole aan zijne hand, wees als hij was in zijne vroege kindsheid, haar bezocht in de spreekkamer van haar klooster en haar suikerwerk en kleine teekeningen toereikte door de traliën, die hen scheidden. Hij bouwde een halven roman op dien zwakken grondslag. En mevrouw De Pharsin begon ernstig te worden en zich te verbeelden dat zij, als heldin van eene liefdeshistorie, eene merkwaardige figuur zou worden in de hooge kringen. De grootvader had haar overtuigd, dat alleen wanhoop over [ 135 ]haar huwelijk met zijn kleinzoon den jongen graaf naar het leger had gedreven, en alle aanbidding, die zij vroeger gewenscht had, scheen haar nu flauw toe, bij de gedachte aan zulk een wanhopigen hartstocht, dien zij met één woord in een gelukkigen zou herscheppen. Het kostte den ouden krijgsman geen moeite, om deze hersenschim te voeden; maar iets anders was het, onder eenigen voeglijken schijn van den koning te verkrijgen, dat een jong edelman van het huis des Dauphins zou teruggeroepen worden uit het leger, om niets belangrijkers dan een huwelijk. Hij moest dus in het gedrag van den jongen Feuquières zelf de noodzakelijkheid vinden voor die terugroeping. Lodewijk XIV, hoezeer hij de onafhankelijkheid der oude Fransche geslachten ontzenuwde, schonk hun aan rijkdommen en hofgunst terug, wat ze in werkelijke kracht verloren, en was bijzonder kiesch op het teedere punt hunner familie-eer, omdat hij ze als een deel van zijne eigene beschouwde. Jongelingsdwaasheden — wie der jonge edellieden bedreef ze niet? — konden worden voorgesteld op eene wijze, alsof ze eene schaduw zouden werpen op het edele geslacht der Feuquières; de koning zou gereed zijn, met zijl1 gezag tusschenbeide te treden. De voogd liet dus de gedragingen van zijn pupil bespieden. Hij meende weldra gevonden te hebben, wat hij noodig had. Het toeval, of eigen keus, had Anatole in zeker Paltsisch dorp zijn kwartier doen nemen bij een Lutherschen predikant; er werd veel gesnapt over zijn omgang met de drie beeldschoone dochters van den Lutheraan. Zijne krijgsmakkers hadden hem veel geplaagd met zijn smaak voor het Lutheranisme, een hunner zelfs had eene uitdrukking van ijverzucht op de gunsten der schoone landmeisjes in een tweegevecht met den graaf moeten verantwoorden… genoeg, meer dan genoeg om te vinden, dat zijn pupil niet langer kon gewaagd worden aan het gevaarlijke der verbintenissen met listige ketterinnen. De baron was in de gelegenheid, om den koning dagelijks te zien en zonder getuigen een woord toe te spreken. Hij [ 136 ]verkreeg alles, hij verkreeg meer zelfs dan hij gewenscht had. Het was vijf jaren na de herroeping van het Edict van Nantes, in de felle hitte der dragonnades. De oude krijgsman, die onder Condé had gediend en van die nieuwe soort van krijgstochten geen denkbeeld had, vond tot zijn schrik den koning ernstiger in dit geval, dan hij had gewacht. Lodewijk XIV was zeer teeder van geweten geworden op het punt van zijn godsdienst… Mevrouw De Maintenon werd geraadpleegd… in het belang der goede zeden; een geheim, maar streng onderzoek werd verordend in het overmeesterde Paltsische dorp… en de arme kolonel was verplet van ontzetting en droefenis, toen hem de uitkomst daarvan werd medegedeeld. Hij had naar jeugdige dwaasheden gevorscht en hij had eene misdaad uitgevonden! In de oogen van een meester als Lodewijk XIV kon dat wel niet anders zijn: een geheim huwelijk, gesloten door een Protestantsch evangeliedienaar, tusschen een Fransch Katholiek edelman en een Luthersch meisje! En dat was bewezen; slechts had de jongeling zijn familienaam verzwegen en onder valschen doopnaam en titel eene dubbele heiligschennis gepleegd. De chevalier Nicole heette hij in de huwelijksakte. De koning geraakte in een toorn, waarop al de verzachtings middelen van den baron afstuitten, en deze zelf, terwijl hij voor hem pleitte, had een zwaren kamp met zijn eergevoel, dat Anatole nog luider beschuldigde, dan het fanatisme van Lodewijk. De predikant en zijn gansche huisgezin hadden terstond na dit voorval het dorp verlaten, en niemand wist, werwaarts de chevalier zijne nieuwe familie had heengeleid. De baron, die zich zelven voor het werktuig hield van de jammeren, welke het hoofd van een aanvertrouwd kind bedreigden, en die zich tegelijk het middel zag ontnemen, waardoor hij zijne kleindochter van het breede pad der dwaasheden op den engen weg der goede tucht hoopte te leiden, verkeerde in een staat van gezonkenheid en zielsangst, die onbeschrijfelijk is. Zijn mond durfde den koning niet langer [ 137 ]smeeken; maar zijne houding, zijne oogen waren eene aanhoudende bede; ten laatste had Lodewijk medelijden met den toestand van den ouden bevelhebber zijner lijfwacht. Hij gaf hem op een avond als wachtwoord: »Clémence” en den volgenden morgen, toen hij, als zijn recht was, zich geplaatst had voor de gulden balustrade die het koninklijke staatsie-ledikant omgaf en waaromtrent niemand mocht naderen, zonder geroepen te zijn, onder de menigte hovelingen, die tot het lever behoorden, was hij dus als alleen met den koning, die nu tot hem zeide:
— Aangaande de dwaasheden van den kleinen graaf hebben wij het volgende besloten: Zoo wij gelooven, moeten wij straffen. Wij willen dus niet gelooven, Uw pupil is teruggeroepen: laat zijn gedrag bij zijne terugkomst ons ongeloof versterken. Wij bevelen volstrekte geheimhouding en een huwelijk. Daar zijn schoone dames te over, die gravin De Feuquières willen worden. En daarmede wenkte hij hem ten afscheid. En toen de menigte hovelingen den grijsaard zagen neêrknielen met alle teekenen van verrukking, besloten zij, dat hij eene zeer groote gunst moest verkregen hebben voor zich of voor iemand der zijnen. En toen men daarop Anatole de Feuquières plotseling uit het leger zag aankomen… wat men niet al voorspelde, wie niet al benijdde!
Even na de korte woordenwisseling met een vriend, die wij opteekenden, had Anatole eene verklaring met zijn voogd, waarbij deze hem ernstig en hard toesprak. Betuigingen, eeden zelfs waren niet machtig den grijsaard van zijne onschuld te overtuigen, daar de jongeling noch zijne gemeenschap met het Luthersche huisgezin, noch het tweegevecht te dier oorzake wilde loochenen. Hij meende beter te slagen met te wijzen op zijn karakter, op zijn vroeger gedrag; werkelijk was hij onder zijne lichtzinnige vrienden om eene zekere schuwe ingetogenheid meer dan eens bespot geworden, en met den bijnaam van Hippolyte (naar den held van Racines treurspel) geplaagd; de kolonel [ 138 ]dacht aan de wisselziekte van zijn leeftijd en schudde het hoofd. De jonkman begon met ernst te spreken van zijne grondbeginselen; de kolonel fronste den wenkbrauwen werd ongeduldig; daar is rnaar één onwederlegbaar bewijs voor uwe onschuld, dat wil gelooven zullen, de koning en ik — een huwelijk. — Maar wie zal ik trouwen? riep de jonkman in wanhoop uit, vervuld als mijn hart is… — Zwijg om ‘s Hemels wil van uw hart, viel de kolonel in, zoo verschrikt en zoo bleek, als een oud soldaat zijn kan. En daarop sprak hij van mevrouw de Pharsin, van de goede partij, die zij was van de zijde der fortuin, van die der schoonheid, van die der omstandigheden; hij was zelfs oprecht genoeg, om van hare fouten te spreken, en van de moeite, die hij gedaan had, om haar door een romanesken inval opnieuw te doen besluiten tot de opoffering eener vrijheid, die haar gevaarlijk moest zijn: van den goeden invloed, dien Anatole zou kunnen uitoefenen op een zwak en liefhebbend karakter, als het hare; en nog zeer veel waarnaar de jonkman niet luisterde of dat hij niet verstond. Slechts begreep hij zooveel — dat, in waarheid, onteering, kerkerlijke opsluiting — erger, wellicht hem bedreigde, en dat hem geene andere toevlucht overschoot, dan die hem werd aangewezen, dat geene vrouw minder dan de lichtzinnige Clarice zoude lijden onder de smart van een huwelijk uit berekening; dat hij haar zoude vergoeden, wat hij konde, dat honderden jongelieden van zijne caste geëindigd waren, zooals hij nu gedwongen was te beginnen, en dat in ‘t eind vrijheid en leven, eer en rang, goederen waren, die men op zijn een-en-twintigste jaar niet opgeeft, zoolang men nog één middel heeft, om ze te bewaren, en dat hij ten minste beginnen moest met aan te nemen… de ongelukkige had geene betere hoop, dan op den tijd. Of liever, hetis niet eens zeker, dat hij aan dat alles dacht, toen hij zijn hoofd boog onder het vonnis van den koning en van den kolonel De Pharsin. In eene stompe en doffe moedeloosheid weg[ 139 ]gezonken, verviel hij tot de verdooving der onverschilligheid, de beste medehulp zeker, om zijn offer te volbrengen, maar de schrikkelijkste vijandin tevens van jeugd en van levenslust.
Een vroolijk en woelig tooneel gaf de koninklijke kaatsbaan van Versailles te zien op het middaguur van den ochtend, waarop wij Anatole in een boudoir wedervonden. Een aantal jonge edellieden in de schitterend rijke, zoo niet onberispelijk smaakvolle dracht van hun tijd, stonden pratend en lachend in bonte groepen rondom de spelenden. Sommigen hunner hadden geheel de aandacht gericht op het spel en gaven hunne bewonrlering over een handigen worp of afkeuring over eene linksche beweging in luide toejuiching of schelle brouhaha’s te kennen. Anderen, moêgespeeld of verhit door de sterke lichaamsoefening, rukten den dienenden lakkeien de glazen sorbet van de plateaux en ledigden ze schielijk, zonder in den overmoed der gezondheid aan het nadeelige van die verkoeling te denken; tegelijk lichtte hunne hand met bevallige achteloosheid de lange en zware lokken op der allonge-pruik, als hadden zij wel lust gehad om zich van dit drukkend en onnatuurlijk deksel te ontslaan. Anderen weder waren geene deelgenooten geweest van het spel, noch gaven er hunne opmerkzaamheid aan, maar wijdden zich geheel aan de gesprekken die zij onderling voerden, en die voor hen belangrijk en gewichtig moesten zijn, indien men oordeelen mocht naar het vuur, waarmede zij er zich in verdiepten. Belangrijk en gewichtig! maar toch niet ernstig of treurig, want zij hadden altijd den glimlach op de lippen, de scherts op de tong en de lachende opgeruimdheid in de oogen. En hen ziende, en geheel die rijke en schitterende hofstoet op dit oogenblik te Versailles bijeen, zou men niet hebben gedacht, dat het toen juist toch die treurige tijd was, waarin de koning, de Dauphin en sommigen der rijksgrooten een deel van hun zilver hadden opgeofferd aan de [ 140 ]behoeften van de schatkist, waarvan later de navolging met pijnlijker offers aan den uitgemergelden burgerstand zou worden opgelegd. Meestal ook is de vorstenhuishouding een slechte standmeter voor de welvaart van het volk. Het was ook blijkbaar, dat deze hovelingen eenigermate van de gunst en goeden wil huns meesters zeker moesten zijn, want echte hovelingen hebben geene vreugd, dan die hun toelacht uit den blik van hun heer. Zoo die regel een doorgaande was, moest de jonge man die geleund stond tegen het lage staketsel, dat de baan omgaf, welonder eene harde ongenade gebukt gaan, zoozeer stak zijne lustelooze dofheid af tegen den dartelenden levenslust van den joelenden kring rondom hem. Toch waren al die lieden daar getuigen, dat hij eene dier uitzonderingen was, welke den regel bevestigen. Wij herkennen in hem het slachtoffer der zonderlinge vereeniging van goedige zorg en wreede willekeur, van overgroote belangstelling en miskenning beide. Wij herkennen den armen Anatole, die nog een vroolijk en vrij jonkman zoude geweest zijn, zoo hij niet graaf De Feuquières had geheeten. Zooals hij daar stond, met het bovenlijf heen gebogen over de smalle lijst van het afschutsel, de oogen strak gericht op hetzelfde punt, scheen het, alsof hij met de opzettelijkste inspanning de bewegingen van een enkelen der spelers naging, en toch was het zeker, dat hij het niet zoude opgemerkt hebben, al had deze den bal naar zijn voorhoofd gericht. Ondanks hun werktuiglijk heenstaren was het dien oogen van een diep donkerblauw aan te zien, dat ze schitteren konden en spreken, als vroolijkheid of vernuft ze bezielden. Zijne gelaatskleur, die al zijne kennissen nog kort te voren om hare frischheid benijd hadden, was tot een vaal bleek bestorven, dat niet verzacht werd door de sterkblonde pruik, welker groote lokken ver over den schouder nedervielen. De bleeke, ingetrokken lippen en al de trekken van zijn gelaat, door eene doodsche onverschilligheid strak gespannen, lieten het nauwelijks raden, dat ze eenmaal hadden kunnen glimlachen en de verschillende [ 141 ]hartstochten uitdrukken, die een jeugdig gemoed bewegen. Zoo vaak reeds was het onze taak, kleedingen te beschrijven, en onze lezers kennen zoowel de snede, den vorm en de pracht van die, welke in het laatste tijdperk van Lodewijks regeering werd gedragen, dat wij hen en ons de uitduiding sparen en alleen willen zeggen, dat het inkarnaat satijn, met zilver doorwerkt, hem goed zou gekleurd hebben, zoo die frischheid en dat schitteren niet als eene bespotting waren geweest van zijne stemming. Een kwartier lang moest hij reeds in die peinzende houding hebben doorgebracht, en toch waarschijnlijk zonder te denken, toen een der jongelieden hem lachende naderde, bij den arm schudde en met een heftigen uitroep sprak:
— Mon Dieu, graaf! waaraan denkt gij toch sinds een uur, dat gij ons niet antwoordt?
— Gij hebt mij iets gevraagd? was zijn antwoord, met den toon van iemand, die uit den slaap wordt opgewekt.
De andere wendde zich tot de groep, die hem omringde, en riep lachende: wat dunkt u, mijne heeren, hij wil weten, of wij hem iets gevraagd hebben?
Een schaterend gelach was hun aller antwoord.
De jonge St. Ruth nam eindelijk het woord. — Het geschut van den keurvorst moet u doof gemaakt hebben. Wij roepen ons schor, om van u te weten, wat de koning u zooeven voor goeds mag gezegd hebben, dat de kolonel De Pharsin Zijne Majesteit zoo zegepralend volgde, en u zoo vroolijk toeknikte bij het heengaan.
— Is de koning vertrokken? vroeg De Feuquières driftig.
— Speelt gij eene rol, mijnheer de graaf? tot wien heeft hij het laatste woord gericht?
— O, ik herinner mij! hern:tm Anatole, zich schielijk omkeerende; zoo ga ik ook.
— Hoe hij reeds de houding van een gunsteling aanneemt! riepen de anderen spottend. »Is de koning niet meer daar, zoo heb ik hier niet meer noodig.” Voortreffelijk! Maar wij arme, stervelingen, die niet zoo gansch tot [ 142 ]den Olymp behooren, wij die den wolkenwagen van Jupiter haastiglijk moeten zien voorbijtrekken, zonder in zijne vaart te worden opgenomen, wij willen de geschiedenis van uwe herschepping kennen. Het is zeker dat gij sinds een uur niet meer tot de aarde behoort!
— Bespotting! riep de jongeling, als ik zoo diep rampzalig ben! Hij hield de beide handen voor de oogen met eene zoo plotselinge, zoo geheel zich zelve vergetende uitbarsting van wanhoop, dat de goedhartige jongelieden er van verschrikten.
— Maar het is eene waarheid, dat hij wankelt op zijne voeten, riep St. Ruth, die hem trachtte te steunen.
— Toch niet rampzalig door het woord van den koning? vroeg een meer bejaard edelman met een medelijdenden blik.
— O, de koning was genadig! voorzeker, genadig, hernam de jonge graaf, nog meer verbleekend. Hij gevoelde, dat hij zich onvoorzichtig had prijsgegeven. — Ik heb het niet recht verstaan; het betrof, geloof ik, mijn huwelijk.
— En toch scheen de koning tevreden over uw antwoord; wij hebben allen gehoord, dat gij uitgenoodigd werdt om dezen avond van het spel te zijn. Wat hebt gij gedaan voor die eer?
— Ik heb alleen »ja” gezegd, hernam de jonkman met bitteren weemoed.
Dat was letterlijk waar. Een tweemaal herhaald »ja, sire!” was alles wat zelfs Lodewijk XIV van de onverschillige verstrooiing zijns beschermelings had kunnen verkrijgen. De baron, die naast zijn pupil stond, had het overige aangevuld en die kortheid aan schuchtere vreeze geweten en de koning, die niet ongaarne zulk een indruk maakte, tenzij uitnemende daden recht gaven tot meer vastheid, was voldaan geweest over den jongen schuldige, dien hij door zijne zachte toespraak van zijne goedheid had willen verzekeren; maar hij had tegelijk den dag van het huwelijk bepaald en op eene wijze, die geen ander antwoord toeliet, dan eene zwijgende toestemming. Dat had den jonkman ver[ 143 ]pletterd en op eens tot het volle besef van zijne geheele ellende teruggebracht, waarvan hij een oogenblik was afgeleid geworden bij het binnentreden van de plaats, waar hij menig lievelingsspel had afgespeeld, bij het wederzien van al die jonge en vroolijke gezichten, in wier midden hij voor het eerst was misplaatst. De ingeboren eerbied voor den koning alleen had eene korte wijl over zijne radelooze afgetrokkenheid gezegevierd; maar toen de betoovering van Lodewijks toespraak ophield, was hij daarin geheel teruggevallen tot die mate, die wij gezien hebben.
Zijne jeugdige kennissen beijverden zich, om hem op te vroolijken. Zij meenden, dat hem niets deerde, dan een voorbijgaand verdriet. De jonge St. Ruth, die zoo goedhartig en zacht was, als zijn vader, de oude markies, wreed en moedwillig, fluisterde zachtjes:
— Ik begrijp het; gij vindt mevrouw De Pharsin schoon en beminnelijk, maar gij vindt het nog te vroeg, om u reeds te laten kluisteren door den eerwaardigen echt! Maar de koning en de baron vinden het tegendeel. Is het zoo niet? En dat maakt u verdrietig! Wij hebben het allen gezien, toen gij hier binnenkwaamt. En nu heeft de koning wellicht den dag bepaald, en dat heeft u verschrikt. Heb ik het geraden?
— Goede St. Ruth, hernam De Feuquières, die zich intusschen een weinig hersteld had; neen, gij hebt het niet geraden. Ik ben zeer ongelukkig, maar niet zooals gij denkt.
— Dat wist ik wel, viel de vicomte d’ Arles in, met eene bruid als Clarice kan men het niet zijn. Die huwelijksband zal u sieren, zonder u te knellen. Ik voor mij laat mij bovenaan schrijven in den rang van uwe huisvrienden.
— Spreken wij van iets anders! viel Anatole heftig in, terwijl een donkerrood zijn voorhoofd kleurde, maar zijne vrienden hadden ten minste zooveel gewonnen, dat zij hem deelneming in het gesprek hadden opgedrongen. Zij begon[ 144 ]nen hem nu te vertellen van alles, wat er in zijn afwezen was gebeurd, en dat zijne belangstelling kon opwekken, want hij was in tien maanden niet te Versailles in hun kring geweest, en in tien maanden gebeurt er zooveel in het afwisselende hofleven, waarin het aangeven van een nachtblaker zelfs eene gunst of eene ongenade kennen deed.
Op eens zeide d’Armentieres: — Ziedaar Mansard, laten wij hem een compliment maken over zijne oranjerie: behalve dat hij het altijd verdient, zullen wij het vermaak hebben hem in geestdrift te zien over zijne kunst, dat is zoo prettig.
— Hij ziet er wel uit voor aardigheden en voor geestdrift, zijn gezicht staat zoo donker als de nacht in een ballet, sprak De Varennes.
— Zou het erger zijn met Le Brun, vroegen sommigen; die was zijn vriend.
— Beter voor hem, maar erger voor ons! sprak Jules Hardouin Mansard, die genaderd was, en het laatste hoorde. Hij is van nacht overleden.
De jonge edellieden betuigden allen op eene of andere wijs hunne deelneming over het verlies van den man, die in zijn tijd voor den eersten schilder van Frankrijk werd gehouden. Hij was ten minste de hofschilder geweest en in de mode gebleven tot op zijn sterfdag toe. Reden genoeg voor al de hovelingen, om hem te betreuren. Maar deze moesten geene Franschen zijn geweest, zoo zij het konden, ook bij de oprechtste waardeering van dit verlies, zonder hunne aardigheden te mengen onder hunne klachten.
In het einde zeide St. Ruth: — Drie-en-zeventig jaren, en altijd in gunst, men kan tevreden wezen…
— En Mignard, die morgen tachtig jaar wordt en nog in volle werkzaamheid is, sprak Mansard met een zucht.
— ‘t Is onbescheiden van den heer Mignard om den hofschilder te overleven! hernam d’Armentieres.
— Mignard! Mignard! riep op eens De Feuquières met een vuur, dat zonderling afstak bij zijne flauwe deelneming [ 145 ]aan het voorgaande, mijnheer Mansard, als ik u vragen mag, ziet gij den schilder Mignard?
— Zoo nu en dan, graaf! Ik was te wel met Le Brun, om veel in zijne gemeenzaamheid te deelen.
De graaf zuchtte. — O, maar gij kunt mij toch zeggen… en hij nam hem de beide handen met dringende vertrouwelijkheid. Gij weet zeker, wie de vrouw is, die hij als model heeft gebruikt voor zijne Esther! Met bevreemding zag de groote bouwkundige hem aan.
— Die Esther is geen zeer bekend stuk, en het model, vergeef mij! de vraag is zonderling, Neeré, Jacinthe,… hoe kan ik dat weten? Ik ben er van overtuigd, dat Pierre Mignard het zelf niet meer weet. Men ziet die wezens, men gebruikt ze, maar voor het overige… vergiffenis, mijnheer de graaf, ik ben niet in de stemming tot zulke scherts, en deze jonge heeren lachen reeds meer, dan ik om uwentwil wenschte.
Daarop ging hij verder. — Men had mij gezegd, dat ik den Koning hier zoude vinden, en ik verval midden in mijn rouw onder een troep jonge dwazen die mij naar vrouwen vragen! mij! sprak hij grommend.
— Als gij gedaan hebt met lachen, mijne heeren, sprak De Feuquières, terwijl hij zich toornig naar de jongelieden toekeerde, moest een van u de beleefdheid hebben, mij te zeggen, wat gij hier te bespotten vindt.
Maar de vroolijkheid der jongelieden vermeerderde nog door zijn ernst.
En De Varennes riep hem lachend toe: Wij vermaken ons met de nieuwe satire, die mijnheer Boileau zal maken, eene parodie op Phédra, Hippolyte bekeerd! of…
— De veldtocht in den Palts, vielen anderen in. In waarheid, uwe bekeering is volkomen, daar mengt zich geen aasje ketterij meer in!
— De Palts! wat beteekent dat? riep de graaf, uitdagend de hand aan den degen slaande.
— Niets anders, dan dat gij vroeger de strenge en [ 146 ]stugge berisper onzer daden waart, en dat gij terug zijt gekomen als — een volslagen Lauzun. Neen, gij moogt niet boos worden; hier nemen wij geen duel aan dan met den kaatsbal; gij moet luisteren; gij hebt ons zoo dikwijls de les gelezen; thans zullen wij spreken, hernam d’ Armentieres; wij zijn allen loshoofden en erkennen het. Wij zijn niet zoo bescheiden, of de namen van sommige dames worden wel eens om onzentwille belasterd; wij zijn dikwijls dol genoeg, om ter zake onzer schoonen alles te wagen, wat er gewaagd kan worden, maar zulk een grof en vermetel overschrijden van alle perken had niemand onzer zich veroorloofd……
— Maakt er een eind aan, en zegt mij, wat gij mij te verwijten hebt, riep De Feuquières ongeduldig.
— Ongehoord! werd er geantwoord.
— Gij vraagt dat! vervolgde de spreker; van het buitenland zwijgen wij, omdat wij niets weten met zekerheid. Maar verloofd te zijn met mevrouw Clarice de Pharsin, eene van de schoonste en jeugdigste vrouwen, die in het salon der koningin werden voorgesteld, en een kwartier nadat de koning zelf u de eer aandoet, over uw huwelijk te spreken, openlijk met de allerdolste gril voor den dag te komen, die ooit door iemands hoofd is gegaan, verliefd te zijn op…
— Het model van een schilder! vielen verscheidenen in.
— En het te bekennen! riepen anderen.
— Maar, mijne heeren, gij zijt volslagen dol! riep Anatole, met den voet stampende van ergernis. Ik wil noch bedoel iets dan het heiligste…
— Tartuffe! riepen zij allen.
— Met wien uwer zal ik het genoegen hebben, mij nader te verklaren over dat woord, riep Anatole met de doffe, ademlooze stem van den uitersten toorn, en verbleekte beurtelings van verontwaardiging.
— Met niemand, als het u belieft, sprak De Varennes, die luitenant van de Mousquetaires des konings en zijn [ 147 ]oprechte vriend was. Gij zult al uwe dwaasheden van dezen dag niet bekronen met een tweegevecht om eene zoo opzienbarende reden, en als onder het oog des konings. Ik zou u den degen moeten afvragen, fluisterde hij hem in, terwijl hij hem onder den arm nam. Ik dank u, Varennes, voor deze waarschuwing; ik heb mijne vrijheid hoog noodig, sprak De Feuquières, terwijl hij zich door dien dwang liet wegvoeren, ten minste tot…
— Op den dag van uw huwelijk, niet waar, mijn heer de Fat, riep men hem na.
— Als hij niet rijp is voor Bicêtre, dan is hij het voor de Bastille, sprak St. Ruth, hem medelijdend naziende.
De tooneelspelers van het hotel de Bourgogne en die van de straat Mazarni na den dood van Molière tot een troep vereenigd, welke zich bij uitsluiting de koninklijke mocht noemen, gaven te Parijs in de nieuwe zaal in de straat des Fossez, voorstad St. Germain, eene voorstelllng van den Misanthrope. Clarice de Pharsin woonde die bij, in gezelschap van de markiezin weduwe Rassant, eene nabestaande van den graaf de Feuquières, begeleid door den graaf zelven en door den kolonel de Pharsin. Wel scheen Antole niet opgeruimd maar hij was met meer verstrooid, hij was vooral niet de willooze automaat van den vorigen ochtend; er lag op zijn voorhoofd eene vastheid en eene kalmte die bewezen dat hij eenig besluit had genomen dat hem moed gaf om zijn lot te dragen, of een middel om het te verbeteren. Hij was niet spraakzaam, hij zeide geene aardigheden, maar hij gaf juiste en voldoende antwoorden op alles wat men hem vroeg, en hij luisterde telkens, zoo vaak Clarice tot hem sprak, en dat was veel, want de schoone had zeer fraaie tanden… eene reden om onophoudelijk te snappen en te lachen. Ook had zij de voldoening om de meest opgemerkte vrouw te zijn uit den ganschen kring, minder om hare schoonheid en om haar welgekozen toilet, dan wel om het gedrag [ 148 ]van Feuquières, dat reeds niet meer geheim was gebleven; maar, dat men het oog op haar gericht hield, onverschillIg om welke reden, was harer kleingeestige ijdelheid reeds genoeg. De Feuquières leed voor beiden! al had hij niet de onbescheidene blikken begrepen, die men richtte op hem en op mevrouw De Pharsin, de waarschuwing van den ouden baron, in het begin van den avond, zou hem hebben ingelicht. — »Geloof mij, dat ik u niet verzocht zou hebben, ons hierheen te volgen,” had hij hem gezegd, »zoo ik het niet onvermijdelijk noodig had geacht, uwe fouten van gisteren in de kaatsbaan goed te maken. De graaf d’ Aubigné die nooit nadenkt bij hetgeen hij doet, is, geheel vervuld daarvan, met het versche bericht van uwe dwaasheid naar mevrouw De Maintenon geijld, om het te vertellen aan ieder, die het hooren wilde. Hij vond er den Koning, hij meende, dat men lachen zoude, maar Zijne Majesteit is zeer ernstig geworden, heeft een hard woord gesproken over u dat zoowel bedreiging kon heeten als veroordeeling, en hij beval d’Aubigné te zwijgen, toen deze voortspreken wilde. Overweeg dit en ons geene verdere onbezonnenheden. Het is niet slechts uwe eigene toekomst die gij bederft, het is de rust van een grijsaard, die gij opoffert, om niet te spreken van die arme jonge vrouw, wier jeugd en zwakheid van u verstand eischen voor twee.” Was het de overweging van de vermaning des ouden mans of een herdenken aan De Varennes of beide vereenigd, die den jongen edelman tot dit kalme en ernstige voorkomen dwong, terwijl hij toch zooveel leed: want onafhankelijk van zijn opgedrongen toestand en zorge voor de toekomst, was het reeds eene grievende smart voor een edelman van zoo strikte beginselen als hij was, met het volkomene besef van zijne onschuld, gedrukt te gaan onder eene verdenking, waarmede anderen zouden gelachen hebben en waardoor hij zich onteerd achtte. Het was eene bittere grieve, dat hij beschuldigd en gestraft zou worden juist voor die fouten, [ 149 ]waarvoor zijn verstand en hart hem hadden gevrijwaard, en die anderen schaamteloos en straffeloos bedreven, alleen omdat zij het savoir faire der ondeugd hadden, terwijl hij geene andere schuld had, dan de onvoorzichtigheid der onschuld. Het woord was toen nog niet uitgevonden, maar de eigenschap bestond, en de jonge graaf mocht doen, wat hij wilde, men hield hem voor een roué en iedere poging, die hij zoude aanwenden om die verdenking van zich af te werpen, drukte die te vaster op hem, en kon alleen strekken, om hem nog daarenboven met de laagheid oer huichelarij te bezwaren. Terwijl haar bruidegom, onder zulke gewaarwordingen gebukt, zich tot dien rustigen ernst dwong, dien hij noodig achtte, vermaakte de gedachtelooze Clarice zich uitnemend, al was het niet, dat zij de fijne scherts van Molières blijspel volkomen konde schatten, zij was er niet om gekomen en luisterde misschien slechter dan de graaf, die nog afleiding vond in het bewonderen van het vernuft des dichters en de kunst der voorstellers.
Op eens wendde de schoone weduwe het hoofd naar Anatole en zeide tot hem: Hebt gij welopgemerkt, hoe mijnheer de graaf d’Aubigné den ganschen avond de oogen naar onze loge gericht houdt?
— Ja, mevrouw, dat heb ik opgemerkt… maar gij zegt mij dat op een toon, die… alsof… kent gij den graaf d’ Aubigné?
— Den broeder van mevrouw De Maintenon? O zeker! ik ontmoette hem bij de markiezin De Rassant. Het is wel de galantste en vroolijkste cavalier, dien men zien kan en aan de wijze, waarop hij mij zooeven groette, weet ik, dat hij zijn woord zal houden…
— Heeft hij u iets beloofd? vroeg Anatole, met kalme verwondering.
— Ja, eene tabouret… aan het Hof, de eerste, die er zal openvallen!
— En die zou hij u kunnen geven, hernam de jonge [ 150 ]graaf met een ongedwongen glimlach. Goede Clarice! en hij zag haar aan met een blik van goedig medelijden, waaronder een aasje spijt gemengd was. Ik zie, dat gij dezen edelman volstrekt niet kent. Het is de onbezonnenste en nietsbeduidendste dwaas, die er zijn kan. Hij heeft niet den minsten invloed, en hij is voor de markiezin eene ergernis, die zij misschien te eeniger tijd uit den weg zal ruimen. Daarbij is hij een van hen, die den goeden naam eener vrouw weten te benadeelen door een groet.
Clarice zag den spreker oplettend aan met hare groote zwarte oogen, die toch niets schranders hadden.
— Ja, maar zoo zijt gij allen, zegt mij uwe tante, de markiezin: en luister, Anatole, gij zjjt toch niet bij toeval… jaloersch?
— Op u, mevrouw! neen, waarlijk niet, hernam hij met een gullen lach.
— Zie, dat hoopte ik ook, sprak zij, en nu wij toch op dit punt komen, laten wij ernstig spreken. Ik heb u veel te zeggen…
— Ik u niet minder, barones, maar het is hier de plaats niet voor een ernstig onderhoud…
— O, zeker hier beter dan elders, hernam zij, dicht naar hem toeschuivende. Daarbij zie ik u nooit dan met den kolonel of de markiezin, en ik ben er zeker van, men zal ons niet alleen laten, dan na de teekening van het contract. Zijt gij niet recht verheugd, dat de koning het mede onderteekenen zal?
— Zooals gij denken kunt.
— En dat het in de kapel van Versailles voltrokken zal worden? Men zal er maanden lang van spreken. Is de aanteekening niet voor morgenavond?
— Voor morgenavond! herhaalde de jongeling met zonderlinge vastheid.
— Mijn hemel! wat zal ik nog veel te beschikken hebben. Maar luister, toen gij mij zeidet, dat de baron zich vergist had en dat gij mij niet bemindet… gaf mij dat [ 151 ]een ganschen dag migraine, want ik had besloten, dat ik ditmaal uit liefde zoude huwen en niet uit convenance, maar de welvoeglijkheid laat niet toe, dat ik u alleen liefheb.
— Volstrekt niet, zeide de graaf, die zich vermaakte met dit onderhoud. — En daar ik natuurlijk niet meer terug kon, terwijl de koning van dit huwelijk kennis droeg en het goedkeurde, en daar de kolonel mij zeide, dat het volstrekt noodzakelijk was ook voor u,… zoo begreep ik, dat ik maar weer huwen zou, als vroeger, gelijk de meeste prinsessen en dochters van pairs dat doen, hetgeen maakt, dat het goede toon is,… maar ik moet toch vooraf zekerheid hebben omtrent twee zaken: Dat gij mij niet kwellen zult door ijverzucht om iedere menuet, waartoe ik mijn cavalier kies, en dat gij mij niet dwingen zult, u naar buiten te volgen, als gij in eene kwade luim zijt. Mijnheer De Pharsin handelde zoo, en daarbij heb ik mij in den laatsten tijd van den rouw zoo verveeld op het land…
— Ik kan u volkomen geruststellen, mevrouw, dat ik u nimmer tot last zal wezen door ijverzucht, en u nimmer verzoeken zal, mij gezelschap te houden op het land.
— Dat is dus afgesproken, zeide Clarice vroolijk, en reikte hem even hare fijne hand.
— Arm kind! sprak de graaf in zich zelven. De trouwe grootvader had gelijk; gij hadt behoefte aan een echtgenoot zooals ik het zou geweest zijn. — De markiezin De Rassant verhinderde verdere medcdeelingen door de aanmerking, dat zij zich reeds te lang en te in het oog loopend met elkander hadden beziggehouden, en te vertrouwelijk waren geweest naar den eisch van het oogenblik. De kolonel De Pharsin zag vroolijk en zegepralend op den graaf d’ Aubigné die het laatste bedrijf van den Misanthrope niet afwachtte, om naar de markiezin, zijne zuster, te ijlen en haar mede te deelen, welk eene teedere vertrouwelijkheid er nu scheen te heerschen tusschen het aanstaande paar. [ 152 ]
Pierre Mignard werd reeds zoo dikwijls door ons genoemd, dat het tijd wordt tot eene nadere kennismaking. En toch zullen velen hem reeds kennen, den belangwekkenden Franschen schilder, die uit geestdrift voor die beeldende kunst den vaderlijken wil durfde weerstaan, welke hem bestemde tot een geneesmeester der kranken onder zijne landgenooten, terwijl hij liever arbeidde voor de bewondering hunner oogen en ter opwekking en voldoening van hun kunstgevoel. Een wensch, waarin hij zoo goed geslaagd is, dat hij beiden tot op zijn laatsten levensdag heeft kunnen verkwikken, dat hij zich een roem heeft verworven, dien hij niet heeft overleefd, schoon hij vijf-en-tachtig jaren oud werd, dat zijn naam en zijne levensgeschiedenis tot op ons zijn overgebracht, schoon vele geslachten intusschen hebben geleefd, dat zijne manier eene zoo geliefde was, dat de navolging zich vastklemde aan zijne vleugelen, om hare machteloosheid door die vlucht te laten opheffen, dat machtige vreemdelingen trotsch waren op het bezit van zijne voortbrengselen, en dat de grooten onder zijne landgenooten zich rijk achtten in het bezit van een zijner stukken, en dit alles niet in een tijdperk van verval der kunst, maar in den weelderigen bloeitijd der Fransche schilderschool in de XVIIde eeuw, onder de regeering van Lodewijk XIV, een monarch, die groote eischen deed aan de kunst, en terwijl hij Le Brun en Van der Meulen tot mededingers had!
Dat een kunstenaar als deze te Parijs leefde en leven moest, spreekt vanzelf, al was Champagne zijne provincie, en Troyes zijne geboortestad. De maarschalk De Vitry had er hem heengebracht; hij had zijne ontwikkeling bespied, zijn talent begrepen, zijne geestdrift gewaardeerd; hij had hem aanbevolen aan Vouet, toenmaals de hofschilder, en van dien oogenblik af, was hem de geliefde werkkring geopend. Zijn echte kunstzin, zijne liefde tot de studie, vergenoegde zich weldra niet meer met de lessen der Fransche meesters, met de voorbeelden, die in de hoofdstad van Frankrijk onder zijn bereik waren, hij moest het betere zien, hij moest het [ 153 ]meerdere onderzoeken, hij ging zijn leertijd eindigen in Italië. Of het zijn smaak zuiverder maakte, zijne manier verbeterde, weten wij niet, maar het maakte den kring zijner denkbeelden ruimer, het verrijkte zijne fantasie met nieuwe indrukken, het verhief hem boven de kleingeestigheden eener bekrompene nationaliteit. Bij het eindigen dier kunstreis vestigde hij zich voor altijd te Parijs, en gebruikte er de verkregene voordeelen zoo wel, dat goud en eere hem toestroomden bij iederen streek van zijn penseel, terwijl zijne onberispelijke zeden hoogachting afeischten voor zijn persoon, en zucht voor orde hem in ‘t bezit bracht eener onafhankelijke fortuin. Toch leefde hij niet als Van der Meulen en Le Brun, wie koninklijke gunst en hofambten meermalen binnen de zalen van Versailles riepen, en die hun huis inrichtten op den voet van Fransche pairs. Hij leefde stil en eenvoudig voor zich heen, en verborg als het ware zijn huiselijk leven voor het oog van de wereld, bepaalde zijn omgang ten minste tot een klein getal burgerlijke kunstvrienden, en zoo al een roode hiel zijne schilderkamer binnentrad, was die eere nooit uitgelokt door Mignard zelven, noch werd beantwoord op eene wuze, die tot nauwere gemeenschap leidde. Zoo kende men in de groote kringen van Versailles en Parijs niets van hem, dan zijne stukken, en dit was wellicht eene der oorzaken, waarom de hofgunst hem nog zoo weinig beschenen had, ondanks zijne vermaardheid; dat men zijne kunst slechts had ingeroepen ter opluistering van St. Cloud, en niet tot de prachtige ondernemingen te Versailles; dat hij nog slechts eenmaal was gebruikt ten dienste van het koninklijke huis en niet door Lodewijk zelven, maar door den Dauphin, die in eenige verwijdering leefde met zijn hoogen vader. Dat de koning hem wel tot de eere van den adelstand had opgeheven, maar evenwel niets deed om hem het voeren van den rang eens edelmans gemakkelijk te maken, dat tot hiertoe noch eereambten de werkzaamheid van zijn mannelijken leeftijd [ 154 ]hadden ingespannen, noch jaargelden den slapperen werklust van een tachtigjarigen ouderdom hadden verlicht. Hij had anders genoeg zijne zonderlingheden en grillen, die den verwenden smaak van een altijd gevleid monarch tot den omgang met den kunstenaar hadden kunnen prikkelen, maar, zooals gezegd is, zijne persoonlijkheid was niet door den koning opgemerkt geworden, en hij stond zoo verre van het hof, dat niemand van daar hem de hand reiken kon, om hem nader te brengen. Eene zoodanige stemming in den schilder was van geene gunstige voorbeduiding voor het oogmerk, waarmede Anatole, graaf De Feuquières, op den ochtend na zijne comediepartij met mevrouw De Pharsin de schilderkamer van Pierre Mignard binnentrad.
Een bediende van het huis, die met eenige haast was vooruitgesneld, om den graaf aan te dienen, opende hem eindelijk dat heilige der heiligen der kunst, nadat men vrij lang zijn geduld op de proef had gesteld in eene antichambre — nadat het ontevreden gemor van den verstoorden meester en de zacht verontschuldigende stem van den dienstbode eene wijle onduidelijk zijn gehoor hadden getroffen.
Maar dat alles was den jongen edelman onverschillig. Hij werd ontvangen, dat was voor hem de hoofdzaak. Hij vond den priester der kunst op zijn drievoet en in Olympische verrukking, orakelen sprekende met zijn penseel, om de taal te bezigen, waarmede een auteur van zijn tijd zou hebben uitgedrukt, dat hij voor zijn ezel zat en schilderde; maar was de drievoet een hooge, gemakkelijke leunstoel, voldoende en aan de eischen van de mode, en aan den gemakzin van een grijsaard, zijne werkzaamheid scheen zich voor ditmaal te bepalen tot die der verbeelding, ten minste hij speelde met zijn penseel, zonder het te gebruiken.
De jonge graaf naderde met niet minder eerbied, dan of hij de slaapkamer van Lodewijk XIV ware binnengetreden, maar hij scheen zonderling bewogen en in zichtbare spanning. Zijne wangen en voorhoofd gloeiden, op zijne trekken en in zijne houding lag eene vastheid, die hij tot hiertoe nog [ 155 ]niet had ontwikkeld. Zijne oogen stonden wild: na een vluchtigen blik op den schilder vlogen zij snel het vertrek rond en vestigden zich eindelijk op een der stukken, die aan den muur ten toon hingen, daarna op een ander, dat half voltooid op den ezel stond. Een diepe zucht scheen hem toen de borst te verruimen, een schichtig verbleeken en blozen bewees eenige heftige aandoening, en een half luid — eindelijk! — ontsnapte hem. Mignard beantwoordde zijne achtingvolle buiging zittende, en sprak, zonder hem aan te zien:
— Wat verlangt mijnheer de graaf De Feuquières van mij?
— Gun mij een oogenblik, om mij te herstellen, mijnheer de ridder Mignard; ik heb veel, veel te zeggen en ik ben eenigszins bewogen… ik heb geloopen, en schielijk…
— Verwijfde weekelingen! bromde Mignard tusschen de tanden, zij vechten met kanten manchetten aan, en zij vallen flauw, als zij zonder koets op straat komen. En de stem verheffende, riep hij: — Vincent, een armstoel voor mijnheer den graaf! Maar Anatole, die wist, dat hij met een zonderling te doen had, nam de hoffelijkheid niet aan en zeide beleefd: Ik dank u voor de bedoeling, mijnheer de ridder, in het oeil de boeuf leert men zich staande te houden, en hier is uwe troonzaal hier hebt gij alleen recht van den zetel. Wil nu ook slechts luisteren met koninklijk geduld.
Maar de kunstenaar voor de vleierij van den hoveling koel, antwoordde alleen, terwijl hij zelf opstond:
— Dan zoudt gij slecht uw doel bereiken; men zegt, de koning hoort het liefst zijne pairs. Wij zijn dat niet…
— Helaas, neen, sprak de jonge graaf met gevatheid, want dan zou ik u als mijn kunstbroeder bij de hand nemen en u vrijuit vragen: Wie gebruikt gij tot model voor die Psyche daar? en hij wees met den vinger naar de schilderij, die op den ezel stond.
Pierre Mignard, die hem nog niet had aangezien, keek toornig op; zijne harde trekken, door ouderdom nog ver[ 156 ]scherpt, namen eene uitdrukking aan van onwil en bitsheid, die nog scheen te klimmen bij het opnemen van het uiterlijke des jongelings, wien de gemoedsbeweging den frisschen blos der jeugd eenigermate teruggaf, en wiens oogen, zooals zij schitterden, de schoonste waren die men zich denken kan.
— Als gij mijn kunstbroeder waart, zoudt gij eene zoo onbescheiden vraag niet doen, mijnheer de graaf, en indien al, dan zou ik u antwoorden: Het kan u niet schelen.
En daarop stiet hij in drift den ezel verder van zich.
— Dat zou niet heusch zijn onder broeders, sprak de jonge graaf eenigszins verlegen.
— Het zou oprecht zijn, en het ware te wenschen, dat men dit altijd ware, mijn jonge heer. Gij ten minste zijt daar verdwaald op een omweg, dien ik u uitnoodig, zoo spoedig mogelijk te verlaten, om recht toe, recht uit te gaan. Gij zijt niet bij mij gekomen om zulk eene nieuwsgierigheid te voldoen, en zoo mij dat zijn kon wees dan gewaarschuwd, dat gij vruchteloos gekomen zijt. De geheimen mijner kunst zijn mijne geheimen, en gij vergist u, als gij meent, dat ik ze veil heb voor de vleierij van den eersten fijnen hofjonker den besten.
Anatole, die wel op een vreemden toon was voorbereid geweest maar niet op zulk een hard en voorbarig afsnijden van alle onderzoek, en toch verheugd was, dat men zoo spoedig tot het punt zijner belangstelling was overgesprongen, bedacht zich een weinig. — Mijnheer de ridder, eer ik hierop antwoord — en ik zal het doen met volkomen oprechtheid, bid ik u, in mij geen gewonen hofjonker te zien.
De grijsaard zag even op met een blik, die zeggen wilde: Ik heb nog geene reden om u voor meer te houden, maar hij zeide: Ik wil er mijn best toe doen, doch begin dan met mij niet altijd ridder te noemen. Ik heb vijf-en-zeventig jaren mijn burgerlijken naam eer aangedaan; toen kwam de koning en liet mij inschrijven in den adelstand. ‘t Is of men [ 157 ]denkt dat de burgers het recht niet hebben, knappe lieden in hun midden te bezitten: zoodra wordt er niet een weinigje gesproken van een kunstenaar, of men plaatst een woord bij zijn naam, dat hem uit zijn stand rukt, en neerzet nevens de heeren van adel, die nog achter zijn rug wie weet welke lange gezichten trekken over de gemeenschap; arme vleermuis als hij is, die zijns gelijken waren, beginnen hem te wantrouwen en die het geworden zijn, dulden hem nauwelijks naast zich, en onder dat alles zou de nieuwe edelman van honger sterven, zoo hij niet werken kon als een burger.
Die taal klonk den jongen graaf vreemd genoeg, maar hij verklaarde haar in zijn hart door deze gedachte: Hij is vast een Hugenoot, en de eene vrijheid van denken brengt licht tot de andere… en luide hernam hij: Wil mij dan hooren, mijnheer Pierre Mignard, een naam, die voorzeker geen adel behoeft, om geëerd te zijn. Het is eene waarheid, dat ik hier om niets anders gekomen ben, dan om een onderzoek, dat ik bij den aanvang van ons gesprek als in scherts begon. Gij hebt mij verklaard, dat gij geen onbeduidenden pronker uwe geheimen zoudt mededeelen, en ik onderstel, dat gij dit nog minder zoudt doen aan een lichtzinnigen fat. Ik heb niets dan mijn woord, maar, ik zweer u, dat ik niets zoozeer haat dan de zoodanigen, schoon de zonderlingste toevalligheden mij aan het hof onder verdenking brengen, het laatste te zijn.Die uitdrukking deed zijne werking, want Mignard antwoordde met gulheid: — Het zou niet de eerste maal zijn, dat men aan het hof verkeerd heeft geoordeeld— Zij houden er Le Brun voor den eersten schilder der wereld. Een man, die de Vlaamsche manier navolgt als een papegaai, niet als een kunstenaar, die zelfs nooit begrepen heelt hoe ver Van der Meulen boven hem staat… die…
Maar Anatole, die niet gekomen was, om vertoogen aan te hooren over de schilderkunst, viel schielijk in:
— Daar ik niet een zoodanige ben, vraag ik u met [ 158 ]eenig recht en met den heiligsten ernst, wie is de vrouw, die tot model heeft gestrekt voor uwe Esther, aan den kolonel De Pharsin verkocht; dezelfde, wier beeld gij tracht terug te geven op dit doek; dezelfde, die in gindsche groep nymphen op den voorgrond staat. En de vraag, mijnheer, is noch van een ongerechtigde, noch van een onbescheidene, dat zal ik u bewijzen, als gij goed vindt, haar te beantwoorden.
Pierre Mignard nam voor het eerst een ondeugend en geheimzinnig lachje aan. — En indien het nu een ideaal ware?
— Neen, mijnheer, riep de jongeling met vuur, dat is zoo niet; gij hebt die beelden naar het leven geteekend, naar eene jonge schoone vrouw, die bestaat — en die in Frankrijk moet zijn — in Parijs — in uwe nabijheid wellicht — onder het bereik van uwe wenken ten minste, zoo vaak gij het wilt.
— En onder het gehoor van uwe stem, mijn nobele graaf, zei de zachtjes, tusschen hare kleine, witte tanden door, eene bevallige jonge vrouw, die op den achtergrond van de schilderkamer een gordijn oplichtte. Toen zij zag dat de graaf en de schilder beiden den rug naar haar toegekeerd hielden, bleef zij staan, met de eene hand de gordijn terughoudende, terwijl de andere vaak door eenig gebaar uitdrukte, wat zij gevoelde; maar zij sprak voor zich zelve, om niet verstaan te worden, en zij scheen veel meer belang te hebben, om te luisteren; telkenmale, als in den toon van het gesprek eene beweging der sprekenden haar een omzien deed vreezen, viel het beveiligend doek neder en de luisterende werd niet ontdekt. Die bekoorlijke jonge vrouw was het orgineel van al de figuren, die zoozeer de opmerking trokken van den graaf De Feuquières: het model van Pierre Mignard.
— Dit te weten, vervolgde de jongeling, de mogelijkheid er van te onderstellen, de waarschijnlijkheid er van te doorzien, en dan kalm te blijven… en zoo opvoeding en [ 159 ]gewoonte hem weerhielden van dat levendige gebarenspel, dat het tegendeel van die stemming aanduidde, — zijne trekken en blikken zeiden genoeg, hoe ver hij er af was.
— Blijf kalm! mijnheer de graaf, blijf kalm! zeide Pierre Mignard droogjes, want uwe gewisheid, uwe onderstelllngen en uwe gissingen zijn valsch. Ik kon bij mijn eerste woord blijven, dat ik een ideaal had gegeven. Gij zoudt mijn talent, mijne fantasie onrecht doen, zoo gij mij niet op mijn woord geloofdet. Dan ik wil het niet. Ik wil toestemmen dat de persoon, die gij bedoelt wezenlijk bestaat; maar zij bezit noch de schoonheid, noch de uitdrukking, die gij in Esther bewondert (mijn spiegel zegt mij, dat gij onwaarheid spreekt, zei de jonge dame daar tusschen in zich zelve) gij weet toch, wij schilders vleien, verfijnen beschaven idealiseeren alles. Ons penseel is de tooverstaf waarmede wij het gemeene tot waardigheid omtooveren, en zeer alledaagsche meisjeskopjes tot nymphen- en godinnentrekken verheerlijken.
— Mijnheer! laat ik u zeggen, dat het niet hare schoonheid is, waarom ik haar zoek.
Pierre Mignard zag hem even aan en haalde de schouders op. Daarna antwoordde hij: Jonkman, ik ben nu tachtig jaren, maat ik ben ook eens twintig geweest, en ik wenschte wel te weten, wat een jongeling, die verliefd is op eene vrouw, alleen omdat hij haar afbeeldsel zag, anders kan beminnen dan hare schoonheid. Toch niet de stem? want die hebt gij nooit gehoord.
— Helaas, neen, maar…
— Welnu dan, mijnheer, ik kan u niets beters zeggen, dan u te verzekeren, dat gij een hersenschim najaagt. Die Esther daarenboven, en die nymphengroep heb ik voor langen tijd vervaardigd. Ik heb mijn model nooit naar haar naam gevraagd:
ik zag haar nooit dan in mijn huis, en buiten mijne schilderkamer zou ik haar niet kunnen vinden.
— Nu kan men niet ontkennen, dat hij waarheid spreekt; maar hij is ondeugend trouweloos, fluisterde de opmerkster. [ 160 ]
— Dus geen adres harer woning? vroeg Anatole met een diepen zucht. En die Psyche?
— Neem ik naar de nymph, dat is doodeenvoudig.
— Maar, mijnheer, door wien kwam zij het eerst tot u?
— Zij werd mij gezonden van den hemel, als eene goede gave ten dienste mijner kunst.
— Nu ja, antwoordde de graaf met een glimlach; maar dat was dan toch door een middel, en dat…
— Middel is dood, viel Mignard schielijk in. En nu, mijnheer De Feuquières, laat dit het laatste woord zijn over dit zotte onderwerp, niet waardig in waarheid, om een kunstenaar van zijn werk te houden, en een edelman, als gij zijt, van zijne gewichtige vermaken. Hoe zouden uwe vrienden lachen als zij wisten, welk een belangrijk onderzoek u naar het atelier van Mignard had heengevoerd.
— Zij weten dat, en zij houden mij voor lichtzinnig en dwaas. Maar dat beduidt niets. Ik trotseer wel wat anders dan hun spot. En daaruit, mijnheer Mignard, kunt gij afleiden, hoe het belang, dat ik hebben moet bij deze inlichting niet gering kan zijn: en daarom bezweer ik u bij alles, wat u het heiligst kan zijn, bij uw talent, bij uwe kunst, bij uw roem, blijf niet zoo, als gij nu doet, met een onmeedoogenden en spottenden blik op mij zien, en verheel mij de waarheid niet, als ik blijf denken, dat gij doet. Die vrouw is niet eene van diegenen wier naam, wier verbluf ons onverschillig kan zijn als men eens met haar in aanraking was. Hebt gij eenige reden om het te verbergen, en ik smeek u, zeg mij die, dat ik ze wegruime! Er hangt voor mij alles van af, mijn leven, mijne toekomst!
— Ja, daar hebben wij het, bromde de grijsaard tusschen de tanden. Zoo eindigen allen tegenwoordig hunne liefdesverklaringen; als het meisje er nu bij was, zette hij zich den degen op de borst. Maar als dat dan doorgestaan is, is de aanval afgeslagen. Overluid zeide hij met een glimlach: Het schijnt dan wel ernstig gemeend, mijnheer!
— Oordeel zelf daarover, naar hetgeen ik u zeggen [ 161 ]zal. Ik heb reden te gelooven, dat deze dag de laatste zal zijn mijner vrijheid. Aan den avond van dezen dag zal ik gedwongen worden, iets te doen dat vele machtige en hooge personen beleedigt.
Men heeft mij een huwelijk voorgeslagen dat de koning wil, dat al mijne betrekkingen wenschen, dat mij om vele oorzaken noodzakelijk is tot behoud van mijn rang, van mijne eer. Welnu, dat huwelijk zal ik weigeren aan te gaan, ter wille van de vrouw, die ik nooit heb gezien, nooit gesproken, en wier sprekende gelijkenis gij wedergeeft in uwe voortbrengselen. Meer nog. Na zuk een openlijk tegenstreven van een koning als de onze, van de bloedverwanten mijner bruid, van de mijne, begrijpt gij wat mij te wachten staat, de Bastille zeker, erger wellicht. Welnu, den korten tijd, die mij overblijft, dien ik zou moeten gebruiken tot de noodige schikkingen, dien ik zou kunnen gebruiken tot mijne redding, tot de vlucht, ik besteed dien alleen in navorschingen omtrent de vrouw, die gij kent, uw model; en een enkel mondgesprek met haar zou mij vergoeding geven voor alles, wat ik ga lijden, zou mij redden wellicht… voegde hij er aarzelend bij.
Aha, dat begrijp ik, hernam de stugge grijsaard, die door de geestdrift van den edelman telkens koeler werd. Maar, jonkman, bij eene opgewondenheid, als de uwe, zou dat voor haar zoo gevaarlijk zijn, als hare beeltenis voor u is geweest. Mijnheer de graaf! als gij bij uw volle verstand zijt, waaraan ik twijfel, dan zijt gij ten minste in een toestand van opgewondenheid, die eenige dagen in de Bastille niet gansch onnoodig maakt. Indien gij, om deze te ontgaan, een huwelijk kunt doen, laat dat dan niet ter wille van eene hersenschim, want mijn model zal nooit iets anders voor u zijn. En hiermede wensch ik u kalmte en gezond verstand, daar gij aan beide groote behoefte hebt.
— Mijnheer! gij zegt mij beleedigingen in koelen bloede, doch gij zijt een grijsaard, gij zijt veilig voor mijn toorn; maar is het edelmoedig van uwe zilveren haren een schild te maken, om daarachter een ongelukkigen jonkman te be[ 162 ]spotten, die ten minste aanspraak had op uwe deernis. Uw laatste woord, mijnheer! wilt gij mij helpen, kunt gij het?
— Mijn laatste woord. Zoo zij het! Ik weet, waar die vrouw is. Zij bestaat alleen voor mij en voor hen, wie ik hare bekendheid gun, en tot deze zult gij niet behooren. Gij zult haar niet kennen, dan na uw huwelijk, of nadat gij in eenigen kerker van deze grillen zijt genezen.
Een diepe zucht ontgleed hier de borst der luisterende schoone, die onder allerlei aandoeningen getuige was geweest van dit gesprek, die in het eerst met schalkheid had geglimlacht, die naderhand in diepen ernst had geluisterd; die eindelijk hare aandoening nauwelijks meer weerhouden kon, luide uit te barsten, maar die plotseling en voorgoed achter de gordijn verdween bij het heftige: Wat was dat? van De Feuquières, die nog zeide:
— Mijnheer, hoor dit eene: nu ik zeker ben, dat gij weet, heb ik recht om ook te weten.
— En waarop grondt zich dat recht?
— Die vrouw is mijne verloofde, mijne bruid, mijne vrouw!
— En gij zijt — een bedrieger, riep de oude man, die voor het eerst in vuur geraakte. Een bedrieger, mijnheer, of een gek, en voor geen van beiden heb ik mijn tijd langer veil. Hola, Vincent! De bediende kwam.
— Mijnheer wenscht te worden uitgelaten.
Getroffen door de uiterste verbazing, door den heftigsten toorn, door vele strijdige gewaarwordingen samen, wist de jonge graaf nauwelijks wat hij deed, toen hij, na de laatste beleediging, Vincent volgde, die hem medelijdend aanzag en op zijn eigen meester een verdrietigen blik wierp.
Den volgenden middag omstreeks drie uur leidde de jonge schilder Rigaut een meisje door de zalen van Versailles tot in de kleine vertrekken van mevrouw De Maintenon, tot in hare bibliotheek, waar zich deze schrandere en behendige dame alleen bevond met een paar jonge [ 163 ]vrouwen, die terstond vertrokken. De geheime gemalin van Lodewijk XIV is meer dan eens afgeschetst; pen en penseel beide hebben zich beijverd, om ons voor altijd in het geheugen te prenten hare groote donkere oogen, welker blik zoo zoet en toch gevaarlijk kon zijn, en aan hare bleekheid, aan hare fraaie handen en armen, zal zij toch zeker niet zoozeer als aan haar geest en hare schranderheid de verovering van het vorstenhart hebben te danken, daar mevrouw De Montespan, die verlaten werd, om de schoonheid der haren beroemd was. Zoo dat… als men haar noemt, niet men haar voor zich met den zwarten kanten-sluier, die het kapsel bedekt, en de witte kanten lubben, die de armen bloot laten en het satijnen sleepkleed van eene onopzichtelijke kleur: en zoo was het ook weder, nu zij daar nederzat bij een langwerpig vierkant tafeltje, waarop het raam met haar tapijtwerk rustte. Zij werkte voort, toen Rigaut binnentrad en zijne beschermelinge aan de hand voortleidde tot bij haar armstoel.
De eerbiedige en toch hoogstwelvoeglijke buiging, welke deze maakte scheen mevrouw De Maintenon, die een vluchtigen blik op haar wierp eenigszins te verwonderen, ten minste zij vroeg, den schilder veelbeduidend aanziende: mijnheer Rigaut. Is die persoon?
Zij, op wie die weinig achtingvolle uitspraak passen moest, zag er echter niet uit als eene zulke, die haar verdiende. Nadat zij zich had opgericht uit de nijging voor de marklezin, bleef ze rechtopstaan, met eene waardige, onbeschroomde houding, waarin zedigheid en rust waren op te merken, en hief het gelaat op, waarvan de zuivere en onberispelijke schoonheld der trekken misschien nog de geringste bekoring uitmaakte, zooveel roerende eenvoud zooveel aanvallige schalkheid straalde u tegen uit die wondervol schoone oogen, van dat elpen voorhoofd, uit dat lachje rondom de frischroode lippen; zij was een weinig bleek, eene bleekheid die zij niet als menige harer tijdgenooten door blanketsel verholpen had, maar die door een [ 164 ]zacht blosje verlevendigd werd, zoo vaak eene lichte gemoedsbeweging slechts haar aandeed. Hare kleeding was naar de mode van den tijd; de kleuren juist gekozen om elke harer schoonheden recht te doen, en van zoodanige rijke stoffe, dat het gemis van nutteloozen, overvloedigen tooi eer moest worden toegeschreven aan goeden smaak, dan aan bekrompenheid. Haar donker blosje en een licht samentrekken van den mond bewezen, dat zij het bittere gevoelde van het woord der markiezin.
— Mevrouw de markiezin! het is mejuffrouw…
— ‘t Is wel, mijnheer! viel De Maintenon snel in, en een blik slaande op eene dier groote pendules met veel verguld—, lof— en beeldwerk, en eene groote porseleinen wijzerplaat, geplaatst op den schoorsteenmantel, zeide zij: Het is drie uur! de koning zal weldra hier zijn.
— Edele vrouw! begon nu het meisje; ik wenschte eenigszins te kunnen uitdrukken de verplichting, die ik jegens uwe edelheid gevoele, en mijne groote dankbaarheid… dat zij mij wil toelaten…
— Ik doe slechts mijn plicht, mijn kind! hernam de vriendin des konings, en telde de steken op haar patroon. De graaf De Feuquières is zeker een te hoog geplaatst misdadiger, dan dat gij langs den gewonen weg recht tegen hem verkrijgen zoudt.
— Maar het is juist, om hem te redden, mevrouw! dat ik mijne schuchterheid overwon, en de hulp van mijnheer Rigaut inriep tot dezen stap, zeide de jonge vrouw, De markiezin schudde zachtjes het hoofd. Zoo zij plan had iets te antwoorden, werd zij daarin verhinderd door het openen van de glazendeur op den achtergrond van het vertrek, en het binnentreden van Lodewijk XIV zelven, die zijn hoed afnam, om mevrouw De Maintenon te groeten; de twee edellieden van zijne kamer die hem tot daar vergezeld hadden, traden niet mede binnen. De markiezin groette door op te staan en met eene buiging, en scheen willens, een armstoel aan te schuiven, doch eene snelle be[ 165 ]weging van Lodewijk verhinderde haar dit; hij nam dien zelf. Hoewel hij reeds twee-en-zestig jaar bereikt had, was de gestalte des konings nog frisch en krachtig; en veel later eerst zoude hij de gebreken des ouderdoms te verbergen hebhen. Zijn fier en scherpzinnig gelaat droeg ook toen nog niet die trekken van verdriet en verveling, welke het later kenmerkten, toen hij geheel zijn bloeiend en talrijk kroost, van zonen af tot kleinzonen toe, om zich henen zag wegvallen, en alleen staande bleef, als zwakke grijsaard tegenover een vijfjarig kind! De groote rouwtijd, die met de Dauphine aanving en met den hertog van Bourgondië eindigde, was nog niet ingegaan; de hand des Heeren drukte nog niet zoo zwaar op de schouders van dezen trotschten aller vorsten, dat hij die voelde, en samenkromp van weedom, en toch lag er nu op zijne trekken eene tint van verdriet en ontevredenheid, die hunne gewone statelijke strengheid verhoogde. Hij bleef zijn rotting vasthouden met beide handen terwijl hij zat, en zweeg eene lange wijle; eindelijk zeide hij: — Vergiffenis, mevrouw, ik vroeg nog niet naar uw welstand. Ik heb mij geërgerd. Er zijn weer nieuwe dwaasheden voorgevallen met den jongen Feuquières; gisterenavond heeft hij hardnekkig geweigerd, zijn naam te teekenen onder het huwelijkscontract. De kolonel is wanhopig. Wij zijn gedwongen, zijne historie in de Palts te gelooven. Hij zou reeds gestraft zijn, maar hij blijft zoo ernstig volhouden, dat hij zich zou kunnen verdedigen, als men hem toestond, zekere vrouw te zien, die de schilder Mignard tot model gebruikt, dat wij hem niet willen veroordeelen, zonder te weten, in hoeverre dat voorgeven waar kan zijn. Men heeft om Mignard gezonden. Nu wordt er verteld, dat deze wel de zonderlingste grompot is, die ooit door zijn penseel zijne luimen goedmaakte, en dat het niet onmogelijk is, dat wij hier tegenstand ontmoeten zullen…
— Neen, Sire! aan het verlangen van uwe Majesteit kan ik voldoen, ik reken het mij tot een geluk u voor te komen. [ 166 ]Het meisje is hier. — En de markiezin wenkte Rigaut en de jonkvrouw, die zich bescheiden geheel ter zijde hadden gewend bij het binnentreden van den koning.
— Zij heeft dringend gesmeekt Uwe Majesteit te spreken; zij schijnt in staat te zijn, vele ophelderingen te geven in dit zonderlingc geval, kan het zijn, Sire?
— Waarom niet? Goeden dag, mijnheer Rigaut! wanneer zult gij ons het portret van de markiezin te bewonderen geven? — En zonder het antwoord van den schilder af te wachten, vervolgde hij tot het meisje: Kom nader, juffertje, en geef inlichtingen omtrent het vreemde gedrag van den graaf De Feuquières!
De jonge dame antwoordde slechts door zich neer te werpen aan de voeten van den koning, met eene zoo zachte mengeling van waardigheid en ootmoed, dat in waarheid ieder haar op den eersten blik zou herkend hebben voor het oorspronkelijke van de bewonderde Esther, en Mignard eerder hebben berispt, dat hij beneden zijn model was gebleven, dan dat hij het gevleid had. Er sprak ten minste meer ziel uit hare oogen en er lag meer vasten moed op haar voorhoofd. Mijn koning, begon zij zacht, doch zonder aarzeling, ik weet niet waarvan men den graaf beschuldigt, maar ik onderstel, dat hij boven alles noodig heeft, de waarheid te spreken zonder achterhoudendheid en het is om hem deze vrijheid te geven, dat ik hier ben; maar het is ook de bescherming van Uwe Majeisteit in te roepen, zoo die waarheld mij vervreemden mocht van mijne natuurlijke beschermers.
De bewondering van Lodewijk bij het aanschouwen harer uitstekende schoonheid steeg tot eene zeldzame belangstelling bij de wijze, waarop zij hem aansprak.
— Lieden van uwe soort plegen zich niet zoo uit te drukken, zeide hij; sta op, kind, en zeg ons uw naam, uwe afkomst.
— Louise Mignard! dochter van den schilder, — antwoordde zij met eenvoudigheid. [ 167 ]
— Dus niet het model!
— Ook dat, Sire! mijn vader gebruikt mij gewoonlijk daarvoor, als hij engelen, deugden of godinnen heeft af te beelden, voegde zij er bij met naïveteit.
— Dat geloof ik gaarne, hernam Lodewijk met een glimlach tegen mevrouw De Maintenon. Maar zie, dat geeft de zaak reeds terstond eene betere houding. De dochter van den ridder Mignard die zich leent tot de kunst van haar vader, is geheel iets anders, dan een van de wezens, die zich ter beschikking stellen voor elken schilder… Hij hield zich in, zag de markiezin aan, en trachtte in hare trekken te lezen, toen hij voortging: dat verontschuldigt onze jongen wildzang…
— De dochter van den ridder Mignard zou den graaf De Feuquières kunnen huwen! was de beslissing der schrandere, dame. Er zijn grootere afstanden door de liefde overgesprongen.
— Of geëffend door groote deugden, sprak de koning hoffelijk op denzelfden toon, en tot Louise zeide hij:
— De graaf De Feuquières schijnt tot u in eenig betrekking te staan, mejuffrouw Mignard: valt het u moeilijk, ons te zeggen, welke?
— Volstrekt niet, Sire, antwoordde zij opgeruimd. Wij voerden eene innige en gemeenzame briefwisseling, vele maanden lang.
— Menige ernstige genegenheid is op die wijze begonnen, zei de koning, altijd weder zijne vriendin aanziende, die hare groote zwarte oogen nog dieper nedersloeg dan gewoonlijk.
— En dat heeft hem dus verhinderd, zijn huwelijk met mevrouw De Pharsin te voltrekken, denkt gij? vervolgde hij tot Louise.
— Dat durf ik niet beslissen, antwoordde zij, hoog blozende; indien de graaf hier voor zich zelven konde spreken…
— Gij hebt gelijk, kindlief! en dat is zeer gemakkelijk. De graaf wacht onze bevelen in de salle des Gardes. Wij [ 168 ]zullen hem hier doen komen, als gij het veroorlooft, mevrouw!
De markiezin gaf hierop geen antwoord, dat ook niet verlangd werd, want de koning schelde en liet het vereischte bevel geven aan den kapitein der Garde, die hem tot in de antichambre was gevolgd. Rigaut kreeg zijn afscheid met deze woorden:
— Gij hebt deze jonge dame een dienst bewezen, waarvoor wij u danken; morgen hopen wij u te spreken.
Gedurende den tijd, die er verliep, eer de held van het blijspel zou binnentreden, bleven allen zwijgen, indien men ten minste een paar korte woorden uitzondert, die de koning over onverschillige zaken wisselde met zijne vriendin. De graaf De Feuquières zag zeer bleek; hij had het hoofd gebogen, maar zijn gang was vast, en schoon hij zich in ootmoedige houding voor zijn vorst plaatste, was het geenszins met die kruipende laagheid, waarmee de zonde genade afvleit van hem, die haar lot in handen houdt. Hij wist, dat de koning misnoegd op hem zijn moest, en hij wachtte eenig hard verwijt, eenige vreeselijke uitspraak.
Door de plaatsing van de deur had hij, evenmin als Lodewijk zelf, bij het binnentreden de jonkvrouw kunnen opmerken, en nu stond hij met den rug naar haar toegekeerd. De koning wenkte haar naast hem te komen: zij gehoorzaamde vlug en zacht, met dat schalke lachje, waaruit ieder Mélicerte had herkend.
— Graaf, zeide de koning, — wij hebben u alleen geroepen, om van u te weten, in welke betrekking gij staat tot mejuffrouw Mignard?
— Mignard! herhaalde de graaf met een zucht; zulk eene vrouw ken ik niet Sire.
— Dat is vreemd, mijnheer! Zie op en zeg mij, kent gij deze dame niet? — De koning had Louise bij de hand gevat en bracht haar vlak voor hem.
De graaf bleef als verblind staan. Hij bracht de hand aan het voorhoofd met eene beweging van verwarring. Louise, [ 169 ]riep hij eindelijk; Louise, ik ben Feuquières! Herkent gij mij? staat gij eindelijk levend voor mij? — Mag ik eindelijk die hand… en hij wilde hare hand kussen, maar Louise trad eenigszins schuchter achteruit.
En de koning zeide. — Hoe, mijnheer de graaf, in onze tegenwoordigheid — en vóórdat gij hebt opgehelderd, welke rechten gij hebt op die schoone jonkvrouw?
— Die van een verloofde, Sire! Zij is mijne bruid, mijne vrouw, als het Uwe Majesteit behagen mocht!
— Uwe bruid, hernam Lodewijk, lachende: Maar gij zijt dan een don Juan! Dit is reeds uwe derde bruid, van welke wij hooren.
— De derde! riep Louise, en trad nog meer achterwaarts.
— Mevrouw Clarisse de Pharsin was het gisteren, Uwe Majesteit vergeve mij de vermetelheid, maar zij is het niet meer, sprak Anatole snel.
— De heldin van de Paltsische intrigue moet toch iets dergelijks zijn geweest, hertjam de koning streng; ditmaal mijnheer, willen wij alles weten, alles opgehelderd zien — gij hebt gezegd, u te kunnen rechtvaardigen, als het model van Pierre Mignard voor u stond. Uw wensch is vervuld, graaf! doe nu uw plicht!
— Mag ik, kan ik? vroeg Anatole, met onrust Louise aanziende.
— Ja, zeide zij, ik ben hier, om u die vrijheid te geven.
— Sire! mag ik dan eenige oogenblikken uwe aandacht vragen, begon de graaf vergenoegd en bedaard. Er heeft een zoodanig huwelijk plaats gehad in de Palts, als waarvan het gerucht tot Uwe Majesteit is doorgedrongen. Doch de man, die zich liet vereenigen met een Luthersch meisje, was volgens de wetten der Protestantsche kerk daartoe gerechtigd, want hij was Hugenoot, Sire!
Mevrouw De Maintenon zuchtte en sloeg haar treurigen blik ten hemel. De koning fronste de wenkbrauwen.
— Hij was Hugenoot, Sire! en behoorde tot die sekte vóór de herroeping van het edict van Nantes, vervolgde [ 170 ]de graaf met vastheid. Die jongeling liet zich noemen de ridder Nicole, en hij vervalschte zijn naam niet — hij heette zoo — slechts Mignard had hij er moeten bijvoegen — zooals ik nu eerst ontdekte, want hij was de broeder van deze dame! Ik onderstel, dat hij den beroemden naam zijns vaders wilde sparen. Hij was reeds een geruimen tijd de gastvriend van de Paltsische familie, die nader hand de zijne werd, toen ik er huisvesting vond. Wij werden vrienden, ondanks menige tegenstrijdigheid van denkbeelden en van stand, want hij was kunstenaar en was tegen den krijgsdienst uit beginselen; maar hetgeen mij het meest tot hem trok, was hetgeen hij mij somtijds vertelde van zijne jongste zuster, van hare schoonheid, hare zeldzame huiselijke deugden, haar geest, hare schranderheid en hare zedigheid; eigenschappen, die met mijn ideaal eener toekomstige echtgenoote volkomen overeenstemden. Neen, mejuffrouw, gij moogt mij bij mijne verdediging niet in de rede vallen. Hij las mij gansche bladzijden voor uit hare brieven. — Hij schonk mij een klein miniatuurportret, dat hij van haar bezat — ik haalde hem over, om haar het mijne toe te zenden. Hij klaagde dat zij leed onder den dwang van een harden, zonderlingen vader, die haar alle kennismaking met jongelieden onthield, en die besloten had, haar nimmer uit te huwen bij zijn leven. Ik vond dien toestand beklaaglijk en belangwekkend beide. Ik waagde op zekeren dag een woord, dat zij haar broeder over mij zeide, te beantwoorden. Ik smeekte haar om de vertroosting eener briefwisseling. Zij weerstreefde eene poos, en gaf eindelijk toe, daar zij onpartijdige berichten wilde hebben omtrent de aanstaande echtgenoote van haar broeder, eene verbintenis, die de jonge Nicole, om vele redenen, die ik nu beter begrijp, voor zijn vader verborgen hield — die zelfs niet wist, noch weten mocht, waar hij zich ophield, en die hem in Champagne waande. Onze briefwisseling duurde voort, zoolang Mignard bij mij bleef, werd uitvoeriger, inniger… maar vergeving, Sire — zij is niet [ 171 ]mijn geheim alleen… Ik wist naam noch adres mijner vriendin, en hij weigerde hardnekkig, een van beide te geven, overtuigd, zeide hij, dat ik de eene of andere dwaasheid zou doen, die haar vader verbitteren moest en haar lot niet verzachten. Terstond na zijn huwelijk vertrok hij met al de zijnen; ik zelf haastte mij toen ook, om mijn vaandel te volgen, en ik hoorde niet meer van den vriend, om wiens wil ik toch zooveel zoude moeten lijden. Dat verdriet begon reeds in mijn regiment: men lachte veel over mijn lang verblijf bij zoo schoone gastvrouwen: het hart vervuld met eene ernstige genegenheid, glimlachte ik en liet ze praten; in het einde beleedigde men in mijne tegenwoordigheid de vrouw van mijn vriend door hatelijke gissingen. Ik was genoodzaakt hare eer te verdedigen; tegelijk met de mijne — Sire, vergiffenis! mijn meester, monseigneur de Dauphin heeft mijn gedrag in dezen niet misprezen. De koning wenkte hem aanmoedigend, om voort te gaan.
— Wat dit echter zijn moest ter versterking van zeer onaangename geruchten, ondervond ik weldra bij mijne terugroeping naar Parijs, daar ze zelfs tot Uwe Majesteit, tot mijne geliefdste bloedverwanten waren doorgedrongen, en daar geen beroep op mijn karakter, op mijne beginselen, geene eeden zelfs ze vermochten tegen te spreken. Met een vriend te verraden had ik mijzelven kunnen rechtvaardigen, doch welk edelman had zich tot den prijs van zulk eene laagheid willen redden? te meer, daar hij mij gezegd had, nog ter regeling zijner zaken voor eene poos naar Frankrijk te moeten wederkeeren, waar hij om zijne godsdienstige gevoelens niet voor vervolging vrij zou blijven, zoo men op hem opmerkzaam werd, en daar hij mij beloofd had, mij door een brief van zijne zuster kennis te geven van zijne ontkoming naar buitenslands. Zoodra hem die gelukt ware, zou ik de vrijheid gekregen hebben tot mijne verdediging. Die vurig verlangde tijding kwam niet; ik had slechts één middel om mijne onbekende vriendin [ 172 ]uit te vinden: haar miniatuurportret; maar dat was eene zoo onzekere kans, dat ik niet eens meer hoopte en in eene soort van verdooving en uitputting van geest verviel, die het den kolonel De Pharsin mogelijk maakte, om mij over te halen tot den eenigen stap, die hem toescheen, mij te kunnen redden, tot een huwelijk met zijne kleindochter. Wat ik geleden heb, en zonder hoop, beschrijf ik niet. Leven en dood, beide waren mij onverschillig, toen op eens de schilderij van Mignard, het beeld der schoone Esther, mijne hoop ontvonkte mij weer moed en belangstelling gaf in het leven.
Men heeft Uwe Majesteit zeker ingelicht van de stappen, die toen af gedaan heb om mij te kunnen rechtvaardigen, en tegelijk de eenige vrouw te zien, die tot mijn hart was doorgedrongen en daarop aanspraak behield. De harde en zonderlinge luim van mijnheer Mignard stelde mij echter teleur; met één woord had hij mij het geluk kunnen hergeven, de ergernis wegnemen die ik heb moeten veroorzaken, en, ik durf het zeggen, op eene eervolle wijs het lot van zijne beminnelijke dochter verzekeren; want, behoef ik u te zeggen, Sire? — Mejuffrouw — zoo gij u mijne laatste brieven herinnert, kunt gij er an overtuigd zijn; ik had een eerlijk en oprecht aanzoek gedaan om de hand van zijn onvergelijkelijk model. Nu wij zijne tusschenkomst niet meer noodig hebben ter opheldering, zoude en woord van Uwe Majesteit zeker alvermogend wezen, om eene andele hoofdigheid van dien schilder te buigen!…
— En mevrouw De Pharsin, en al hare bloedverwanten, die gij hebt beleedigd en die zich aan mij gewend hebben om voldoening…
— Mevrouw De Pharsin wist vooruit, dat ik haar niet beminde, was zelfs ingewijd in het geheim mijner weigering, dat haar dus niet zeer getroffen heeft. Hare bloedverwanten, Sire! hebben niet veel reden, om recht te vragen tegen mij.
Haar grootvader, mijn voogd, die ons beide belangen beter had moetcn doorzien, was ingelicht van mijn toestand, [ 173 ]hem had ik gebeden, het huwelijk, waarin ik voor het oogenblik moest toestemmen zooveel het zijn kon, te verschuiven, hij was gewaarschuwd, zelfs tegen eene uitbarsting zoo hij te snel was, en toch! Sire, en toch wist hij van Uwe Majesteit de onderteekening van het contract te verkrijgen.
— In dien zin is het schandaal zeker aan de zijde van mijn ouden kolonel, die het echter met goede bedoelingen verwekte. Hij miskende u, gelijk wij, gelijk allen. Jonkman, uwe verbnntenissen met dien Hugenoot uw aandeel aan zijn schuldig huwelijk — hij een geboren Franschman met eene vreemde ketterin, zijn zeker niet onberispelijk — maar gij zijt daarvoor reeds genoeg gestraft door hetgeen gij geleden hebt. Wij vergeven u alles. En gij, mejuffrouw! voegde Lodewijk er glimlachend bij.
— Ik — Uwe Majesteit — indien ik niet gisteren achter de gordijn in mijn vaders atelier zijne nederlaag had beluisterd, zou hem niets vergeven; hij heeft in zijne biecht veel te lichtzinnig gesproken van de dwalingen mijns broeders en veel te hard van de luimen mijns vaders, die daarvoor zijne goede redenen kan hebben.
— Gij zult dus den graaf nog wel eene boetpredikatie houden, die wij hem sparen. Gij bewijst u eene zoo goede Katholieke, en eene zoo goede dochter! gij zult zeker eene te goede zuster zijn, om ons te zeggen, waar uw broeder zich bevindt, dat gij hem voor volkomen veilig houdt?
— Zijn laatste brief was uit Zweden, Sire! zijn schoonvader heeft daar eene plaats gevonden, en hij zelf maakt de portretten van de schoone Stokholmsche dames. Maar ik smeek u, Sire! laat dit een geheim blijven, mijn arme vader zoude van verbittering sterven, en stervende zou hij hem vloeken, zoo hij wist, dat…
Een der edellieden, die den koning vergezeld hadden; vertoonde zich nu voor de half geopende glazendeur.
— Wat is er, mijnheer De Behringen? vroeg de koning.
— De ridder Mignard, dien Uwe Majesteit heeft ontboden…
— Laat hem binnenkomen, zei de koning; dat brengt [ 174 ]al onze personen op hetzelfde tooneel, als in het laatste bedrijf eener comedie van Molière. Zoo wij den kolonel De Pharsin noodig hadden, die is in de salle des valets de pied.
De schoone Louise was niet zonder onrust, toen zij haar vader zag naderen, doch een blik van Lodewijk bemoedigde haar. Wij weten niet, hoe de oude, zonderlinge kunstenaar zou zijn binnengetreden, en op wat wijze hij zijn tegenzin in hofmanieren met den verschuldigden eerbied voor zijn koning zou vereenigd hebben; maar Lodewijk, die — hoe streng hij ook zijn mocht op de eischen der etiquette tegenover zijne hovelingen — de achting voor het talent zoo waarachtig gevoelde, dat hij zelfs daaraan zonderlingheid en grilligheid toegaf — maar Lodewijk XIV, die van een pauselijken Nuntius en van een Doge verootmoediging had geëischt, voorkwam den knorrigen kunstenaar, door naar hem toe te gaan, hem op den schouder te kloppen en hem met goedheid te zeggen:
— Hoe nu, papa Mignard! waarom wilt gij uwe dochter niet tot gravin De Feuquières maken?
— Dat is mjj nog niet voorgesteld! zei de grijsaard, groote oogen opslaande naar zijne Louise, die zich een weinig ondersteunen liet door den arm van De Feuquières.
— Zoo doe ik het! zie, zooals ze daar staan, zal het een aardig paartje zijn, dat mijn hof eere zal aandoen.
En mijne schilderkamer ledig zal laten van mijn allerkostbaarst model!
— O, mijnheer Mignard, gij behoudt de kopieën! zei De Feuquières schalk.
— En daarbij zult gij voortaan niet meer zooveel in uw atelier bezig zijn, ten minste zoo gij op ons verzoek de ambten en waardigheden aanneemt, welke de dood van mijnheer Le Brun heeft doen openvallen, sprak de koning.
— Ik zal er niet lang plezier van hebben, Sire! ik ben tachtig jaar geworden! hernam de kunstenaar, en daaruit moest men begrijpen dat hij had aangenomen.
— Wij hopen het tegendeel, hernam Lodewijk glim[ 175 ]lachend, de galerij bij de groote trap — zij zal uw naam voeren — moet nog voltooid worden, ook is er nog veel in orde te brengen op St. Cloud.
— Juist, juist mijn koning! viel de kunstenaar met levendigheid in, door het denkbeeld aan belangrijken arbeid opgewekt, en Uwe Majesteit alleen heeft meer smaak, dan al de hovelingen samen; ik zal haar raadplegen, wij zullen het samen vinden.
— Ik twijfel daaraan niet, mijn goede Mignard, hernam Lodewijk; maar doe mij nu een dienst, en zeg mij, waarom gij zoo hardnekkig hebt geweigerd dien armen graaf De Feuquières uit zijne onzekerheid te redden.
— Sire! zuchtte de grijsaard, gij eischt eene zware bekentenis, maar allen, die hier zijn, mogen het hooren. Nu ik den graaf miskend heb, moge het mijne boete zijn.
— Ik heb vier kinderen. Mijne oudste dochter liet zich door fraaie jonkers, die niet van haar stand waren, zoo lang vertellen van hare schoonheid, tot — ik haar in een klooster moest begraven, om haar tegen zich zelve te bewaren. Mijn oudste zoon wreekt aan mij, op mijn ouden dag, mijne ongehoorzaamheid aan mijn vader, die mij tot geneesheer bestemde, terwijl ik schilder werd. Hij is van mij weggegaan, zonderdat ik de reden weet van dit verlaten en bevindt zich nu in Champagne bij de bloedverwanten zijner moeder; mijne tweede dochter huwde een man beneden haar stand, die geen begrip heeft van kunst en dien ik mijn huis heb moeten ontzeggen; mij bleef niets over dan mijn jongste kind, dat ik als mijn eenige beschouwde, waaraan ik mijn lust en mijne vreugde had, die voor mijne kunst, en voor mijne huishouding, voor mijn hart zoowel als voor mijn verstand onontbeerlijk was; ik meende, dat het niet te veel zou de zijn, van de vier kinderen een enkele voor mij te behouden. Ik besloot, dat zij niet zoude huwen, dan wanneer ik haar ontberen kon in het graf; te eerder moest ik haar hart en hare schoonheid bewaren tegen vleiers en aanbidders van allen rang, maar bovenal [ 176 ]voor dezulken, die hare zuster voor mij hadden doen sterven. Ik kon den graaf voor niets anders houden, en zijne bedoelingen voor geen betere — hoe sterker hij aandrong op hare kennismaking, hoe meer ik meende te moeten volhouden met hare onbekendheid. Ziedaar alles, mijn vorst! men heeft mij verrast en bedrogen, maar misschien was mijne eigenliefde strafbaar, en als deze jonge man nu het kind gelukkig maakt, dan zal ik in de kunst maar mijn troost zoeken voor het verlies van mijn model. Alleen gij, juffer! zult mij zeggen, hoe gij zoo schielijk naar de zijde van den vijand zijt overgegaan.
— Ik sta u in voor hare openhartigheid, sprak de koning, maar gij zult mij verplichten, dat alles af te doen in het hotel van den graaf; wij hebben reeds te lang van het geduld der markiezin misbruik gemaakt.
De Feuquières was hoveling genoeg om dien wenk te begrijpen; hij nam zijne bruid bij de hand, en kuste de hand van den koning met de eerbiedigste dankbaarheid; Louise, die hetzelfde wilde doen, werd door Lodewijk op het voorhoofd gekust; mevrouw De Maintenon volgde dit voorbeeld, en de oude schilder had zich door die eerste hofgunst reeds zoo van zijne barsche manieren ontdaan, dat hij eene diepe buiging maakte, voor den koning niet slechts, maar zelfs voor de markiezin, eer hij zijne kinderen volgde.
— Gij zij vermoeid, Sire? vroeg De Maintenon den koning aanziende.
— Integendeel, mevrouw, ik heb mij in lang niet zoo wel bevonden; ziedaar een uur doorgebracht zonder verveling, en dat ik u weder dank, voegde hij er hoffelijk bij, doch men is gewend bij u zijneverwachting overtroffen te zien.
— Gij dan dat het model van Pierre Mignard, hernam de dame zediglijk.
— Was Mignard zelf daaraan ook verschuldigd de eindelijke belooning zijner verdiensten, waarvan hij nog vijf jaren lang genot had? Voor de eer van Lodewijk XIV ge[ 177 ]looven wij het niet; maar het heeft zeker zijn roem geene schade gedaan, dat hij eene gravin De Feuquières tot dochter had.
Clarice Pharsin kreeg St. Ruth tot minnaar en den maarschalk De V… tot echtgenoot op denzelfden dag.
De kolonel De Pharsin was de eenige die reden had om onvergenoegd te zijn over de uitkomst; maar hij was edelmoedig genoeg, om De Feuquières zijn verdriet te vergeven, en zich te verblijden met den blijde.
[ 178 ]
VERGELDING
Ook onder Hendrik VIII heeft Engeland dagen gekend van eendracht en rust, waarin de koning zijne burgers niet moordde in den naam van een geloofsverschil, want niemand had nog getwijfeld en niemand getwist; waarin hij zijne edelen niet inkerkerde en zijne bisschoppen niet afzette, omdat ze het algemeen opperhoofd der Kerk trouwer waren dan zijne nieuwe staatkunde; want hij zelf noemde zich nog een zoon der Kerk, en hij had nog geene staatkunde, die met Rome’s rechten streed; waarin hij geene schavotten oprichtte voor zijne vrouwen; want hij hield zich nog tevreden in zijn kuischen echt met de vrome Katharina; en de bloem van Boleijn, welker geuren gif zouden walmen over het koninkrijk, was nog een gesloten knop! Het was tegelijk een tijdstip van vrede met de naburen, en het stond dus burgers en edelen vrij, zich onverdeeld en onbekommerd te wijden aan de plichten van hun beroep, aan de eischen van hun stand, aan de bejagingen hunner eerzucht, of aan de rustiger neiging tot het kalme landleven.
De edelman, wiens zaal wij binnentreden, en dien wij zien zitten aan eene tafel in het midden derzelve, kon wel tot die laatsten behooren; zijne jaren ten minste hadden hem er het recht toe gegeven, want Archibald, hertog van [ 179 ]Eastland, moest meer dan zeventig jaren geleefd hebben, en toch hadden ze dat lichaam niet tot de bevende zwakheid des ouderdoms gesloopt. Was het de ziel, wier veerkracht het lichaam had weten te hoeden voor snel verval? Men kwam er toe het te denken, als men zag, hoe die kleine bruine oogen nog tintelden van levensvuur, schoon weggezonken in hunne kassen; als men zag, hoeveel hartstocht en trots zich nog uitdrukte in de trekken van dat gelaat; als men zekerheid kreeg, bij het zien van het voorhoofd, reeds gedekt door de sneeuwkroon, die rust placht te brengen, dat er nog tochten woelden, die de sterkte des mans en de onverslapte zenuwen des jongelings eischten. Of wel hadden opvoeding of natuur dien grijsaard een lichaam gegeven, dat, hecht en vast, de schokken van zeventig winters had kunnen doorstaan zonder buigen? Hoe het ook zij, zooals hij daar zat, rechtop in zijn hertogelijk en zetel, den rechterarm nauw geleund tegen het gebeeldhouwde vergulde eikenhout der zijleuning, met de linkerhand zijn zwaard met een zeker ongeduld of uit verveling op- en neertrekkende uit de scheede, toonde hij zich een der frissche grijsaards, wier krachten de jeugd hebben overleefd, en die Jean Paul noemt als ons wijzende op de eeuwigheid.
Met eene verachting van het comfortable, waarvan onze dandies noch het noodige, noch het nuttige zouden inzien, was hij in volle statigheid gekleed, schoon de torenklok zijner kapel nog de zevende morgenure niet aangekondigd had, en het statig zwart fluweel, met grijs bont omzoomd, plooide zich ernstig en eng om zijne achtbare gestalte; veel kostbaar gesteente tooide hier en daar dat gewaad, hechtte zich als gesp in den sluier, die zijn zwaard droeg, als knop op dat zwaard zelf, als knoop of roos op de gepluimde baret; was ingekast in zijn halsketen, en flonkerde aan zijne vingers, nog gevuld genoeg, om dat sieraad eere te kunnen doen. Een siersel echter, waarop zijn oog altijd het liefst scheen te rusten, was dat van zijne linkerknie, [ 180 ]de Kousenband, het zichtbare teeken van zijne inlijving in die eervolle ridderschap, die slechts de grootsten en edelsten met hem deelden.
Tegenover den hertog stond in eene wachtende houding een man, evenals deze niet meer jong, maar ook, evenals deze vast en krachtig; die, ofschoon hij de teekenen en kleuren der dienstbaarheid droeg, licht te herkennen was als een voornaam bediende of een zoodanige, wien zijns heeren vertrouwen eenigen rang gaf in zijn huis. Het was de hofmeester. Hij zag met een d ui ster oog op zijn meester, terwijl deze het spel met zijn zwaard voortzette. Eindelijk hief Archiba1d het hoofd op, en sprak, met iets verdrietelijks in de stem, dat haar zeer dof maakte:
— Laat mylady gewaarschuwd zijn, dat ik wacht, Matthews!
— Vroeger wachtte Uwe Genade nooit, merkte Matthews aan, op half eerbiedigen, half bitsen toon. De hertog verbeet zich de onderlip, en sprak meer in zich zelven, dan tot antwoord:
— In waarheid, ik ben het niet gewoon, en ik ben te oud geworden om het te leeren, zelfs van mijne gemalin.
— De zalige lady Eastland, uwe eerste gemalin, verbeuzelde niet zooveel tijd voor haar spiegel.
— Zooveel te meer met haar biechtvader: maar gij hebt herinneringen, die geweldig oud zijn, en die tegen zich hebben, dat ze mij mishagen! hernam Archibald streng.
— Het is zoo, mylord! ik heb nog geheugen van uw oudsten zoon! sprak de dienaar, zijn heer scherp aanziende.
— Ellendige! riep de hertog, opspringende, met eene dreigende beweging. Bij God! waarom van dat:
— Omdat de tegenwoordige lady Eastland de bruid was van zijn broeder! hernam de ander, met onbewogen ernst.
— Gij hebt u gewaagd over de grens mijner goedertierenheid! sprak nu Archibald langzaam, zijne plaats weder innemende; toch vergeef ik u; want gij zijt mij lief onder allen; maar in waarheid, vasal! gij hebt veel moed tegen uw meester! [ 181 ]
— Niet meer dan trouw voor zijn huis, antwoordde Matthews; en daarom ook geeft het mij ergernis, als ik zie, hoe die vrouw…
— Bij mijn uitersten toorn, zwijg van de hertogin! er zijn woorden, die ik nooit vergeven mag, en gij haat die vrouw!
— Ja, ik haat haar! antwoordde de dienstman, het hoofd opheffende, met een vlammend oog.
— En ik, ik heb haar lief! sprak de hertog, somber voor zich heen; daarop de vuist tegen het voorhoofd drukkende, voegde hij er bij, op zachten en heeschen toon: neen toch; ik geloof, dat ik haar baat!
— Zij komt! riep Matthews, met een norschen blik heenziende naar de zaaldeur, die zich opende. Werkelijk was het de lady, die binnenkwam, gevolgd van een page, die haar gebedenboek droeg.
Metella, hertogin van Eastland, eene vrouw in den eersten bloei des levens, zag er toch niet uit als eene, die zulken haat verdiende. Op haar edel gelaat lag zooveel schranderheid bij zooveel roerenden eenvoud, en toch zoo weinig van dien terugstootenden trots of bitse hardheid, welke de harten van anderen van ons vervreemdt, dat het zonderling moest schijnen, haar het voorwerp te zien van zooveel onwil. Het is zoo, ze was meer schoon dan bevallig; iets koels en straks lag als een koude mistnevel over de lente van dit wezen: en geene zon van opgeruimdheid verhelderde haar droevig glimlachje, noch deed hare oogen flonkeren: die groote blauwe oogen, die zoo somber stonden, en toch zoo kalm. Het is zoo, er lag meer berusting op haar voorhoofd dan blijmoedigheid in hare trekken, meer fijn gevoel dan hartstocht, en in de blikken, waarmede zij haar gemaal aanzag, meer hoffelijke eerbied dan teederheid; maar dat alles rechtvaardigde toch niet een zoo felIen haat, als er flikkerde uit de oogen van den hofmeester, en die worstelde met de liefde van haar gemaal. Zij mocht een gehaat schepsel zijn, een hatelijk schepsel was ze zeker niet; niet [ 182 ]ééne uitdrukking van haar gelaat klaagde haar aan. Zoo de lady werkeIijk veel tijd gebruikt had voor haar spiegel, was het echter geen verspilde te noemen; en zij had eer van de moeite aan haar voorkomen besteed. De kleine huif van zwart fluweel, waarvan de opstaande rand, met lichtblauw satijn gevoerd, vóór puntig uitliep als een diadeem, en geheel met groote heldere paarlen was bezet, omsloot bevallig het zacht ovaal van haar aangezicht, en deed de kleur en den glans van het gescheiden haar, glad en bruin als mahoniehout, beter uitkomen. Een kantensluier, met zilvergebloemte doorweven, die aan dat kapje was vastgehecht, hing glanzig en luchtig over hals en schouders. Haar kleed, evenals dat haars echtgenoots, van zwart fluweel, was lang en ruim, met wit dons omzoomd, en hing vóór open, opdat het prachtig onderkleed van wit zilverlijken niet gansch onopgemerkt gedragen mocht worden. Eene zoogenoemde châtelaine van goud en edelgesteenten omgaf de middel, die, meer weelderig dan fijn, in eene juiste verhouding stond tot de volle, ronde, volmaakt blanke armen, meer getooid dan gedekt door de loshangende mouwen, evenals het kleed met dons geboord, en omstreeks de buiging van den bovenarm opgenomen en vastgehouden door een schitterend sieraad, een haak van saffiersteen, in den vorm van eene ruit, kunstig in goud gezet. Zoo was haar tooi, rijk zonder overlading van siersels. niet eentonig door kleurloosheid, noch snijdend door veelheid van kleuren, volkomen passende dan de treffende waardigheid van hare gestalte, en aan de edele ongemaaktheid van haar voorkomen.
Archibald ging haar eenige schreden tegemoet, en bood haar de hand met eene hoffelijkheid, die vermomde, welke andere gewaarwordingen in zijn gemoed mochten omgaan; toch sprak hij ernstig: Gij hebt mij laten wachten. mylady!
— Het was zonder opzet, mylord! antwoordde zij kalm en natuurlijk: eene kleine ramp met mijn kleed; mijne vrouwen waren heden ongemeen onhandig. [ 183 ]
— Het is vreemd, dat de wenschen van een gemaal veronachtzaamd moeten worden om kleine rampen met een kleed, of de onhandigheid van dienstboden, hernam de hertog, met bitterheid in den toon.
— Het is nog vreemder, dat die gemaal zijne echtgenoote tot zich laat roepen, als ware zij zelve eene dienende, antwoordde zij zacht, maar ernstig; in oprechtheid gesproken, ik had gehoopt, dat uwe lordschap zich de moeite zou gegeven hebben mij af te halen. — Het is een voorrecht der vertegenwoordigers van ons huis, dat hunne gemalinnen, waren ze ook dochters van koninklijken bloede, tot hen komen bij feestelijke gelegenheden als deze. Daarom liet ik uwe ladyschap uitnoodigen zich bijmij te voegen, om gezamenlijk de mis te hooren, die gevierd wordt ter eere van hare intrede op Eastland-Castle!
— Mijnheer en hertog zij verwittigd, dat het te laat is geworden voor de mis, sprak nu Matthews; flat moet een slechten indruk maken op de nieuwe onderdanen, mylady! en het is zeker niet van eene goede voorbeduidenis!
— Dat voorrecht was mij onbekend, mylord! zeide Metella zonder op Matthews te letten, en zoo er meer dergelijke voorrechten bestaan bidde ik zeer daarvan verwittigd te mogen zijn; mag ik bij voorbeeld vragen, of het ook tot de gewoonten van uw huis behoort, dat een hofmeester het recht heeft zijne meesters in hunne ochtendgroete te storen?
— Storen, mylady! herhaalde Archibald, met een vuur, dat zijne oogen deed schitteren, en de wangen met een vluchtigen blos overtoog.
— Master Matthews verwijder u! Laat de kapelaan zijn Te Deum uitstellen, tot wij gereed zijn, tot aan de vesper, zoo het zijn moet. Dit bevel werd uitgesproken op een toon, zoo gebiedend, dat de hofmeester gevoelde, dat hij onverwijld gehoorzamen moest, ook liet hij de echtgenooten alleen, terwijl hij den page der lady met zich nam. [ 184 ]
Archibald voerde zijne hertogin naar zijn zetel, ruim genoeg voor hen beiden, zoo zij gewild had. Zij bleef staan.
— Metella! sprak hij, en zag smeekend naar haar op, heb ik recht verstaan: gij noemt het stoornis, zoo anderen met ons zijn?
— Zeer zeker, mylord! zoo die anderen geen beteren zijn dan uw hofmeester, wiens norsche blikken mij stuiten, en wiens vrijpostig woord mij beleedigt.
— Het is een trouw dienaar, die met mij oud is geworden; die sinds vele jaren in dit kasteel geene meesteres heeft gekend, en wien het grieft er nu eene te zien. Vergeef het hem; hij zal beter worden. Maar gij, Metella! wanneer zal een woord van liefde vloeien van uwe lippen, of een blik van teederheid mij toestralen uit uw oog? Vrouw! gij beseft dan niet, zelfs niet in de verte, wat hartstocht is; hoe hij eischen kan, maar hoe ook woeden, dat ge telkens koelbloedig, met onbewogen trekken, rustig, natuurlijk, als sprak uw mond iets gewoons en onverschilligs, den mijnen wondt en teleurstelt!
— Liefde! teederheid! hernam de lady, met koele verwondering, heeft uwe lordschap daarop gerekend? Vergeef mij, dat is niet verstandig. Gij hebt mijne hand gevraagd, mijn heer vader heeft u die toegezegd, en ik voer uw naam. Mij dacht, dat ik daarmede voldaan had.
De lord wrong de handen krampachtig ineen, en hief de oogen ten hemel, met een diepen zucht; daarop sprak hij met eene stem, die van opgekropte gewaarwordingen getuigde:
— Gij herinnert u dan niets van een eed, gedaan voor het altaar, onder het oog van God, in de hand van Zijn priester!
— Ik herinner mij eene gelofte van trouwen gehoorzaamheid; ik weet van een eed, om altijd met u te zijn, en u te volgen, waar ook en niet van u te wijken in ziekte of in nood. En ik meen dat alles volbracht te hebben, waar het geëischt werd. Uit mijn stil vaderlijk slot [ 185 ]hebt gij mij heengevoerd naar het woelige hof van onzen heer koning; gij hebt mij de mannen gewezen, tot wie ik glimlachen moest, en de vrouwen, die ik de hand moest drukken; gij hebt mij eene plaats gewezen onder de edelvrouwen bij de tournooien, en gij hebt ridders tot mij gebracht, die een pand eischten van mijne hand; en ik heb nooit geweigerd, en ik heb nooit gevraagd: waarom? Toen gij oordeeldet, dat het hof niet langer ons verblijf moest zijn, hebt gij mij weggeleid, en ik ben u gevolgd zonder omzien, en ik heb niet gevraagd: waarheen? Wij hebben moeten rijden, lang en zonder verpoozing; wij zijn gekomen in dit afgelegen graafschap; gisteren in den avond hebt gij mij binnengeleid in dit slot; gij hebt het mij aangewezen als mijne verblijfplaats voor altijd, en ik heb geene aanmerking gemaakt en geene vraag gedaan. Mij dacht, dat was gehoorzaamheid; mij dacht, dat was trouw! Van ziekte is nog niet de rede geweest; uwe doodsure is nog niet daar; maar laat de pest over u komen en de doodssnik u trillen in de keel, gij zult zien, wie aan uwe rechterzijde zal staan, en wier vingers u de oogen zullen sluiten.
— O, God! o God! ik ben diep rampzalig! riep de grijsaard smartelijk, zich achteroverwerpende in zijn zetel.
— Gij spreekt alleen van u zelven! voegde Metella hem toe.
— Zoo klaagt gij ook! hernam haar gemaal, en richtte zich overeind. Wat wilt gij dan? Gij spreekt zou koel van mijn dood; wenschtet gij weduwe te zijn? Gij glimlacht, mylady!
— Waartoe weduwe van u, mylord? Ben ik het niet reeds van uw zoon?
— Mijn zoon? Ha! gij bemindet lord William!
— Ik zag hem nooit, heer!
— Maar gij denkt toch aan hem?
— Zijt gij ijverzuchtig op een doode?
— Ik vraag u, of gij aan hem denkt?
— Altijd, mylord!… in mijn gebed. [ 186 ]
— En in uwe droomen?
— Zie ik hem engel.
Die vragen en die antwoorden waren snel gewisseld, van de zijde des lords met nadrukkelijken ernst; toch had een opmerker, minder door eigen gevoel in verwarring gebracht dan Archibald, kunnen gadeslaan, hoe een vluchtig rood Metella’s voorhoofd kleurde, en hoe er iets uit haar opgeheven oog sprak, dat reeds weer beheerscht was, toen de hertog opnieuw vroeg: Maar zult gij dan nooit den hartstocht kennen?
— Niet de wilde vlagen van razernij, welke gij zóó noemt.
— Heeft dan nooit eenig sterveling indruk op u gemaakt? Zie, en hij trok haar met zich in het vensterkozijn voor een der geopende kruisramen; zie, in die richting ligt Londen; zie, hare torens kan van hier uw oog niet zien, maar hare paleizen, en hare pleinen kunt gij u denken; betreurt gij daar niets: geen jongeling, geen man; voelt gij niets voor iemand van die allen?
— Ik ben uwe echtgenoote, heer!
— Juist daarom; ongelukkige! die ik ben!
— Ik heb u trouw toegezegd, en…
— En…?
— En zal die houden, zooals het overige. Ik heb te veel eerbied voor u, mylord! om u prijs te geven aan de belachelijkheid der jaloezie. Daarom zeg ik u: wees gerust! ik zal den hartstocht niet kennen.
— Toch zult gij vreezen, wat gij niet kent! Mijn hartstocht zult gij vreezen! riep Archibald, terwijl hij haar driftig terugvoerde in het vertrek; werkelijk scheen hem dat geene moeite te kosten haar te doen beven, want reeds verbleekte zij als eene doode. Hij deed haar plaats nemen in zijn armstoel, hij ging voor haar staan. — Niet waar, mevrouw! ik mag u bewonderen als het schoonste huis raad van mijne zaal, als het heerlijkste standbeeld uit mijne galerij; ik mag! neen, ik wil! hoort gij, Metella, ik wil! Tot u heb ik nooit nog gezegd: ik wil! nu wil ik zeggen, wat ik [ 187 ]kon! Zijn blik viel op haar arm, dien zij achteloos rusten liet op de leuning van zijn stoel; die blank was als albast, schoon doortinteld van den zachten rozegloed des levens, maar die toch daar lag als de arm van een lijk, koud en kalm! Hij greep dien arm, schudde dien hevig, en drukte met een woest vuur zijne lippen daarop. — Zie, ik kon dien arm verpletteren onder mijne kussen! Zij trok dien terug.
— Grijsaard! gij doet mij pijn! riep zij hoonend.
Hij vervolgde: Grijsaard! Ja, ik ben een grijsaard; mijne lokken zijn verzilverd, en toch ik kon ze, grijs als ze zijn, strengelen tusschen het dartele bruin van de uwe. Zij huiverde zichtbaar; toch antwoordde zij met overspannen moed:
— Genoeg! ik weet het! men moordt met liefkoozingen zoo wel als met het zwaard! maar het is niet alzoo, dat gij mij liefde zult afdwingen. Hertog van Eastland! zet niet op het spel, wat gij nog bij mij zijn kunt. Ik heb u nooit mijne achting geweigerd; wie zegt u, dat ik niet leeren zal uwe vnendm te zijn?
— Ligt er hoop in dat woord? vroeg hij, terstond weer bevredigd, en vatte hare beide handen. Metella! kan er een tijd komen, dat gij mij het leven geeft, het leven door uwe liefde…
— Het eeuwige leven na den dood, die haast nadert! denk daaraan Archibald van Eastland! riep eene zachte en doffe stem dicht bij hem, en een monnik vertoonde zich, Ongeschoeid als een Franciscaner; de strenge haren gordel dicht om de pij gesnoerd; de handen geheel geborgen in de lange wijde mouwen; de kap diep heengetrokken over de oogen, stond dáár die dienaar der Kerk onbeweeglijk en ernstig, als bracht hij een oordeel of een aanklacht. Lady Metella had zich ver schrikt omgewend, en zag met verwondering op den gewijden indringer. De lord daarentegen had in de eerste verrassing de hand aan zijn zwaard geslagen, en riep nu toornig den stoorder toe: Franciscaner! wat geeft u het recht, ongeroepen binnen te dringen bij den hertog van Eastland? [ 188 ]
Tot antwoord sloeg de monnik zijne kap op. Het was een nog jeugdig gelaat, dat toen zichtbaar werd, maar een lijdend gelaat loodkleurig bleek en ziekelijk vermagerd. Des te schriller kwamen de groote zwarte oogen uit, die zich smeekend naar den hertog ophieven, met eene uitdrukking van angst en vrees, die vreemd afstak bij de dreigende taal, waarmede hij zich had aangemeld. Op Archibald deed het zien van dat gelaat eene vreeselijke uitwerking; sprakeloos van ontzetting bleef hij hem aanzien, liep daarop driftig met afgewend hoofd van hem weg, en vroeg geheel uit de verte toornig en hard: Waartoe komt gij?
— Mag ik spreken, heer:
— Niet in het bijzijn dezer vrouw! — Lady Metella! de taal, welke die monnik gaat spreken, is niet geschikt voor vrouwenooren, zeide lord Archibald, en daarbij vatte hij met hoffelijkheid hare hand, en leidde haar tot de deur.
Nieuwsgierigheid, of welke gewaarwording anders, deed haar nog even naar den monnik heenzien. Zijn oog was haar gevolgd, en bleef op haar gericht met eene uitdrukking van haat, die haar verraste, evenzeer als ontzette.
— Ziedaar dan de vrouw, aan wie men mij opoffert, mompelde hij luid genoeg, dat zij het hooren kon.
Bij dien blik, bij dat woord greep eene onverklaarbare belang stelling haar aan; zij wilde terugkeeren; maar de hertog weerhield haar, en dwong haar de galerij in te gaan.
Zoodra zij alleen waren, nam het gelaat en de houding van den monnik opnieuw eene smeekende en ootmoedige uitdrukking aan.
— Dat heeft Matthews mij gedaan! sprak de hertog half luid, terwijl hij, met den rug naar zijn bezoeker toegekeerd, bij een venster ging staan.
— Matthews heeft geene schuld; hij zeker zou mij niet tot u gebracht hebben; uwe vreemde dienaren hebben mij toegelaten om dezes kleeds wille, antwoordde deze met eene zwakke en droefgeestige stem, maar die toch welluidend klonk, zoowel als ernstig. [ 189 ]— Weet gij, wat gij gewaagd hebt, jonkman?
— Het uiterste, mylord! maar het is ook om geen kleinen prijs!
— Broeder Franciscaner! gij moest uw hart hebben afgetrokken van de begeerlijkheden der aarde.
— O! Bij de heiligheid van den band, die ons bindt, heer! bespot mijne ellende niet! Hoor mij, want voor het eerst in geheel mijn leven heb ik moed gevonden, om tot u te spreken, en een uur als dit keert voor mij niet licht weder. En toch wacht ik daarvan alles. Daarom hoor mij, heer!
— Welnu, ik luister.
De monnik, die ver van den hertog verwijderd was, trachtte dezen nu te naderen. Zijn gang was slepend, en het was te zien, dat het loopen hem moeielijk viel.
— Geef mij ten minste nu den troost van uw aangezicht, vader! sprak hij.
Zoo waarachtig u het zonnelicht lief is, dat woord tot mij niet weder!
— Helaas, mylord! ik gehoorzaam; ik heb nooit geleerd mij te verzetten tegen u; maar waarom toch rust uw toorn op mij zoo lang en zoo onverbiddelijk… en… vergeef mij de stoutheid!… zoo onrechtvaardig? Wat heb ik met wil en kennis misdaan tegen u? Wat mishaagt u in mij, dat mij niet is toegekomen van God en waarin schuld ligt voor mij. Heb ik niet gewillig afstand gedaan van rang en rechten, toen gij mij voorhieldt, dat een waardiger ze dragen moest? Heb ik niet berust zonder morren, en alleen maar gebeden om een weinig liefde? Van alles, wat ik een ander schonk, niets vragende voor mij, dan de gave, die de tijgerwelp ongevraagd krijgt van zijne ouders! En hebt gij mij die toch niet onthouden, mylord. Dat ik een zachteren naam niet uitspreken mag, tuigt er van. O! het is hard, om liefde te smeeken en niets te lezen dan koelen afkeer in het dierbaar oog!
Voor het eerst wierp de vader een blik op dien jamme[ 190 ]renden zoon. Dat woord had hem getroffen. want hij wist wat het was, met eene gloeiende ziel af te stuiten op eene rots van ijs. Hij dacht terug aan eene andere liefde, die hij had afgesmeekt, en die ook zoo beantwoord werd. Dacht hij aan vergelding?
Zeker sprak hij met meer zachtheid en met ontroering in de stem:
— Waarom dan ook niet berust in de plaats, die ik u aan wees. maar ik wil goed voor u zijn; nu dan, zie mij aan; noem mij naar welgevallen; daar is mijne hand!
Met eene langzaamheid van beweging, die door het glinsteren zijner oogen en de geestdrift zijner trekken weersproken werd, trachtte de jongeling de hand te nemen, die hem geboden werd; hij vatte haar tusschen de wijde monniksmouwen, en drukte haar hartstochtelijk tegen de borst. Met bedwongen weerzin liet de hertog hem even begaan; daarop rukte hij zich met hevigheid los.
— Ik heb berust, mijn vader! zoolang een waardiger in mijne plaats stond; maar nu de hand des doods die weder ontledigd heeft; nu niemand dáár is om haar aan te vullen: nu gij alleen staat, heer! nu kom ik terug en vraag van u, wat ge anders vreemden zoudt moeten afstaan!
— Gij vergist u, sir Raphaël! niet aan vreemden. Ik ben hertrouwd. Ik hoop nog op erfgenamen; en zoo niet, mijne gemalin is dáár, eene jonge beminnelijke schoonheid, die ik de rechten eener dochter schenken zal.
— Haar! de vrouw, die met u was, toen ik mij onderstond uw gesprek te storen, met een woord, vermetel en hard, maar dat strekken moest, om uwe aandacht te wekken, want ik wilde geen onbescheiden getuige zijn van uw onderhoud. Van die vrouw wist ik, mylord! maar bij uw eigen gevoel van billijkheid, aan die vrouw zult gij mij niet opofferen! De vrouw, van wie gij weet, dat zij huivert bij uwe liefkoozingen, en terugbeeft van uw blik, en die zich toch heeft laten opheffen tot uwe echtkoets, omdat er [ 191 ]eene hertogskroon op prijkt, die haar trotsch hoofd mist! De vrouw, die, jong en schoon, als ze is, een grijsaard heeft gehuwd, vrijwillig en ongedwongen! een grijsaard, dien ze eerbiedigt noch liefheeft! De vrouw, die de bruid was van den zoon, en die toch den trouwring heeft gewisseld met den vader! Voorwaar de vrouw, die dat heeft kunnen doen, ai wel minder, dan eenig ander, de eere waardig, die gij haar toedenkt!
— Gij hebt veel geleerd in uw klooster van wat daarbuiten omgaat, viel de hertog met scherpheid in.
— Mylord! wij zijn bedelmonniken; sommigen van de onzen trekken het land door, en weten wat er omgaat in de paleizen en in de hutten. Is het vreemd, dat ik onderricht ben van ‘t geen mij zoo na betreft? Nog meer! gij rekent op erfgenamen; de trots en de voorzichtigheid der nieuwe hertogin van Eastland zal ze u geven; wees daarvan verzekerd…
Archibald vatte den spreker bij de schouders. — Jonge man! uwe tong is niet verlamd, sinds wij elkander uit het oog verloren; maar wees op uwe hoede! eene radde tong heeft menig vermetel hoofd in gevaar gebracht!
— Zij is mijn eenig wapen en toevlucht, heer! daarom gun mij, dat ik haar gebruik, en overweeg mijne vraag, of lady Metella u eene dochter zou kunnen zijn, of zij u een zoon zou kunnen vergoeden? Een zoon, die dankbaar zou zijn, niet slechts voor de weldaad van rang en rijkdom in de toekomst, maar ook voor ontheffing van zijne tegenwoordige ellende en jammer, een zoon, die u het leven zou danken, niet meer zooals anderen, maar voor de tweede maal en met bewustheid, wan neer hem dat leven geschonken werd, een zoon, die u lief zoude hebben met al de kracht zijner eigene behoefte aan liefde; met al de oudermin, die in zijne borst gesmoord werd, niet gedoofd; die u geëerd heeft, toen hij leed onder mishandelingen! wat zal hij niet, als hij juichen mag in uwe goedheden! een zoon, die alleen ontvangen wil als eene gunst, wat een [ 192 ]ander slechts nemen zou als een recht! En nog wie weet, welken zegen op uw ouderdom de Hemel u nog toegedacht heeft met mij… ik heb… ik ben… Hij zag schuw rondom zich, toen weer met angst op den hertog, en scheen in diens blik geen moed te scheppen, om voort te gaan; want hij voleindde zijne zinsnede niet, maar wierp zich alleen met een diepen zucht aan zijne voeten en drukte het hoofd tegen de knieën zijns vaders.
Toen dus Archibald op hem nederzag, viel zijn oog niet op dat roerend en belangwekkend gelaat, maar alleen op een kleine menschelijke gestalte in de smadelijke kromming der zwak beid, in den onooglijken dos van eene pij!
— En die gekromde worm zou de vertegenwoordiger zijn van mijn geslacht! riep de hertog, terwijl eene trotsche verontwaardiging hem de wangen hoog kleurde. Mijn geslacht, dat slechts forsche mannen en gespierde jongelingen heeft gekend; dat grijsaards onder zijne leden telt, die het zwaard nog met roem voeren kunnen tegen mannen! Bij God, ongelukkige! hoe konden de hersens van zoo zwak een hoofd, nog zoo vermetel eene hoop omvatten?
De jonge man hief zich halverwege op, en sprak toen met iets in den toon dat van zelfbewustheid getuigde:
— Mylord hertog! is het dan juist de kracht van de spieren, de gehardheid lier vezelen, die een edelman waarde geven? Is op dien regel geene uitzondering mogelijk? Is alleen de vuist, die het zwaard voert, van nut? Is niet de denkkracht van het brein ook iets? Zal die minderheid van het edelste dan altijd zoo blijven door alle tijden heen? Is het gezegd, dat mijn hoofd niet zal weten te werken voor de eer van mijn geslacht, wat de lichaamskracht van voorouders niet vermocht? Is het gezegd, dat de nakomelingschap ook mij niet roemen zou in de dagen, die komen?
— Mogelijk! zoo gij monnik blijft, sir! hernam Archibald koel; het is u toegezegd abt te worden; wat hindert u eenmaal bisschop te zijn?
— Dat was mijne meening niet, mylord! hervatte sir [ 193 ]Raphaël, uitgeput en zwakker van stem; ook weet uwe lordschap, dat men geene aanspraak heeft op hooge geestelijke waardigheid, met een lichaam als het mijne. — Ik spreek van uw stand… zelfs koning Hendrik wijdt zich, zegt men, aan de wetenschap pen… en zou hij niet kunnen prijsstellen…
— Op een hoveling van uw voorkomen! hernam Archibald, met een bitteren glimlach. Zie, sir! ik heb u laten uitspreken, tot gij alsnu uitgeput naar adem hijgt… opdat gij niet klagen zoudt, ongehoord te hebben moeten heengaan; ik vergeef u deze onhandige poging tot verbidding van een wil, welks vast heid gij hadt kunnen kennen… Nu drink eene teug… en dan sta op, en ga van hier…! drink…en hij bracht hem een gevulden beker aan de lippen. De jongeling nam eene teug. — Water, mylord, sprak hij terstond daarop. Om Gods wil! Water! die wijn brandt als vuur!
— Jammerlijke knaap! ik ben twee en zeventig jaar, en ik ledig drie zulke bekers, zonder hinder. En dat is dan het wezen, dat bedelen komt, om in mijne plaats te staan!…
Die vurige wijn had toch zijne werking gedaan; zijn ongewone prikkel gaf den jongeling eene veerkracht, een opgewonden moed, zooals hij nooit gekend hadt en bovenal niet tegen zijn vader.
Hij richtte zich op en week achterwaarts, tot aan een der gebeeldhouwde pilasters van den schoorsteen; daar bleef hij staan recht overeind; zijne oogen flonkerden weder zooals in het eerst.
— Bedelen, heer! riep hij, gij weet, dat ik niets vraag dan het mijne. Gij weet, dat ik rechten hebt die geene vaderlijke barbaarschheid mij ontnemen kan. Hertog van Eastland! ik ben , oudste zoon, uw eenige, uw wettige zoon; en zoo ik dat woord luid wilde uitroepen aan het hof, of in het midden onzer vasallen, bij uw leven of na uw dood, geloof mij, de kloostergelofte bindt mij niet zoo [ 194 ]vast, of de strikken uwer onmenschelijke list zouden vaneengescheurd worden, en ik vrij en erkend aan uwe zijde staan, of plaatsnemen op uw zetel!
— Arme dwaas! en hoe zoudt gij aanwijzen, dat gij geen bedrieger waart, zoo ik u verloochende? Begraven in de tombe en begraven in het klooster, zijt gij een dubbelen dood gestorven: den dood naar de wereld en den dood naar de Kerk…
— Helaas! jat ik heb niet één bewijs voor de waarheid; gij hebt mij wel zeker ontbloot, wel zeker ontzet van elke hoop, gij hebt mij wel zeker machteloos gemaakt tegen uwe wreedheid, hernam sir Raphaël na de korte overspanning, opnieuw terugvallende in zijne moedeloosheid. Maar zoo er geen recht voor mij is bij de menschen, zal niet God eindelijk voor mij getuigen?
— Ongelukkige! gij durft u beroepen op het oordeel Gods, die u verworpen heeft door een zichtbaar teeken! Werkelijk boog de ongelukkige het hoofd als een verdoemde der Godheid. De hertog vervolgde: Maar sinds gij niet berust in de uitspraak uws vaders; sinds gij spreken durft van u luide te verzetten tegen zijn wil; sinds ge spreekt van luide te roepen, terwijl wij u bevolen te zwijgen, meent gij. dat er geene in—paces zijn, diep genoeg en dompig genoeg, om er geene menschelijke stem uit te hooren, of geene kerkers, waar iedere stem zich smoren laat? weet gij, dat gij in mijne hand zijt, en dat niets mij hindert, eene vreeselijke leugen tot eene nog vreeselijker waarheid te maken?
— Ik weet het, mylord! ik ben weerloos tegen geheel de wereld weerloos als eene vrouw of als een jonggeboren kind, en boven alles weerloos tegen u; maar juist daarin ligt mijne sterkte; gij zult het ergste aan mij niet volbrengen: een Eastland doodt zelfs geen weerloozen vijand.
— Met recht toch een ongehoorzamen vasal, die zich verheft op zijne zwakheid. En daarom hoor het tot uwe straf; Nooit zal ik u den rang geven, dien gij hebt afge[ 195 ]ëischt en nu zeker verbeurd; zelfs niet, al waart gij sterk en krachtig, en mijn geslacht tot sieraad, zooals nu tot schande; mijne gemalin of hare kinderen erven mijn naam en bezitting, tenzij het mogelijk ware en bewezen wierde, dat uw broeder lord William een erfgenaam had nagelaten! Dit is mijn besluit, dat ik bezwere bij God en St. Joris! Gij weet, of gij verder iets te hopen hebt, en daarom verberg u, of ik zal u verbergen; blijf een doode, of gij zijt het! Houd u dit voor gezegd, en nu vaarwel… en Archibald wendde zich opnieuw van hem weg, en trad naar eene zijdeur van het vertrek. — Het is dan gedaan! riep de jongeling met wanhoop. Voor het minst laat mij nog eenmaal uwe knieën omhelzen, vader! De hertog schuddezwij gend het hoofd. — Heer! gij weet, dat ik gehoorzamen moet: gun mij nog eenmaal te bidden in uwe kapel… Archibald knikte toestemmend: Alleen herinner u, dat ik zonder barmhartigheid zijn zal, zoo gij spreken durft!
— De dooden spreken niet, heer! riep de monnik… en de deur van ‘s hertogs kabinet viel achter hem toe.
Lady Metella’s geschiedenis hebben wij geraden uit de onsamenhangende woorden, die haat of toorn in den mond namen, of die zij zelve met bitterheid uitsprak. Haar hart is ons niet duidelijk geworden; wij gaan het bespieden.
Neen, het was niet waar, wat die mannen lasterden; niet uit ijdelen hoogmoed of lage hebzucht had die jonge vrouw zich verbonden aan dien grijsaard, schoon ze hem liefhad, noch eerde. Niet vrijwillig en uit eigene keuze, schoon, voor het oog der menschen, zonder dwang. Een zedelijke dwang had haar daartoe verplicht. Zij had eene gelofte afgelegd, hoewel nog te jong voor de vervulling. Een vader had de gelofte geëischt op zijn sterfbed, dat zij de rijkdommen van Maxwell ruilen zou tegen de hertogskroon van Eastland, door haar huwelijk met den erfgenaam. Lord William was haar voorgesteld als een schoon, moedig jongeling, en de jonge Lady, met eene diepvoelende [ 196 ]ziel, met eene verbeelding, door eenzaamheid en gebrek aan afleiding opgewonden tot het hoog romaneske, had zich den onbekenden bruidegom voorgesteld onder den heerlijksten vorm, dien zij zich scheppen kon. Hij was hare aanbidding geworden en hare liefde, maar de reine liefde der onschuld voor het onstoffelijk ideaal! Gevaarlijke droomerij, die haar de dragelijkste werkelijkheid kon vergiftigen, zoo de echtgenoot met minder, maar slechts ongelijk was aan het hersenbeeld. De dood redde haar van teleurstelling, nadat de verlovingsgeschenken waren gewisseld, waarbij een brief van lord William hem haar kennen deed als een gevoelig en schrander jongeling. Het tooverbeeld had dus niet een zijner stralen verloren, en bleef in vollen sneeuwreinen glans voor haar schitteren. Zijn dood was plotse ling en onnatuurlijk; hij was te Eastland-Castle, en wondde zich door een ongelukkig toeval op een hertenjacht; zoo ten minste sprak zijn vader, die uit Londen de verweduwde bruid bezoeken kwam.
De hertog, hetzij begeerig naar hare schatten, hetzij door hare schoonheid betooverd, herinnerde haar den wensch van sir George Maxwell dat zij. den vertegenwoordiger der Eastlands tot gemaal zoude nemen; hij zelf was de eenige… hem was zij toegevallen… tenzij haar geweten toeliet te breken, wat zij een stervende had beloofd. Metella was een dier sterke geesten, die de woorden plicht en rede als meesters hebben erkend over hun wil. Zij deed, wat zij haar plicht achtte. Zij wist toch, dat geen levende hare ziel zoude vervullen, en zij zeide tot den grijsaard, dat zij hem de hand gaf, maar haar hart voor zich behield. Hij lette daarop niet, of hij wilde daarop niet letten. Zij hoopte, dat de sympathie der vriendschap haar binden zoude aan hem die de vader was van den geliefde, en dat dit voor beider levensgeluk genoeg zoude zijn. De onschuld van haar hart bedroog haar; toen de echtgenoot hartstocht eischte,schrikte zij terug vande eigenbaat des grijsaards, die den rouw om den zoon vergat voor de vreugd van [ 197 ]zijne erfenis. Waar zij gehoopt had zich over dezen te kunnen uiten, sloot zij hem diep weg in het heilige der heiligen harer ziel: het reinste, wat zij er in besluiten konde, het beeld van een engel, van een wezen, dat nooit mensch geweest was voor haar, en ging koel door eene wereld heen, waaraan niets haar bond, dan een zware plicht. Wat zou ze den hertog van Eastland eene liefdevolle dochter zijn geweest! Wat was ze Archibald eene liefdelooze echtgenoote! Wij hebben gezien, hoe zij, onverschillig waar zij leefde of hoe, de beschikking van haar lot geheel in zijne handen had gelaten; dat hij haar naar Eastland-Castle voerde, was haar welkom geweest. Zij dacht er zoeten weemoed in te vinden, te wonen, waar de geliefde had geleefd en waar zijn gebeente rustte; maar het gesprek van dien ochtend had geleerd, dat eenzaamheid voor haar geene rust zou zijn, en dat de hartstochten van anderen, hunne liefde, hun haat, die zij niet mede voelde, haar hier van naderbij zouden omringen en meer drukkend kwellen. Wat afkeer haar Archibalds liefde inboezemde, de sombere onwil, dien zij las uit de trekken van Matthews, maar bovenal de haat, die haar had toe geschitterd uit het oog van dien zonderlingen monnik, boezem den haar eene ontzetting in, die zij zich noch verklaren kon, noch van zich weren. Ook in den stuggen eerbied der bedienden, door Matthews tegen haar opgeruid, trof haar iets, dat haar met angst vervulde. Het was, of haar hier op Eastland Castle iets dreigde, dat zij te Londen, of op Maxwell—Hall had kunnen ontgaan, en of die lieden zich in den nood tegen haar stellen zouden in plaats van haar te beschermen. Welk onheil het zijn moest… verklaarde zij zich niet: de dood? een schielijke zou haar welkom zijn geweest; maar het onzekere van wat haar dreigde, en hoe het haar toekomen zou, en door wien van die allen, martelde haar met zevenvoudige doodsangsten; en toch wilde zij geene zwakheid toonen voor het oog van die anderen. Zij had berekend, dat haar eigen twijfel aan de onschendbaarheid van haar per[ 198 ]soon eene aanranding kon uitlokken, en dat hare beste verdedigingskracht liggen moest in hare stoutmoedigheid. Zoo had zij voor Archibald gestaan, met den spot en het verwijt in den mond en met de vrees in de ziel! , zoo behandelde ze Matthews streng en met hoogheid, schoon ze telkens het verderf meende te lezen uit zijne blikken.
Bij die overspanning had zij eene toevlucht noodig; eene plek, om uit te weenen; een onbeluisterd oogenblik, om de opgekropte zuchten te slaken. De toevlucht zocht ze in het gebed; het oor, dat hare klachten mocht hooren, was dat van den priester in de biecht; de plek, waar zij vrij dacht te zijn, de kapel, door de menigte na de mis verlaten. Het achtbaar voorkomen van den kapelaan lokte haar uit tot vertrouwelijkheid; het was nog een jeugdig man, eerst kortelings den vorigen kapelaan opgevolgd, met den hertog alleen bij gerucht bekend, doch zooveel te beter met diens zoon lord William wien hij in zijne laatste ure had bijgestaan.
Nog nadat Metella zich uitgestort had voor den biechtvader , had zij een gemeenzaam onderhoud met pater Gregorius, die eindigde met te zeggen: — Na dit alles, mylady! twijfel ik niet, of het is aan u, dat ik de kleine nalatenschap moet over geven, waarvan hij mij, stervende, de bewaring heeft toevertrouwd, totdat, was zijn woord, iemand, die hem verwant was en liefhad, van zijn verhaasten dood inlichtingen zou komen afvragen, en op ‘t geen hij naliet, aanspraak maken; de hertog, uw gemaal, was er niet mede bedoeld, met name zonderde hij hem uit. Ik had aan Matthews gedacht; maar hij betoonde lord William, noch vóór, noch na zijn dood een bijzondere ge hechtheid; zoo wachtte ik dan, en ik ben nu overtuigd, dat de jonge lord op uwe ladyschap, op zijne bruid heeft gedoeld. Wil mij volgen, mylady! ik zal u het toevertrouwde wijzen. Ik begrijp, dat het u schokken moet; maar toch zal het u zoet zijn, eene gedachtenis zijner liefde te ontvangen. En hij leidde haar naar een ander gedeelte der kapel, door een hoog en kostbaar gebeeldhouwd traliehek van het overige afgescheiden. In [ 199 ]marmeren nissen hingen daar de afbeeldsels van de voor vaderen der Eastlands, die schril en strak nederzagen op eene kostbare tombe, welke zich daar verhief; het familiegraf der hertogen van dit geslacht, waarop hun roemruchte stamheer in vollen ridderlijken dos lag uitgehouwen, in wit albast, dat prachtig afstak bij de zerk van zwarten toetssteen, op welke hij rustte. — Daaronder sluimeren ook uw bruidegom en zijn oudere broeder , die vroeger stierf, sprak Gregorius, terwijl hij haar daar voorbij voerde.
— O! Ik wil hier veel bidden; riep Metella hartstochtelijk…
— Doe dat, Mylady! het zal uwer ziele rust geven, en der zijne zaligheid, en mylord zal u niet licht storen; hier komt hij nooit, naar men zegt. Maar ziedaar de erfenis van uw vriend, trouw bewaard in de schaduw van zijn graf, onder de hoede van zijne schim, sprak hij, op eene eikenhouten kist wijzende, kunstig uitgesneden en met een rond deksel; en hier is de sleutel, die u toegang geert, nooit door mij gebruikt tot onbescheiden doel, want zijn wil was mij heilig. En nu, God geve u vrede en troost! de geschenken der dooden kosten ons tranen; en na dit woord verwijderde hij zich met eene edele kieschheid. Toen zij alleen was, knielde Metella, onder tranen, bij de geheimzinnige kist neder; de zielsbeminde had aan haar gedacht, en met liefde aan haar gedacht; alzoo bemind e hij haar ook; alzoo had den hunne zielen verwantschap gehad tot in den dood; misschien omzweefde zijn geest haar nu, en zag toe, hoe ze zijne gedachtenis ontvangen zoude, en zou met haar samenstemmen in dank of in weemoed. Het duurde eene poos, eer zij besluiten kon den sleutel te gebruiken; zij deed het met huiverenden eerbied, als ging zij de geheimenissen der geestenwereld ontsluiten. Zij vond… een volkomen riddergewaad, dat voor fijne vormen gediend moest hebben, een zwaard zonder scheede en twee rollen beschreven perkement. Voorwaar, zonderlinge kleinoodiën, om te vermaken aan eene bruid. De Lady nam het geschrevene, en las met aandacht, [ 200 ]diep geroerd, met de uiterste verrassing, en eindigde, onder tranen, met den uitroep: Gij zult gehoorzaamd worden. Toen borg ze de voorwerpen zorgvuldig weg, en verdiepte zich in een gebed voor den geliefde. Een slepend geschuivel langs haar heen schrikte haar op. Zij zag om zich. De monnik stond niet ver van haar, geleund tegen de tombe. Somber staarde hij rondom zich, en scheen haar niet op te merken. Metella smoorde den kreet van ontsteltenis, die dreigde haar te ontsnappen, en naderde hem. Het was of ze den haat trotseerde, die haar toelichtte uit zijn oog, zoodra hij haar gewaar werd.
— Ik had toch gehoopt, hier vrij te zijn van deze! sprak hij. — Stelt gij belang in een dezer dooden? vroeg zij.
— Valsche vrouw! gij wilt mij verlokken tot een woord, dat mij verderft, riep hij; maar gij zult niet slagen, en hij wilde zich verwijderen…
— Ik ben uwe vijandin niet, sprak zij; terwijl zij trachtte hem terug te houden.
— Gods vloek! de vloek van lord William over u, zoo gij mij ophoudt, riep hij zich losrukkende, en waggelde voort, zoo snel hij vermocht.
Metella volgde hem tot buiten de kapel; daar wachtte ze haar page, haar eigene, een vasal van Maxwell. George! volg dien broeder Franciscaner, en zie waar hij ingaat, beval ze hem fluisterend.
Met den moed, waartoe altijd een ernstig voornemen bezielt, verliet lady Metella, in den avond, onder het geleide van haar knaap, heimelijk het kasteel; hij voerde haar langs een zijpad door een bosch, naar den bouwval van een toren, in welks benedendeel, sinds de oudste geheugenis, een kluizenaar had gehuisd, zoo vroom en zoo heilig, dat geen ongewijde zijn drempel mocht betreden. Dit wisten de Lady en de page niet; maar de laatste wist wel, dat hij hiet den monnik had zien binnengaan, dien zijne meesteres hem [ 201 ]bevolen had te volgen. — Metella liet George aan de deur post vatten, en ging binnen, want eene lichte sluiting alleen bewaakte eene schuilplaats, welker reuk van heiligheid haar tegen onge wenschte indringers placht te beschermen. De lady zag in dit holle steen en benedengewelf, bij het schijnsel eener kleine lamp, niets dan het gewone huisraad eener kluizenarij, maar zij onder zocht nauwer, en vond een trap van rooden baksteen, eenige treden hoog, die naar den ingang voerde van een ander verblijf. Stoutmoedig klom zij op, en toch wist ze, dat zij een vijand tegemoet ging, maar een zulken, die het niet lang blijven moest; zij klopte aan. — Het zal Matthews zijn; sprak eene zachte stem, en… snel werd er geopend. Eene jeugdige vrouw, welgekleed, maar hoogst eenvoudig, had de lady dien dienst bewezen. Metella trad binnen, eer deze het verhinderen kon… toen zag zij den monnik, of liever sir Raphaël, niet meer in monniksgewaad, maar toch in eene sobere kleeding; hij was gezeten met den rug naar de deur, en hield een bevallig kind op de knieën, dat kraaide van gezondheid en dartelheid.
— Welnu, Matthews! riep hij, en draaide zich om… daar ontviel de zuigeling bijna zijn sidderenden schoot. — Dat is de vrouw, die ons den doodslag brengt, Lucy! Verdedig ons kind! riep hij met schuwe ontzetting.
De arme Lucy! zij iets of iemand verdedigen. die alleen door Metella’s gedienstige hand voor nederzinken beveiligd werd!
— Ha! ik zal de mijnen redden, al moest ik u verscheuren met de tanden, gilde hij wanhopig, en stond op; het kind sloot hij vast in de armen, die hij kruiselings over de borst drukte, en naderde haar.
— Geene verdediging is noodig, sir Raphaël! of liever, lord van Eastland! ik kom ter uwer redding. Wees volkomen gerust, en leer mij kennen!
— O! Met zulk eene stem spreekt geene slang; uit zulk een oog loert geen duivel! Gij weet alles, en nog leef ik; dan wilt gij mijn verderf niet? [ 202 ]
— Zoo het niet was tot uw voordeel, kwam ik dan zelve en alleen? Ik breng u de erfmaking van uw broeder; gij moet eene scheede hebben voor dit zwaard.
Sir Raphaël wierp zich aan hare voeten. — Mylady! ik heb u miskend! vergeef het wantrouwen van het uiterste ongeluk! zoo ik u haatte, was het niet uit lage eigenbaat, niet voor mij zelven; voor mijne vrouw, voor mijn kind, moest ik naijverig zijn op mijne rechten!
— Ik zal ze u niet betwisten; hoor, wat ik weet, en wat ik besloten heb:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wat de lady wist en gelezen had uit het eerste perkament, dat zij ontrolde, was, wat de feiten betreft, het volgende; slechts waren ze verhaald in den stijl en de woorden dier dagen, en doorvlochten met opmerkingen en zedelessen, in den geest diens tijds, dien wij niet wel met onze pen van de 19de eeuw kunnen wedergeven.
De overledene biechtvader van Eastland-Castle is het, die spreekt, en met een vroom doel; gelijk wij zullen zien.
»Archibald van Eastland, door zijn echt met Edith van Dalvyar, vader van twee zonen, had altijd eene zekere voorliefde betoond voor zijn jongsten zoon, sir William, een knaap van een ievendigen, stoutmoedigen aard en van eene forsche en bloeiende gezondheid, ten koste van zijn ouderen, Raphaël, die zwak en kwijnend was en van beschroomden en zachten aard. Bovenal sedert den dood zijner gemalin werd dat onderscheid in het oogloopend, zoo zelfs, dat hij sir William naar Londen zond, om onder de jonge edellieden van prins Hendrik te worden opgevoed, hoewel hij nauwelijks negen jaren bereikt had; terwijl hij zijn erfgenaam, die er twaalf telde, in afzondering op Eastland-Castle terughield, hem niet zelden ruwelijk mishandelde, en somtijds in sterken toorn uitborst, als iemand dezen den titel gaf, die hem toekwam. Wij begrepen toen allen, dat Mylord besloten had hem te onterven, zoo daartoe [ 203 ]eenig voorwendsel te vinden zou zijn; maar vooreerst vond hij het niet, want de jonge lord was van een uitnemend verstand en eene zonderlinge geschiktheid tot de oefeningen des geestes, aan welke te ontwikkelen en te volmaken, wij, naar onze krachten, hebben medegewerkt. Het was opmerkelijk en wel treurig, dat de hand des Heeren het booze opzet van den vader kwam steunen. De arme Raphaël, die vrij meer vermetel was in het onderzoeken van de geheimenissen van Gods schepping, dan voor een wijs en geloovig christen paste, had zich bij een hevig onweder naar den omgang van een der torens begeven, om de uitwerking van den bliksem op het landschap waar te nemen. Ten uiterste ontrust over zoodanige waaghalzerij, was Matthews, de hofmeester, den jongen lord gevolgd, om hem te waarschuwen en van zijn inval af te brengen… maar het was te laat.
»Een schichtige bliksemslag, gevolgd door een geweldigen knal des donders, schudde en verlichtte tegelijk de donkere wenteltrap, die hij opklom; die slag had den jongeling getroffen; hij lag in stuiptrekkingen neder, toen de hofmeester bij hem kwam; de balustrade van den omgang had geleden, en, zonderling! het vaantje van geslagen koper met het uitgesneden wapen der Eastlands was gesmolten, alsof met het onheil van dit symbool derzelver val besloten was.
»Het duurde lang, eer lord Raphaël het doodsgevaarte boven was, want reeds de schrik en de hevigheid van den schok had den zijn zwak gestel op het vreeselijkst aangetast. Toen hij eindelijk uit eene lange ziekte als hersteld oprees, was hij aan de rechterzijde geheel verlamd, hand en voet beide onbruikbaar; hij was toen zeventien jaar. Hoewel Mylord Eastland alleen twee personen, Matthews en mij, tot zijne oppassing toegelaten had, en de andere lieden van het kasteel in volstrekte onzekerheid liet omtrent den toestand van hun jongen heer, bezocht hij zelf zijn zoon bijna dagelijks. Maar wij bemerkten spoedig, dat de jongeling doodelijk neerslachtig was na elk dier bezoeken, en ten laatste zoo neergedrukt werd, en zulke onsamenhangende woord[ 204 ]en van smart en vrees uitte, dat wij voor krenking van zijne vermogens begonnen te vreezen. Toch was dat zoo niet; hij had reden voor zijn angst en droefheid. Na een ernstig vermaan, vertrouwde hij zijn leed aan mij. De hertog hield hem telkens voor, dat hij een verworpeling was van Gods gunst door een verschijnsel des hemels geslagen, en volstrekt ongeschikt tot iederen plicht van zijn stand en rang; dat hij onwaardig was, evenzeer als onbekwaam, om het hoog geslacht der Eastlands te vertegenwoordigen; dat hij zijne rechten moest afstaan aan zijn broeder, en zich gelukkig rekenen, in een klooster verscholen te mogen blijven, en dergelijke redenen meer die alle strekten, om mij te overtuigen, dat mylord het voorwendsel ge vonden had, waarnaar hij wenschte, en dat de ongelukkige Raphaël verloren was. Ik bemoedigde hem echter naar mijn vermogen; sprak hem de hoop in, die ik zelf miste, en besloot in het geheim aan lord William te schrijven, die, als kind, zijn broeder zeer beminde, en zeker zulk een onrecht niet dulden zoude; maar de hertog voorkwam mij; ook hij had er op ge rekend dat lord William, hoewel hij nog maar een knaap was, niet bij het leven van Raphaël zijn opvolger zou willen zijn; en ziehier, hoe hij dit verhielp: Toen de beterschap van zijn zoon zoover gevorderd was, dat hij zich kon voortsleepen van het eene einde des vertreks naar het andere, trad de hertog bij hem binnen; daar wij, Matthews en ik, ons wilden verwijderen, zooals wij gewoon waren, beval hij ons te blijven. Er lag zoo iets ernstigs en noodlottigs op zijn gelaat, dat mijn jonge lord, die altijd schuw en bedeesd was voor zijn vader, zich huiverend aan mij vastklemde, als hadde ik hem kunnen beschermen.
»Mylord zeide eenvoudig en op koelen toon:
» — Sir Raphaël! het is heden uw sterfdag; ik heb uw broeder geschreven; hij komt uit Londen terug, om uwe uitvaart te helpen vieren!”
De arme Raphaël kon niet antwoorden, zoo was hij door schrik bevangen, en de hofmeester en ik niet minder dan [ 205 ]hij zelf; wij dachten, dat mylord hem ombrengen zoude, en ik vermaande hem fluisterend getroost te zijn, en op den goeden God en zijne heiligen te vertrouwen in dezen uitersten nood.
»Maar de hertog zag ons even aan, en vervolgde toen tot zijn zoon met een glimlach: (o! mylord Eastland was een vreeselijk man in de kracht zijner jaren!) »Wees gerust! uw nutteloos leven zal u niet ontnomen worden; slechts is tot de opvolging van lord William die schijn noodig voor de wereld; gij zult in het Franciscanerklooster, dat op mijn grondgebied staat, de ge.lofte afleggen; een rijk uitzet zal er u eene goede verzorging verschaffen, indien ik u bereid vind tot gehoorzaamheid.”
— »Ik zal gehoorzamen, mylord!” antwoordde Raphaël alleen, en wij waren beiden geroerd over de schielijke toestemming en kinderlijke gehoorzaamheid van den jongen lord, die terstond machteloos in mijne armen zonk.
» — Laat hem gereed zijn, om nog dezen avond vervoerd te worden,” beval mylord ons; en toen ik nog trachtte, hem van zoo wreed een voornemen af te brengen, door hem de onbil lijkheid en strafwaardigheid daarvan voor te houden, en tevens hoe weinig lord Raphaël, die een goed zoon was, en slechts door ongelukkige omstandigheden zijn misnoegen op zich gela den had, zulk eene ongenade verdiende, ontstak mylord in zulk eene gramschap tegen mij, dat alleen de achtbaarheid van mijn ambt hem afhield mij te doorsteken; daarop eischte hij van mij en Matthews, dat wij zweren zouden, het geheim te bewaren van het in leven zijn des jongen Raphaël; en toen wij aarzelden, noemde hij dezen eed als de eenige voorwaarde voor het leven des jongelings; nu deden wij, wat van ons geëischt werd; wij konden mylord toch niet hinderen in hetgeen hij voorhad; wij waren zelven geheel van hem afhankelijk, en ook, wie zou ons, een gering priester en een vasal, tegen een zoo groot heer gehoord hebben of gesteund. Daarop verliet ons de hertog. Toen ik wel verzekerd was, dat niets verder baten zou, [ 206 ]begon ik mijn jongen lord te versterken tegen zijn ongeluk met de troostgronden van den godsdienst, en hem eenige regelen op te geven, waarnaar hij in het klooster en in den nieuwelingstaat godvruchtiglijk en vergenoegd zou kunnen leven; zoodat hij wel met treurige verslagenheid, maar toch zonder onchristelijke wanhoop, het vaderlijk huis verlaten heeft in een dichtgesloten draagstoel; want mijn lord vermocht niet te paard te rijden, om zijn zwakken lichaamstoestand.
»Nadat hij het nieuwelingskleed had aangenomen, heb ik Raphaël nog eenmaal mogen bezoeken, met toestemming van mylord, en toen van hem gevraagd de wereldlijke kleeding, die hij voor het laatst had gedragen, zooals gebruikelijk was, welke hij mij ook gegeven heeft: alleen voor zich behoudende de scheede van zijn degen, die van rood fluweel was en door zijne moeder zelve bestikt. Daarna heb ik van hem afscheid genomen voor dit leven. De nieuwe erfgenaam gaf bij de plechtige uitvaart blijken van oprechte smart, en zijne droefheid was zoo groot, dat hij in langen tijd niet besluiten kon, zijn titel van lord te dragen. God geve hem eene vroolijker toekomst dan zijn broeder!
»De kleederen van Raphaël, benevens zijn zwaard, zijn door mij bijeengehouden en bewaard op de plaats, waar men dit geschrift vinden zal, opdat, wanneer door deze of dergelijke ongerechte handelingen, dit geslacht ten val mocht komen men niet twijfelen aan de rechtvaardigheid des Hemels, als zij het hooge nederwerpt, zonder uiterlijken schijn van boosheid; en tevens om, daar mijne tong geboeid is door een eed, nog eene kans te laten tot ontdekking van den waren erfgenaam, dien men kennen zal aan de scheede van dit zwaard.
»En daarmede den lezer Gode bevolen! Amen! Geschreven met mijne eigene hand, en ongezegeld hier neergelegd op St. Jacobsdag van het jaar onzes Heeren 15 . . , Josephus, van de Orde der Minderbroeders, priester en kapelaan van dit kasteel van Eastland.” [ 207 ]
Het andere perkament, van later tijd, was alleen een kort woord van lord William, geschreven in blijkbare ontroering, verwarring en overspanning, even vóór hij tot de noodlottige jacht uitreed, vanwaar hij besloten had niet terug te keeren. Toevallig had zich zijne aandacht gevestigd op de belangrijke kist; tusschen een der steenen sieraden van de tombe viel hem een sleutel in het oog, en… de ontdekking, die hij toen deed, had hem zoo getroffen, dat hij besloot, niet langer het werktuig en nooit de medepleger van dit onrecht te zijn. Eene poging ter opsporing van zijn broeder bij den prior der Franciscanen was mislukt: deze verklaarde, nooit een nabestaande van de Eastlands in zijn klooster te hebben opgenomen.
Wanhopend den verlorene weder te vinden! wilde hij hem door zijn dood teruggeven, wat hij hem onwillens ontnomen had; hij hield het voor zeker, dat Sir Raphaël zich aanmelden zou na zijn overlijden; vandaar zijne voorzorgen bij dien biechtvader; opdat zijn broeder ongehinderd de plaats hernemen mocht, waaruit hij om zijnentwil was verdrongen geworden.
Zonder overleg of nadenken volvoerde de vurige jongeling zijn besluit zoo schuldig en toch uit zoo edelmoedig een beginsel opgekomen!
Een roerend woord van vaarwel, en eene bede aan Sir Raphaël, was er nog bijgevoegd, nevens eene klacht over de smart, die bruid en vader door hem lijden moesten; en eindelijk nog dit aan ieder, wien zijn schrijven in handen kwam: Stervende boet ik eene schuld, die niet de mijne was; mijn erfgenaam is mijn broeder Raphaël! Wie gij ook zijn moogt, waar voor de handhaving van mijn laatsten wil! Om uwer ziele zaligheid veronachtzaamt dien niet! William, lord van Eastland.
Dat de ontdekking van lord William niet eerder en alleen door dezen was gedaan, verklaart zich licht. Eerst na den dood van den ouden biechtvader was de kist, op diens verzoek, door Matthews daarheen gebracht, onder voorwendsel, [ 208 ]dat het kerkelijk goed was, hetwelk door niemand mocht. worden aangeraakt, en waarvan de nieuwe kapelaan kennis droeg. Lord Williams nieuwsgierigbeid had natuurlijk dien titel niet geëerbiedigd.
Dat Raphaël ondanks de voorzorgen van zijn vader,de kloostergelofte werkelijk niet had afgelegd, bewees zijne echtgenoote, zijn kind Matthews die met minder woorden dan de bloohartige biechtvader, den jongeling troost en moed had toegesproken, maar door krachtiger daden van hulp zijne deelneming bewijzen wilde had nog vóór het nieuwelingsjaar ten einde liep, bij eene afwezigheid van lord Archibald, zijn jongen meester, met behulp van een paar wakkere knapen, aan het klooster ontschaakt, en hem onder een vreemden naam eene schuilplaats bezorgd bij een bejaard edelman in het Kentsche, wien hij tot gezelschap en tot voorlezer strekte. De zonen van dezen beschermer hadden soms wel lust, hun afhankelijken dienaar voor nar te houden; maar bij een spottend woord of eene sarrende vraag, hief hij een blik op, waaruit zulk een diep ongeluk sprak, en tevens zooveel zachte waardigheid, dat de scherts hun op de tong verlamde; daar zij echter niet begepen, waartoe hij nuttig was, sinds hij niet kon gebruikt worden tot diensten of tot vermaak vonden zij de weldaden van hun vader aan een vreemdeling ver kwist, en begonnen hem een haat toe te dragen, die hem het leven, reeds rampzalig door reddelooze afhankelijkheid, nog te meer verbitterde. En toch droeg hij dat leven om den wil van eene enkele, van Lucy, de jongste dochter van den baronet, die met een engelachtig medegevoel zijne ellende beklaagde; zijn groot hart begreep; heenzag over alles, wat zijn uiterlijk tegen zich hebben kon, en als een Engel der liefde en van troost naast hem stond bij iedere grieve. Ook eindigde hij, met haar deelgenoote te maken van geheel zijn lot en lijden, van wat hij was, en toch nooit zijn zou; hare liefde leed er onder, noch won er door; die was reeds voor den armen onbekende zoo groot! Zij gevoelde levendig, dat ze dezen jongeling zoo verlaten door [ 209 ]wat hem het naast bestond, niet aan zijn lot mocht overlaten, nu zij hem eenmaal geliefde had genoemd. Toch was het duidelijk, dat geen openlijk huwelijk, met toestemming van haar vader, mogelijk zou zijn met een man, die naam noch verwant schap kon aanwijzen; en toch besloot Lucy, door de toewijding van geheel haar wezen, een leven te verzoeten, waartegen anderen zich zoo zwaar vergrepen hadden. Zij bewilligde in den heimelijken echt, dien hij, met de zekerheid van hare liefde waagde haar voor te slaan. En toen de vervolging harer broeders hem eindelijk het huis van zijn beschermer uitdreef verliet zij den vader, die nog dochters tot troost overhad, en nog zonen tot steun, voor den echtgenoot, die zonder haar alleen zoude staan op de wereld. Hare kleinoodiën en wat van het moederlijk erfdeel in hare handen was, voorzagen hen van het noodige tot eene reize in de nabijheid van Eastland-Castle waar zij, zonder vrees herkend te worden, van Marthews eene hulp kwamen vragen, die de trouwe dienaar met ruime mildheid verleende. Hem was het lief zijn jongen lord gehuwd te zien; het was eene zekere hinderpaal tegen de kloostergelofte, en bij een mogelijken keer der fortuin, bij een overlijden van den jongeren zoon zonder kinderen, bleef er nog altijd eene kans, om zijn geliefden meester, of de zijnen, hersteld te zien in hunne rechten. Van te meer belang vond hij het, dat lord Raphaël in de nabijheid bleef van zijns vaders huis, en daarom werd de bouwval, door den dood van den laatsten kluizenaar ontledigd, als een geschikt verblijf voor de jonggehuwden aan gewezen! de nabuurschap van het kasteel en Matthews onverflauwde ijver verzekerden hen al het noodige en de vrome bewoners van den omtrek zagen met godvruchtige blijdschap de heilige plaats opnieuw bewoond. Juichte Matthews in zijn hart bij het ongewacht afsterven van den onrechtmatigen erfgenaam, te smartelijker was zijne teleurstelling en toorn, toen hij nog weder eene andere de plaats van zijn lieveling zag in nemen; vandaar die vlammende haat tegen Metella, en zijne waarschuwing aan Raphaël, om [ 210 ]nu te beter op zijne hoede te zijn, daar die vrouw niet anders zijn kon, dan eene kwaadaardige vijandin. Wij hebben gezien, hoe de liefde tot de zijnen den ongelukkigen lord moed gaf, om, ondanks die waarschuwing, nog eene poging te wagen op het hart van zijn vader.
Toen de hertogin van Eastland, na hare geheimzinnige wandeling, weer terugkwam in hare vertrekken, zag zij op het gelaat der omringenden, behalve hunne gewone norschheid, eene zoo zichtbare verwarring en onrust, dat zij haar uitstap ontdekt waande. Maar daar zij zelve eene snelle ontknooping wenschte, vreesde zij eene uitbarsting niet. Den hertog, die terstond daarop bij haar binnentrad, ontving ze dus met al de kalme onverschilligheid, die zij machtig kon worden; na alles, wat ze van dien man wist, trilde haar toch het hart in den boezem, toen hij hare vrouwen heenzond, en zij zich met hem alleen zag.
— Zoo uwe ladyschap van avondwandelingen houdt, zal het goed zijn, voortaan een zekerder geleide te nemen, dan een kleinen page, sprak hij scherp, haar strak in de oogen ziende; — Metella was op iets dergelijks te goed gewapend, om hier te verbleeken.
— Een uitstapje in uw park verlokte mij tot een grooter tocht in het bosch, en toch het berouwde mij; wij dwaalden, en ik genoot niet veel.
— Jammer, dat geen ridderlijk nabuur de schoone avonturierster op zijn slot gastvrijheid heeft kunnen bieden. Maar ik zeg u. mevrouw! reken nooit op dergelijke tijdkortingen: East-land.Castle heeft mijlen ver geene naburen, dan de hutten zijner vasallen, en…, een klooster… ontviel hem, eer hij het wist.
Alzoo laat gij mij bespieden, hernam Metella; welnu! uw Matthews heeft zijn plicht gedaan; hij kent mij niet.
— Zoo er schuld in ligt bij u of verdienste bij mij, behoort zij aan Matthews niet, Hij is ingekerkerd sedert den ochtend. [ 211 ]
— Uw trouwe dienaar, mylord! en waarom?
— Hij mishaagde u.
— Eene hoffelijke oplettendheid, mijn gemaal! maar zoo die reden de ware is, stel hem dan spoedig in vrijheid, met mijne lichte ontevredenheid was het zóó niet gemeend, Ik bid u, ontsla hem! Doe dat om mijnentwil!
— Die verandering heeft geene reden en zweemt naar luim; gij hebt gewenscht, dat hij bescheidenheid zou Ieeren; wij zullen beproeven… spreken wij van iets anders. Ik kwam hier vervuld met gramschap tegen u, want gij hebt mij hard behandeld dezen ganschen dag: uwe eigenzinnigheid heeft het Te Deum opnieuw verschoven tot morgen; gij sloot u op in uwe vertrekken bij het middagmaal; gij verlaat mijn huis, zonder dat ik weet, waarheen of waartoe: toch wist gij, dat ik u met vreugde, met dankbaarheid mijn arm zou geboden hebben, ware het ook tot den dolzinnigsten tocht, en ik kwam om u te zeggen, dat er een einde is aan mijn geduld; dat ik rechten heb, die ik wil geëerbiedigd zien; dat… maar gij hebt mij in uwe macht met die betooverende schoonheid; ik ben omgekocht, als ik u aanziet en ik geloof dan altijd, dat gij de beleedigde zijt, dat ik eene vergiffenis heb af te vragen, en nu weder… mijn argwaan! Het was eene dwaasheid, zooals altijd, wanneer ik u beschuldig, en toch vergeef mij, laat ons vrede maken, en zij het nu eens voor lang! Ik wil opnieuw geduldig zijn: en hij nam hare hand, die zij hem liet; in eigen gedachten verzonken, luisterde zij niet meer, sinds hij zijn gewoon onderwerp aanroerde. — Dezen morgen had ik u nog veel te zeggen, vervolgde hij, zijne stem, gewoonlijk forsch en krachtig, verzachtende tot het gefluister eens biddenden: Ik had u eene bekentenis te doen. Zij werd opmerkzaam.
— Eene bekentenis, heer!
— En eene verdediging, mylady! Ik weet, wat u tegen mij inneemt. Gij gelooft niet aan andere hartstochten voor mijne jaren, dan die van hebzucht en eergierigheid; nooit werd het mij zoo klaar als heden; gij meent, dat ik naar uw rijk[ 212 ]dom streefde, met voorbijzien van uw persoon, o! Hoe geheel anders was dat! Reeds toen ge een kind waart, heb ik u bewonderd, als ik bij mijne reizen naar Londen op uws vaders slot vertoefde; en al de kracht mijner vaderliefde voor lord William was er noodig, om hem zijn geluk niet te benijden; — ik was het, die altijd uw beider ontmoeting verschoof, als had ik een voorgevoel, dat ik grooter recht op u zoude krijgen dan hij…
— Hebt gij mij dat gedaan? sprak Metella, met fonkelenden blik.
— Het is voorbij; Iaat het vergeven zijn! ik zeg het u, opdat gij weten zoudt, hoezeer ik er ver van was, in u iets anders te beminnen, dan u zelve. Het is zoo, in mijne eerste trotsche vreugde op uw bezit, wille ik u bewonderd zien aan het hof; in de wereld met u schitteren; tot de oogen des konings toe, moesten benijdend op mij staren; maar, helaas! ras gevoelde ik mij te zwak voor die proef; ik was radeloos van ijverzucht op de blikken zelven, die ik naar u heenlokte; ik voelde mijn bloed gal worden, als een man u naderde, dien ik zelf tot u had gebracht; ik had mijn koning kunnen doorsteken, toen hij u het voorhoofd kuste. Ik gevoelde, dat ik gevaarlijk werd voor mij zelven, voor anderen; ik rukte u van daar, en ik sleepte u in deze eenzaamheid; en toch, ik had gerust moeten zijn; ik weet het, gij waart deugdzaam; als een reine engel gingt gij door het leven; uw oog zag niet op naar het oog van anderen; uw oor hoorde niet naar hunne taal; uw hart klopte niet voor het hunne, maar, helaas! ook niet voor mij, en ik… o, Metella! is dit alles niet gezegd, hoe ik u liefheb? Metella; ik ken den hartstocht voor het eerst, en de hartstocht brandt fel in de borst van een grijsaard; — want die verteert zijn laatsten levensgloed, en hij voedt dien met zijne eenigste kracht. En toch ik heb eene sterke ziel die schokken kon doorstaan, waar anderen bij bezweken zouden zijn! Slechts uwe koelheid draag ik niet, die zou mij dooden; daarom spreek, Metella! mijne geliefde boven alles! Spreek, hoe [ 213 ]verdien ik uwe liefde? Geen offer zal mij te groot zijn, geen last te zwaar, geene beproeving te moeilijk! Zie, mylady! is het ook niet iets. dat ik aan uwe voeten lig: eene grijze kruin, die zich buigt voor zoo jong een hoofd! een hertog en pair, door de gunst zijns konings begiftigd met de eerste ridderorde der wereld, aan de voeten der dochter van een baronet! En nu, mylady! wensch, eisch, gebied! ik hoor smeekend!
En hij omklemde hare knieën met eene uitdrukking van vrees — en hoop, die treffend was, om aan te zien; juist zóó , als sir Raphaël de zijne had omvat.
— Mylord hertog! gij hebt nog een zoon; vertel mij van hem! sprak Metella langzaam en met doodenden nadruk.
Hij antwoordde niets; maar zijne handen, die gegloeid had den, werden plotseling koud. Bliksemsnel rees hij op. Strak en stijf bleef hij haar aanstaren, met loodblauwe lippen; men zou gedacht hebben een waanzinnige te zien.
De lady zelve zat sidderend over de uitwerking van hare woorden, als een kind, dat eene slang heeft gesard, en opschrikt, nu die zich verheft. Hij herstelde zich eerst na minuten; toen doorliep hij een paar malen het vertrek, afgemeten en langzaam, als overdacht hij zijne eerste daad of zijn eerste woord; daarop bleef hij voor haar staan.
— Wees gerust, mevrouw! die jongeling leeft niet meer.
— Hij leefde nog, nadat wij gehuwd zijn!
— Indien bestaan, zooals hij bestond, leven heet; maar ook dat heeft hij verbeurd, sinds gij weet… wat gij moet weten door hem. Hij sterft nog dezen nacht.
— Gij erkent dus de waarheid van zijn leven!
— Nu gij haar mede weet, is het uwe zaak niet minder dan de mijne, haar geheim te houden en zijn dood te willen…
— Misschien niet… zoo ik wenschte, dat hij uw erfgenaam werd.
— Gij zult u zelve zoo onzinnig niet plunderen!
— Waarom niet, zoo ik de eer en de billijkheid liever [ 214 ] heb, dan een titel en eene rijke bezitting! Ik weet, dat eene ziel als de uwe van een beginsel als dit, niets begrijpt… maar, hoe dit zij, als ik het u nu gebied! als het de prijs is van dat, wat gij liefde noemt… Een klam zweet parelde hem op het voorhoofd en hij zag doodsbleek. Een geweldige strijd verhief zich zijne borst. in het einde gilde hij meer dan hij sprak. — Juist, dàt kan ik niet; zelfs niet,.. als ik het wilde. Ik heb een eed gezworen, dat niemand mijn erfgenaam zou zijn dan gij, zoo lord William er geene naliet. Ik heb nooit een eed gebrken; maal al mocht ik… vroeger stond hij een beteren in den weg en ik schoof hem ter zij.de zonder haat. — De hardnekkige
wil mij dwingen! Nu haat ik hem! Triomfeeren zal hij niet!
— Het is wel mylord! wij zijn dan gescheiden, door mijn wil: omdat ik niet verbonden wil zijn aan den man die met groote woorden van groote offers praalt, en die mij den eersten en eenigen wenssch ontzegt, die toch geen offer van hem vergt dan dat van zijn haat. Door de wet: want gij hebt erkend, dat die zoon, uw oudste zoon vóór ons huwelijk leefde! Hij was de erfgenaam, de vertegenwoordiger van uw huis, aan wien mijne hand behoorde. Een gepleegd bedrog ontbindt de bedrogene!
— Metella! mijn engel en duivel! mijne belooning en straf mijne zaligheid en hel! verlaat mij niet; gij rukt mij het hart uit het lichaam! verlaat mij niet! smeekte hij lafhartig.
— Gij waart zonder barmhartigheid voor een ander. Leer, wat wanhoop is! ..
— Ik weet het; ja, ik weet het; en gij, kwel—demon van allen
— Ik weet het; ja ik weet het; en gij kwel-demon van mijn leven! gij zult het zien. Mijn rijkdommen, de uwe! zal ik wegwerpen aan vreemden; uw uw jammerlijke gunsteling zal doodhongeren in het aanzien van hunne weelde; gij zelve…
— Niet aan vreemden moogt gij uw goed wegschenken, lord van Eastland! zie, ik sta voor u als de straffende [ 215 ]engel Gods! Lord William heeft een erfgenaam gesteld door zijn uitersten wil.
Dat is niet waar!
— Wilt gij zijn naam weten?
— Neen!
— Gij zult hem hooren!
— Ik zal niet. Zwijg!
— Zijn broeder!
— Dat is niet waar! — Iets, als een witachtig bruis, stondhem op de lippen.
Tot uwe overtuiging volg mij!
— Gij zult sterven, zoo gij logen spreekt!
— Zooals gij wilt, volg mij!
En Archibald wankelde voort, door haar gesteund, zoo zwak was hij door zijne ziedende driften. En zij leidde hem naar de kapel, bij de veelbeteekenende kist; haar page stond daar met fakkellicht, en Archibald moest lezen. En met eene doffe stem vroeg hij naar den bezitter van de scheede… Toen wendde zich de lady naar de sacristij, waar George lord Raphaël had heengeleid. Kort daarop hoorde men haar een schellen kreet slaken van schrik of van nood. De hertog en de page snelden derwaarts; ook de kapelaan kwam toe op dit ongewoon gerucht in het heiligdom. Het was een vreeselijk tooneel, dat de fakkels verlichtten. Met eene diepe wonde in de zijde, lag lord Raphaël stervend in de armen van Matthews, die bevende en onhandig, verbijsterd van radelooze smart, tevergeefs het bloed trachtte te stelpen, dat telkens weer heenvloeide over de handen van den onvermoeid en helper, die na iedere vruchtelooze poging zich de vuist in het aangezicht sloeg, en woorden uitstiet, die enkel gillen van wanhoop waren.
— Ik moordde hem; ik… die mijn hartebloed zou gegeven hebben voor zijn leven! o! Als de mensch der Godheid de straf uit de handen wil nemen… U op Metella te wreken… dat had ik bedoeld… Meester! vloek uw moordenaar niet… [ 216 ]
— Troost u, Matthews! God heeft het zóó gewild… en toen met zijn brekend oog op de hertogin ziende, reikte Raphaël haar de hand. Metella! ik dank u… maar nu ik sterf… de laatste vijand der menschen liet hem niet voleinden… een groot lijder had uitgestreden.
— Zoo was hij toch voor den Hemel verworpen, sprak Archibald, bijna verlicht; door hem was mijn geslacht geen bloei bestemd.
— Wie zegt u dat? zijne echtgenoote leeft, en hij heeft een zoon, hernam Metella onverbiddelijk.
— Zoon! echtgenoote! de verworpene ben ik… borst nu de hertog uit en wierp zich met het voorhoofd op het marmer. Mij voortaan de pij van mijn zoon! Mij het kleed van een boeteling!
— En mij den dood van den misdadiger! riep Matthews.
Voor den hofmeester, die de sleutels hield van elken kerker, was de zijne eene zwakke bewaring geweest, alleen zou hij zich geene vrijheid gegeven hebben zonder den wil van zijn heer; maar de knecht, die hem voedsel bracht, sprak van een man, die met de lady teruggekeerd was van eene geheime wandeling; die man was door haar page verborgen in de duistere sacristij…; hij had tweemaal haar naam met vereering uitgeroepen…; die man moest haar minnaar zijn, en Matthews was het. die hem straffen zou, en vader en zoon beiden wreken.
Hij sloop heen naar de sacristij; de man liep hem als tegemoet… en hij volbracht de daad, waarvoor hij een lang leven van smarte had willen dragen, om haar ongedaan te maken!
[ 217 ]
DE MAN UIT HET BIDVERTREK.
Wie het witmarmeren binnenplein van ’t hertogelijk paleis te Ferrara had mogen optreden, juist in ’t oogenblik waarin deze novelle aanvangt, dat is te zeggen op een zoelen herfstdag (zooals de herfst ze hebben kan, vooral zooals die ze heeft in Italië van het jaar 1536, in het uur, waarin de zon reeds zachtkens naar ’t westen terugweek, zoude zich verlustigd hebben aan eene bevallige groep, die in ’t oog viel, zoodra men naar de noordelijke zuilengang heen zag.
Onder dit luchtig loofdak van steen zat eene jonkvrouw op een sierlijk vouwstoeltje. Eene mandoline, die zij scheen bespeeld te hebben, rustte op haar schoot, en eene hand, zoo schoon als men zich eene jeugdige vrouwenhand denken kan, die mollig is en juist gevormd, en leliewit, dwaalde achteloos over het klankrijk zilverdraad, dat daardoor soms een flauw toontje gaf; de andere hand was minder onschuldig: deze wees met een ondeugend schalk gebaar op een man van middelbare jaren, in eene priesterlijke soutane gekleed, die peinzend tegen de fresco’s van den muur aanleunde, en daarbij fluisterde zij glimlachend iets toe aan een jonkman, die vermetel genoeg met hare zwarte lokken speelde. Het was niet zoozeer de schoonheid der jonkvrouw, die zoo onwederstaanbaar tot baar aantrok, als wel de onvergelijkelijke frischheid van haar wezen; dat waas van jeugd [ 218 ]en gezondheid, hetwelk over ieder harer trekken verspreid lag, die argelooze onschuld, welke van hare wangen tegenlachte, en die dartele vroolijkheid, welke in haar donkerblauwoog tintelde, eene vroolijkheid die de spleen zelve een glimlach van genoegen en welgevallen had afgeperst, zoo liefelijk was zij om aan te zien. Hare kleine volle gestalte was gewikkeld in een kleed, zoo rijk en schitterend, dat men haar niet binnen het paleis behoefde aan te treffen, om haar voor een hofjonkvrouw der hertogin te herkennen. Toenmaals zoude geene burgervrouw het gewaagd hebben zich het gewaad de adellijke om de schouders te werpen. Het hare was van zware damast, met zilver gebloemte kunstig doorwerkt, van voren ophangende en met rood satijn gevoerd. Een wijde door ijzerdraad hoog opgehouden kraag omgaf den schilderachtigen hals, dien hij evenveel sierde als bloot gaf. Een dubbele gouden keten was losjes over de schouders geslagen, en gleed daaraf tot op de pofmouwen, door wier openingen weder de roode voering heenscheen, naast het zilveren boordsel. Een zwartfluweel en mutsje, met wijd uitstaanden rand van kant en zilverlint lag. slechts losjes op de glad gescheiden haren, die verder ongehinderd. neervielen. Het was opmerkelijk, dat men bij deze jonge Italiane geen rozenkrans zag. De jonge man, dien wij reeds genoemd hebben, droeg de kleuren van ’t huis des hertogs; hij was jong genoeg, bevallig genoeg, en edel genoeg, om de dame waard te zijn, die ook zijne kleine vrijheden niet te gruwzaam terugstiet. Toen wij u het eerst op de lachende schoone wezen, was het, opdat ge haar niet over ’t hoofd zoudt zien, want onze groep is met de drie aangewezen figuren niet voltooid. Eene tweede jonge vrouw, die iets verder stond zoude de eerste overschitterd hebben, ware ze tegelijk in het oog gevallen. Zij zeker, zij alleen, kon een kunstrechterlijken blik voldoen; de klein schalksche jonkvrouw was bevallig, zij was schoon. Zij was rijzig en tenger als de ranke Iönische zuil, waartegen zij soms het hoofd liet rusten; als ware zij vermoeid of als [ 219 ]zocht ze verkoeling; deze zweem van matheid, bij het felle flonkeren harer oogen, de al te juist afgeteekende blos harer wangen, en het blauwachtig wit rondom haar liefelijken mond, verklaarden misschien die tengerheid, en deed aan den eersten greep van eene ziekte denken, die juist altijd op het schoonste en. teederste aanvalt. Een Moorsch knaapje was haar behulpzaam in ’t afspinnen van zijde; hij hield de vaas met het lauwe waterbad, waarin de popjes dreven. Het was of de geestelijke heer, die zich tegenover de dame geplaatst had, hem deze bezigheid benijdde, zoo smachtend en zoo zwaarmoedig zag hij naar haar op. Maar het was eene kwijning, die hem kluchtig stond en eene zwaarmoedigheid, die zijn rond en vol gelaat paste, als de nonnensluier eene Fransche grisette.
Het was misschien eene dergelijke opmerking, die de kleine jonkvrouw haar cavalier mededeelde, want later vervolgde ze iets luider: Mijn armband tegen uw handschoen, Michele, zoo hij den storm niet waagt voor de terugkomst van onzen heer den hertog.
— Toch niet, Signora Mia! de abbate is te voorzichtig.
— En Amor… juichte zij, iets te luid zeker, want de abbate zag naar haar op en zeide belachelijk gevoelvol: — Ach! signora Nicoletta in naam van den schoonen god, dien gij aanriept, nog eens dat lied van zooeven, het drukt zoo goed uit…
— Wat toch zeker uw hart niet doet kloppen, heer abt! viel zij in, maar zeg mij, als ik het doe, verschoont het mij van de vroegmis?
Die vraag was nog niet gansch haar mond ontgleden, toen zich achter haar eene deur opende, die toegang gaf tot de zalen, welke op de galerij uitzagen; eene dorre magere hand, voortkomende uit eene wijde zwarte mouw, gleed tusschen de reet door, iets van eene donkere statige gestalte vertoonde zich, en eene strenge, doch welluidende stem, sprak twee volzinnen: — Het leidt ten minste de gedachten af van het heil uwer ziel! [ 220 ]
De toon dier stem deed Nicoletta schichtig opspringen, en een half gebiedend, half smeekend »terug!” dat zij driftig en toch zacht uitte, deed wel de gedaante terugwijken, haastig en stil, als ware zij eene geestverschijning geweest, maar toch te laat; want allen hadden haar opgemerkt; de abbate, die ijlings voorwaarts wilde, zoowel als de rijzige jonkvrouw, die hem tegenhield, en Michele., die de hand aan den degen sloeg, beter dan zij beiden.
Eene seconde daarna hoorde men den schellen toon van een zilveren sifflet.
Even schielijk verdween Nicoletta door de deur, latende de anderen gissen en raden naar haar geheim.
De lezer evenwel mag haar volgen tot in het vertrek, waar ze den persoon terugvindt, dien zij had weggeweerd. Het was een man, wiens gansche voorkomen meer belang wekken moest, dan bevallen en innemen. Zijn lange fijne neus, zijn flikkerend oog, de donker olijfkleurige tint van zijn vermagerd gelaat, de lange puntige baard en dat kort afgesneden baar, met eene zwarte kalot gedekt, gaf hem iets oudsch en sombers, dat nog niet aan zijne jaren lag.
Het waren de trekken van een die peinsde en vastte. De ruime plooien van eene lange toga, die tot op de voeten nederhing, vermomden maar slecht zijne uitgeteerde magerheid; het was gansch die gestalte aan te zien, dat de ziel het lichaam sloopte. Met eene zonderlinge mengeling van eerbied en goedhartige vrijmoedigheid naderde hem nu Nicoletta, echter dwong zij haar schalk gezichtje tot zachten ernst.
— Onvoorzichtig was het, welwaarde heer, u zoo bloot te stellen. Hoe licht hadden gevaarlijke oogen u kunnen zien. Als gij. lucht wilt scheppen na de felle middaghitte, zullen Julia en ik u heenleiden, waar ’t veilig is, maar hier! dacht gij dan waarlijk niet aan het gevaar?
— Aan het uwe, kind! Ik hoorde uwe stem, zingende onheilige liederen ten aanhoore en op het verzoek van [ 221 ]een listigen priester, die niets liever zoekt dan u af te trekken van goede overpeinzingen, en van den waren weg des heils.
— Eerwaarde heer, indien gij wist, boe weinig hij aan mij denkt.
De deftige man zag haar oplettend aan; met een langzaam hoofdschudden, sprak hij daarna: — Is niet ootmoed en zedigheid het schoonste sieraad van eene christelijke maagd, en hebt gij er nog wel ooit aan gedacht, iets af te leggen van dien omzwaai van wereldzin en wereldlust; die ketenen, die vlechtingen des haars, zijn ze niet windsels der ijdelheid, die aan de aarde binden, en vastkluisteren aan het stof des verderfs?
— Maar mijn eerwaarde! als ik non moet worden, kan ik mij wel terugwerpen in den schoot der oude Kerk.
— De taak valt zwaarder, maar ook het loon is schooner Gode te dienen te midden van de wereld!
— Vreest gij dan niet, mij af te schrikken door zooveel strengheid, begon zij bijna plagend, weet gij dat het mij niets kost dan eene biecht en eene boete, om verzoend te zijn met Rome! En de signor abbate staat alle sieraden toe, en billijkt alle liederen!
— Ik weet, dat gij niet denkt, wat gij nu spreekt; ik weet dat gij niet dwaas handelen zult, vergetende het heil uwer ziel, en groot en bitter leed doende aan de mijne; ik, die een deel mijner zaligheid geven zou, om de uwe te redden!
Zijn diep sombere toon trof het meisje. Zij stampte ongeduldig met den voet op het mozaïek van den vloer.
— Begrijpt gij dan nooit scherts, lieve vriend! Mijn hemel! ik zou immers wel willen sterven voor de leer, die gij mij gepredikt hebt, maar ik wil mijne kleeding niet veranderen voor gij van hier zijt ten minste, voegde zij er zachtjes bij, men zou argwaan krijgen, en u…
— Altijd goedhartig, viel hij haar in de rede met een glimlach, die vast niet vaak dat gelaat moest verhelderen; [ 222 ]toen haar bij de hand vattende, sprak hij: Kom nu voort, de hertogin wacht ons.
Toen gingen ze beiden verder, vele vertrekken door, tot bij eene deur, die Nicoletta opende na een zachten tik, en een »binnen”, dat hen toeliet. Een licht behangsel schoof de man ter zijde, en… ze stonden tegenover de meesteres van het trotsche paleis, Renata van Anjou, dochter van Lodewijk XII, gemalin van Hercules d’Este, hertog van Ferrara en Modena. In houding en in manieren had zij die eenvoudigheid, welke in haar de geborene vorstin deed kennen; slechts geleek zij te veel op hare moeder, Anna van Bretagne, om aanspraak te kunnen maken op schoonheid. Toch had ze iets goedigs en schranders in het oog, dat licht met haar uiterlijk bevredigde. Hare kleeding verschilde alleen daarin van die harer hofjuffers, dat deze van zwart fluweel was, met een smal boordsel van hermelijn, dat zij den kraag drie rijen hoog had en de halsketen met groote topazen. Zij ging den ernstigen man twee schreden tegemoet en reikte hem de hand met een: Welkom, zooals altijd, geleerde heer Calvinus!
Het was werkelijk Johan Calvin, de jongste en laatst opgestane van het drietal groote hervormers; maar niet de minste in gezegenden arbeid; Johan Calvin, die een groot rechtsgeleerde had kunnen zijn, zoo hij het wereldlijk wetboek niet had verwisseld voor het goddelijk verbondsboek, den Bijbel; die een geëerd en machtig priester had kunnen zijn, zoo hij niet tot een groot leeraar der Hervorming ware voorbestemd geweest; die voor Frankrijk had willen zijn, wat Luther voor Duitschland was. Diepe geleerdheid, vlugge bevatting, een scherp oordeel voegende bij een vasten wil en eene vurige geestdrift was hij een geschikt werktuig voor de groote taak, tot welke hij zich voorbereidde, door kennis te nemen van de leeringen van al zijne voorgangers en tijdgenooten; die twee jaren lang met Bucerus, met… maar ik wil niemand afschrikken door de pedante Latijnsche namen, die hier behoorden te volgen: ieder weet zeker alles van Calvin en ik schrijf zijne geschiedenis niet. Slechts wil ik een [ 223 ]enkel voorval uit zijn avontuurlijk leven met een romantisch tintje een weinig behaaglijk trachten voor te stellen. Men hebbe er vrede mede, zoo ik alleen zeg, dat hij nu te Ferrara was, minder op verzoek der hertogin, dan wel uit eigen beweging.
Ofschoon Renata van Anjou in het geheim voorstanderesse en belijdster was geworden van de nieuwe kerkleer, was zij echter door maatschappelijke en huiselijke betrekkingen te zeer belemmerd, om er openlijk voor uit te komen. Zij was ééne van die zachten, die liever plooien dan zich verzetten, en, gehuwd aan een hertog van Ferrara, den leenman van den Paus, levende aan een hof, waar alles tot verfijnd zingenot uitlokte en niets de geheime geloofsovertuiging stemde noch sterkte, maar integendeel, alles haar heenvoeren moest tot den katholieken eeredienst, dien zij dáár zag onder zijne weelderigste vormen in den hoogsten glans, dien kunst en smaak er aan konden bijzetten, was Zij onwillekeurig aan ’t wankelen geraakt, en bijna medegesleept. Toen vatte Calvin het besluit op, dat edel en belangrijk lid voor de nieuwe gemeente, die nog zoozeer elken steun noodig had, te herwinnen en te behouden; en met dien koenen geloofsmoed, die de zijne was, waagde hij zich in het midden van het geestdrijvende katholieke Italië waagde zich in de nabijheid van den Paus, in een vorstendom, dat een leengoed was van Rome; aan het hof van een hertog, die, hetzij dan uit staatkunde, hetzij uit eene gemoedelijke overtuiging, de denkbeelden en de leer die hij verkondigde ten eenenmale afkeurde, als een vergrijp tegen de Kerk; in een paleis, waar bij op geene bescherming konde hopen, dan mogelijk op die eener vrouw, van welke hij, bij het weifelende van haar gedragingen, zelfs wel eene koele ontvangst konde vreezen; en dat alles waagde hij alleen, om die vrouw den troost te brengen van het Evangelie. Maar zij ook stelde hem niet te leur. Zijn vurige ijver voor baar welzijn, zijn moed, zijne overtuigende welsprekendheid, zijne geestdrift, die op haar terugwerkte, verlevendigden welras in haar den verflauwden godsdienstzin, [ 224 ]en herschiep haar in eene oprechte en ijverige dochter van ’t Evangelie, van eene half geloovige en wankelende, die zij geweest was. Even na Calvins aankomst te Ferrara was de hertog naar Modena gereisd, misschien met de bedoeling om zijne gemalin te verplichten, zonder zich verantwoordelijk te stellen voor hare daden. Toen huisvestte zij den geliefden leeraar in het binnenste van haar paleis, en in hetzelfde bidvertrek, waar nog vóór weinige jaren Lucretia Borgia hare gruwelen had uitgedacht en bedreven; waar de dochter van een Paus met minnaars en giftmengsters had samengeschoold, zat nu Renata van Anjou in rein en eerbied neder, luisterende met ootmoed en welbehagen naar het woord van een leeraar der Hervorming! Slechts enkele personen deelden met de hertogin het geheim van Calvins aanwezigheid, en het voordeel zijner leeringen. Onder dezen waren de twee jonkvrouwen, die wij geschetst hebben.
De beide heeren, door de dames zoo zonder plichtplegingen verlaten, want ook Julia had zich zeer spoedig onder een flauw voorwendsel verwijderd, bleven verstoord en troosteloos achter.
— Ze verbergen ons iets daar binnen, barstte eindelijk de abbate los, na eene lange pauze.
— Eene opmerking, die ik nooit alleen had gedaan, antwoordde Michele spottend.
— En ’t is een man, vervolgde de abt.
— Ja, een man! zuchtte Michele.
Een weinig daarna riep hij onstuimig: een man, door twee vrouwen gezamenlijk verborgen, moet een biechtvader zijn of een minnaar!
— Beiden kunnen ons schaden! hernam de abt.
— Nicoletta is wispelturig en licht weggesleept, vervolgde Michele, en zij heeft mij nog niets beloofd!
— Julia is dweepziek en licht opgewonden, zuchtte de abt, en ik heb haar nog niets gezegd! Eene poos daarna naderde hij den jongeling. Weet gij welk gerucht er in Ferrara rondloopt? [ 225 ]
— Ik weet niets!
— Men zegt, dat een Hugenootsch leeraar zich in onze stad verborgen houdt onder een valschen naam[1], men fluistert elkander daarbij tegelijk den waren naam in, de hertogin… men gelooft…
— Een priester moge zich veroorloven eene edele vrouw te verdenken, viel Michele schielijk in, de hand aan den degen slaande, maar een edelman, die ridder is, duldt nooit, dat men de verdenking uitspreekt.
Nauwelijks had de ridderlijke jongeling dat gezegd, of een bediende kwam het binnenplein op en reikte den abt een brief. — ’t Is van den vicaris, van zijne hoogwaardigheid, sprak deze, het zegel verbrekende. Snel daarbij riep hij driftig: — mijn vermoeden is waarheid! Ik weet wat haar van mij afkeerig maakt! Michele zag hem vragend aan.
— En ook wat Nicoletta zal verwijderen van u!
— Schrijft de vicaris dat?
— Zij verbergen een man van nog geen acht en twintig jaar, zeg ik u!
— Dien wil ik zien, riep de jongeling heftig.
— Dan zijn wij het eens, sprak de abt; uit den weg ruimen is niets; de vicaris machtigt mij tot alles, maar… bovenal moeten wij zeker zijn… durft gij iets wagen?… en hij fluisterde hem iets toe. — Nicoletta is voor mij, de hertogin is niet licht geraakt… als ik maar een half voorwendsel heb… ik zweer het u!
Een half uur daarna werden de vrouwen in hare vrome oefeningen opgeschrikt door een driftig kloppen op de deur van het bidvertrek. Nicoletta stormde daarheen. Michele was het, die haar stoorde. — Van hier, vermetele! riep zij.
— Signora, brieven voor… [ 226 ]
— Weg! terug! in de andere kamer, sprak ze hem toe, terwijl ze de deur niet zoover ontsloot, dat er een muis door kon. De arme Michele moest gaan, en wat nog erger was, hij had niets gezien. Toch kwam de signora even daarna bij hem, maar haar gelaat was strak en zonder glimlach.
— De hertogin is ernstig ontevreden op u. Haar te storen in een uur van strenge afzondering!
— De hertogin heeft geen recht tot toorn! Was het dan beter, dat een gewoon edelknaap dezen brief van monsignore en dezen anderen van den bisschop had binnengebracht?
— Neen hernam, zij zachter, maar had dat dan zooveel haast? De jonge edelman vatte smeekend hare hand, — Nicoletta, om Gods wil! zeg mij, wie is de jonge man, dien gijlieden hier eene schuilplaats geeft?
— Herhaal nooit weder eene zoo onbeschaamde vraag, antwoordde zij met zooveel gramschap, als zij machtig kon worden.
— Zweer mij slechts bij de liefde, die ik u toedraag, dat die man geen minnaar van u kan zijn!
— Ik zweer niet, bij iets zoo gerings.
— Gij windt mij op tot wanhopige stappen. Bij den hemel! ik zal niet rusten vóór ik hem gezien heb. Ik waag er de gunst der hertogin aan, en al de voorrechten van mijn rang, ik steek het paleis in den brand, en breng Ferrara in oproer, als ik niet weten mag wien gij huisvest.
— Ik weet, dat er geene dwaasheid is, waartoe gij niet in staat zijt.
— Ik zal uw slaaf zijn, zoo gij het mij zegt!
— Ik zie gaarne een heer der schepping knielend. Hoor dan, maar zeg niets aan den abt-kapelaan; hij mocht Julia lastig vallen. Hij luisterde vol verachting. »Welnu, ’t is een domheer uit Frankrijk, die het celibaat der priesters komt afschaffen. Michele’s gelaat teekende de kluchtigste teleurstelling.
— Nicoletta, sprak hij daarop zeer ernstig, als de man [ 227 ]daar binnen niemand anders is dan Calvin, zeg het mij dan. Waarlijk! verberg het mij dan niet… het konde u… en hem… hoogst nuttig zijn… en het zou mij rust geven, voegde hij er hartstochtelijk bij. De kapelaan heeft bevelen tegen hem…
— Ik heb geen recht om iets te zeggen, riep zij, en snel hem de brieven ontrukkende, ijlde zij voort.
Die brieven brachten duchtige redenen tot zorg en angst aan de ingewijden van ’t bidvertrek. Renata verbleekte toen zij ze gelezen had, en daarop zag ze Johan Calvin aan met zooveel zielsangst in den blik dat deze zeide: — Geldt dat mij edele vrouw! zoo spreek, ik kan alles hooren. Werkelijk geld het hem. De brief van Hercules d’Este, verwittigde zijne gemalin dat hij reeds den volgenden morgen dacht terug te zijn, om het oog te houden op de stipte uitvoering der bevelen van ’t pauselijke hof. Die bevelen werden Renata duidelijk uit het herderlijke woord des bisschops van Ferrara, die den persoon van Johan Calvin indaagde, welke als priester onder het kerkelijke rechtsgebied stond, en dat haar vermaande, om dezen uit te leveren zoo ze zijne schuilplaats kende, of hem te helpen opsporen, zoo ze die niet kende, en hetwelk haar daarenboven verwittigde, dat hij door den hertog gerechtigd was om zich te bedienen van zijne wereldlijke macht, ten einde te voorkomen, dat de bedoelde Johan Calvin, bij wederspannigheid van zijn kant, ontsnapte. Dat was zoogoed als het doodvonnis van den hervormer. Eenmaal in. de macht van Rome, was er geene hoop meer. Des hertogs brief was kennelijk eene waarschuwing, om den gast zijner echtgenoote ten minste nog eene kans te laten voor zijn behoud. Zoo hij nog in den nacht ontvluchten konde was bij gered. Maar hoe zoude hij vluchten? De vicaris van den bisschop, bij afwezigheid van zijn heer, met de groote taak der gevangenneming van een zoo gewichtigen persoon belast zou niet nalaten die uit te voeren met al den ijver, die hem verdienste moest zijn bij zijne meerderen, en zeker, van dit uur af had hij reeds al die maatregelen genomen, welke een ont[ 228 ]komen onmogelijk konden maken, en al de macht van Hercules d’Este stond hem ten dienste. De hertogin begreep het als bij ingeving, dat zij van dit oogenblik af ophield meesteresse te zijn in haar eigen paleis, dat zij er omringd moest wezen van spionnen en handlangers, dat haar beschermeling er zoo min veilig was, als op den openbaren weg. Ook hief ze met wanhoop de handen ten hemel; want ze zag niet ééne kans om dat dierbare hoofd te redden, hetwelk zich voor haar alleen in dit gevaar begeven had, waarin het nu zoude omkomen. En Julia, de zachte dwepende jonkvrouw, wier teeder gestel zoo weinige schokken zoude kunnen doorstaan, greep in radelooze smart de beide handen des leeraars, als dacht zij te trotseeren wie hen scheiden wilde, en riep met eene hartstochtelijkheid, die men haar te voren nooit toegekend had: — Ik wil met u sterven!
— Het is niet de vraag, om met hem te sterven, wij moeten hem redden, sprak Nicoletta, die bij minder overdrijving van gevoel beter de tegenwoordigheid van geest behield in den drang van den nood, en die zich het oog niet benevelen liet door tranen, ten einde scherper te kunnen uitzien naar een reddend pad in dit doolhof van angsten. En nadat ze gezwegen had onder al de duizenden plannen, die de anderen vormden en weerspraken, zeide zij eindelijk met een glimlach, die de hertogin bijna ergerde: — Waarlijk! onze zaak is nog niet hopeloos. Als onze eerwaarde heer en mijne vrouw mij gunnen, nog een persoon in ons geheim te nemen, voor wiens trouw ik insta, zoo zou deze ons misschien helpen, en zeker een krachtige bondgenoot zijn.
— Doe in Gods naam, wat gij wilt, meisje. Er is bijna geen verergeren meer aan onzen toestand; alleen bedenk, dat gij een kostbaar leven te verantwoorden zult hebben! waarschuwde de hertogin.
— De wille des Heeren geschiede aan mij! sprak Calvin, toen zij zich snel verwijderde. Dit was het eerste, dat hij met toepassing op zich zelf gezegd had. Rustig en met eene zonderlinge zielskalmte, die alleen te verklaren was uit zijn [ 229 ]sterk geloof, had hij de weenende en klagende vrouwen getroost, alsof ze over haar lot bewogen waren en niet over het zijne; alsof dat, wat volgen zoude, hem niet treffen moest, maar slechts eene beproeving zoude wezen voor haar. Het was iets grootsch, te zien hoe die man boven wiens hoofd het scherpe zwaard van eene geestelijke rechtbank zweefde, en wiens handen heden misschien voor het laatst ongeboeid waren, van hoop en blijmoedige berusting in God tot die vrouwen sprak, die na zijn val rustig en vroolijk zouden blijven voortleven; het was iets grootsch, Calvin te zien, met het oog kalm ten hemel gericht, tegenover de dochter der koningin, die zich ineenboog onder de smart.
Toen Nicoletta eindelijk terugkwam, lag er iets op haar gelaat, dat de trekken van hare meesteres en gezellin verhelderde; het was meer, dan hoop, het was eene stoute zekerheid. Zij had Michele in haar geheim genomen, en zoodra deze wist, dat het geen medeminnaar gold, was bij met lichaam en ziel tot haar dienst; ook had ze met hem een plan gevormd, zoo vermetel en gewaagd, en tegelijk zoo romanesk, dat het alleen in twee hoofden, die te zamen nog geene veertig jaren bereikt hadden, had kunnen opkomen, en bij welke uitvoering vrouwenlist toonen zoude, wat zij konde, en vrouwenmoed, wat zij durfde. — De bondgenoot is aangenomen, sprak zij; het is waar, ik heb hem moeten omkoopen, maar tot een prijs, dien ik toch wel eenmaal zou de gegeven hebben, zeide zij blozend; ik weet reeds veel, dat ons dienen kan, zoo slechts mijne doorluchtige gebiedster, en de eerwaarde heer, en mijne lieve Julia, zich een klein weinigje schikken willen, naar hetgeen ik van hen verg.
De toestemming volgde natuurlijk, zelfs die van Calvin, welke een te goed christen was, om het niet plicht te achten de middelen aan te grijpen, die hem tot zijne redding werden toegeschikt. Hij wist zoo goed, dat hij nog leven moest! Nicoletta begon met Renata d’Este voor te bereiden op [ 230 ]een onbescheiden bezoek, dat haar overvallen zoude; met Calvin in eene alcove, grenzende aan het bidvertrek, eene schuilplaats aan te wijzen, en daarna met Julia te verwittigen, dat Zij bovenal haar naam zou te gebruiken hebben bij haar ontwerp, want vervolgde zij: — Gij wilt immers wel iets voor hem doen?
— Voor hem? alles! antwoordde; Julia, en zonderling schitterden hare oogen.
— Nu dat is goed, want het is hier wel een weinig het doel, dat de middelen heiligen moet, daarom mag onze eerwaarde er niet meer van weten dan volstrekt noodig is; ik vraag minder handelen van u, dan voor mij vrijheid tot handelen in uw naam; gun mij een weinig toe te geven aan bespottelijke verwachtingen, die nooit zullen voldaan worden, want terwijl wij een vroom en doorluchtig man behouden, tot heil van de gansche Evangelische Christenheid, moeten wij tegelijk onbetamelijke wenschen en zotte inbeeldingen straffen, op eene wijze, die ze voor altijd genezen zal; om recht duidelijk te zijn, wij moeten een spel spelen met den abt-kapelaan.
Nicoletta! sprak de hertogin streng, het is even zondig als roekeloos, om te schertsen in een uur als dit.
— Om ’s Hemels wil! breng mij niet in verwikkelingen met den kapelaan, riep Julia verbleekende, ik heb een machtigen afkeer… van zijne bespottelijke…
— Daar hebben wij het… hervatte de kleine jonkvrouw hoofdschuddend. Bezwaren, waarschuwingen! alsof onze toestand niet alles wettigt, behalve de misdaad!
— God beware mij, edele vrouw! dat ik schertsen zoude met iets zoo ernstigs.
— Wees gerust, liefste Julia, daarna zal alles opgehelderd worden. te uwer eere! en zoo er schande in liggen moge of sshuld, zij kome ganschelijk op mij! geheel alleen op mij! en zoo niemand mij daarna vergeven wil, dan behoud ik toch de voldoening van hem te hebben gered en moge mijn Heiland, die mijn hart kent en door[ 231 ]grondt, eenmaal minder hard voor mij zijn dan de menschen.
Die plotselinge overgang van scherts tot ernst, van lachles tot tranen, die mede tot het karakter der jonkvrouw behoorde, maar die door de anderen nog niet bij haar was opgemerkt geworden, roerde haar beiden en deed ze berusten in haar goed beleid, evenals in hare goede trouw, die altijd onverdacht was gebleven; zij waren het dus eens, om alles aan hare zorg over te laten, en gelukkig bijtijds, want het aangekondigde bezoek overviel haar nu. Het was de kapelaan, die binnentrad, zonder eenige inachtneming van den gewone eerbied. Michele volgde hem. Het viel de hertogin niet moeilijk de verontwaardiging te toonen die Nicoletta had voorgeschreven, zij gevoelde die werkelijk. Toen de abbate die drie vrouwen daar zag, rustig arbeidende aan een tapijtwerk, en bovenal toen de vorstin van Ferrara, die goedige, die nooit voor iemand onverdiend een hard woord had, opstond en hem aanzag met een diep minachtenden blik in dat anders zachte oog, toen eerst gevoelde hij, wat hij begonnen had met die rust te storen, en zich aan die hoogheid te vergrijpen. Ook was hij met zijne houding verlegen als een burgerjongen, die zich voor het eerst in de groote wereld verplaatst ziet. Zijn eerbied voor de hertogin en zijne galanterie voor Julia, streden blijkbaar met een opgelegden plicht; toch vergat hij niet met een bespiedend oog het gansche vertrek rond te zien, en diepe teleurstelling had gewis zijn gelaat geteekend, zoo een gezicht als het zijne ooit iets teekenen konde, en daarbij fluisterde hij Michele in: — Wij hebben ons bedrogen, zij zouden niet zoo rustig bijeen zijn, zoo hij hier binnen ware! en daarop begon hij verontschuldigingen te stamelen over zijne onbescheidenheid, die zoo armzalig bijeengebracht waren, en zoo verward opgesteld, dat zelfs Julia medelijden genoeg met hem kreeg, om hem iets toe te werpen, dat naar een glimlachje geleek; wij gelooven niet, dat dit juist geschikt was, om hem tot zich zelven te brengen. Michele hield zich beter, alleen had een fijn op[ 232 ]merker het hem kunnen aanzien, dat hij slechts eene rol speelde, die hij goed van buiten kende. Hij deelde de hertogin, uit naam van den vicaris alles mede, wat wij reeds weten, de vermoedelijke aanwezigheid van Calvin te Ferrara, de verdenking waaronder Hare Doorluchtigheid lag, van hem in haar paleis eene schuilplaats te hebben verleend, de strenge maatregelen, die genomen waren en nog verder genomen zouden worden, in naam van Zijne Heiligheid en met goedkeuring van den hertog, en eindigde met haar te smeeken, zich niet te stellen tegen die handelingen van den kapelaan, welke haar vreemd mochten schijnen, en hem te vergeven, wat haar daarin mocht beleedigen, daar ze geen ander doel hadden, dan om volledig te bewijzen, dat de gebiedster van Ferrara vreemd was aan de daad, die men haar ten laste legde. Hij zeide dit alles met zouveel heftigen ernst, dat de abt Gervasio hem goedkeurend toeknikte, en Nicoletta haar schalk lachje niet meer weerhouden kon.
— Wetende dat alzoo de wil is van mijn gemaal, zal ik niemand verhinderen in hetgeen hij zijn plicht acht, noch het hem kwalijk duiden! hernam Renata, dit ééne alleen wensch ik, dat men mij onderzoekingen, gelijk deze, voortaan zooveel mogelijk spare en bekorte. Overtuigt u dus schielijk, signori, dat de man dien gij zoekt, niet hier is,
— Wij zijn overtuigd, mevrouw, antwoordde Michele, en wij hebben verder niets te zeggen, dan Uwe Doorluchtigheid te verwittigen, dat de uitgangen van het paleis hedennacht zullen bewaakt zijn. En toen verwijderde hij zich met eene buiging. De abt wierp nog een blik op Julia, die haar als om vergiffenis smeekte.
In het eerste schemeruur van dien eigen dag, zat de abtkapelaan Gervasio, met een hangend hoofd, in het vertrek, dat voor zijn gebruik was afgezonderd in ’t hertogelijk paleis. Gebukt onder een hartstocht, even dwaas als ongeoorloofd en onder bemoeiingen en lasten, die voor zijn zwakken geest een ondraagbaar wicht hadden, drong hij zich zelven [ 233 ]op, dat er geen beklagenswaardiger mensch op aarde kon zijn, dan hij, Gervasio, en dweepte zich ziek onder ongerijmde wenschen en berekeningen van mogelijkheden. Terwijl hij dus zat en mijmerde hoorde hij zijn naam noemen en voelde zich zacht op den arm tikken. — Heer! zij wacht u, sprak de kleine moorsche knaap van Julia.
— Wie?
— De signora.
— Uwe signora!
— Gij zult zien, zoo gij volgen wilt.
— San Gervasio zij gedankt! zij wil mij zien! riep de verrukte abt en, zonder zich een oogenblik te beraden, volgde hij. Zij die hem wachtte, had dit bewijs zijner roekelooze onvoorzichtigheid noodig, om verder te durven gaan. Het was Nicoletta, die hij vond. Purper van verlegenheid over hetgeen hij eene vergissing dacht te zijn, wilde hij zich verwijderen. De signora hield hem terug. — Gij hadt gehoopt Julia te vinden, is het zoo niet? begon zij met een glimlach. Ontken het maar niet, signor, wij vrouwen weten zoo iets, zonder dat men het ons zegt.
— Ach signora, zoo gij wist… ik ben de ongelukkigste aller…
— Abten, hernam zij spottend, dat kan zijn, maar ik ben op het punt, om u gelukkig te maken…, zij wachtte een oogenblik, want…, zij wachtte weder, ik kom u over haar spreken. — Over haar spreken?
— Ja, signor, gij weet immers, wat haar dreigt?
— Toch geen ongeluk, hoop ik?
— Ten minste iets, dat zij daarvoor houdt. Morgen komt de hertog terug.
— Welnu?
— Welnu! weet gij dan niet, dat de oude gouverneur van Spoleto, Hippolite Strozzi, met hem terugkeert?
— Wat heeft de signora Julia hiermede te maken?
— Zooveel, dat zij, van morgen af, slechts te kiezen zal [ 234 ]hebben, tusschen een streng klooster en zijne verschrompelde hand, dat zij hem huwen moet, dat de opperhofmeesteres, hare stiefmoeder, haar dwingen zal tot het uiterste, en dat monsignore, onze heer, die verbintenis heeft bevolen en voltrokken wil zien, met één woord, dat ze radeloos ongelukkig is en gereed tot de wanhopigste stappen. Hebt gij van dat alles dan niets vermoed?
— Inderdaad nu herinner ik mij, dat de schoone signora sedert eenigen tijd bijzonder zwaarmoedig was .
— Juist, en hebt gij dezen middag niets opgemerkt, toen gij ons zoo hoffelijk kwaamt bezoeken in het bidvertrek van onze meesteres.
— Zij heeft mij aangezien, antwoordde de abt met eenige verwarring.
— En lag er niet iets smeekends in dien blik?
— Helaas! ik heb dien anjers uitgelegd!
— Dan zeker verkeerd, want ziet gij, signor abbate, zij wacht hare redding van u.
— Van mij! herbaalde hij in de grootste verwondering.
— Van niemand anders, ik heb haar de hoop in ’t hoofd gebracht. Luister. Bij de aankomst van haar echtgenoot zal het de hertogin niet mogelijk zijn terstond voor Julia te spreken, hoewel Hare Doorluchtigheid later hare tusschenkomst heeft beloofd; tot zoolang veroorlooft zij haar, heimelijk het paleis te ontwijken, en zich buiten Ferrara op de villa San Carlo verborgen te houden. Ziedaar, voor haar de eenigste kans om dwang en vervolging te ontgaan. Michele en ik hadden daartoe een plan gemaakt, dat wij zouden ten uitvoer gebracht hebben, maar… ziet ge… die leelijke geschiedenis met den hugenoot komt ons dwarsboomen; niet waar, men zoude ons niet toestaan, dezen nacht met Julia het paleis en de stad te verlaten?
— Denk er niet aan, liefste jonkvrouw, er staan dubbele wachten aan alle uitgangen, aan alle poorten, men laat niemand door, zelfs niet op een geschreven bevel van de hertogin. Alleen wanneer ik… maar niets zal immers de [ 235 ]signora Julia bewegen, met mij in dezelfde draagkoets…
— O! misschien!… nood en angst doen zooveel! doch neen, in ernst, wie heeft u gezegd, dat hare afkeer van monsignor Hippolite, niet nog een grond heeft dan in zijne jaren, en die gunstiger is voor u.
— Ach, ze heeft mij nooit door een woord…
— Zijn er dan niet gevoelens, die eene vrouw liever gissen laat dan uitspreekt? En daarenboven, zal het u niet een onbetwistbaar recht geven op hare dankbaarheid: En liggen er dan duizend mijlen tusschen dankbaarheid en vriendschap? Slechts ge moet bescheiden zijn, hoogst bescheiden, ridderlijk als een Malteezer, en eerbiedig als Petrarca. Gij begrijpt, zelfs é n woord zoude haar doodelijk beleedigen.
— Met mijn leven zoude ik de signora willen dienen, maar…
— Maar? vroeg Nicoletta, zoo onverschillig als zij konde, hoewel hare wangen verbleekten.
— Maar, ik waag te veel, des hertogs toorn, de opperhofmeesteres, de bisschop…
— Ik ga haar dan zeggen, dat gij geen moed hebt, dat zij zich aan haar lot onderwerpen moet, dat…
— Om ’s Hemels wil! lieve signora, doe dat niet, riep de arme abt haar met een angstig gebaar terughoudende. Ik red haar, ik red haar zeker… nog dezen eigen nacht, ik zal zorgen voor alles wat noodig is, ik zal… .
— Bravo! abbate, gij verdient dat ik u omhelze! dat is te zeggen… als Julia te San Carlo zal zijn, riep het meisje in de handen klappende en om hem rondspringende, gij komt haar dan afhalen in dit. vertrek?
— Op mijn woord, signora! en gij hebt gezegd: dankbaarheid en vriendschap, riep de onnoozele, niet minder in verrukking, terwijl bij met de drift der blijde hoop voortsnelde.
— Zeker, heer abt! Zooveel dankbaarheid en vriendschap, als gij slechts van deze Julia zult verlangen! [ 236 ]
Alles in ’t paleis van Este rustte of scheen te rusten. In het bidvertrek der hertogin alleen huisden smart en tranen voor kalmte en liefelijken sluimer, die dit late uur had moeten brengen. Snikkend en doodsbleek zat daar Renata aan de zijde van Calvin, die haar nog weder in korte trekken de hoofdpunten zijner leer voorhield, en die haar plechtig en bemoedigend toesprak, als bij een afscheid. Julia zat aan de voeten der hertogin, het hoofd tegen haar schoot geleund, roerloos en marmerbleek, de handen gevouwen en de oogen opgeheven naar den hervormer. En het matte licht van een enkele zilveren lamp verlichtte dit tooneel van vriendschap en tranen! Van vriendschap! want die vrouwen hadden het dien man krachtig bewezen, dat zij hare eigene veiligheid en leven minder liefhadden dan de zijne, en die man had het die vrouwen moedig getoond, hoeveel hij had durven wagen voor haar heil. En van tranen! want er vloeiden tranen, die oorzaak hadden, dewijl dit een afscheid kon zijn voor de eeuwigheid; die eeuwigheid kon misschien snel ingaan: als de gewaagde poging mislukte, hadden baat en bitterheid geen ander voorwendsel noodig, om de behulpzaamheid der vriendschap als een doodschuldig misdrijf aan te rekenen, en het verderf van den eenen zoude alsdan het verderf van de anderen zijn. Het waren hartverscheurende aandoeningen van twijfel en hoop, van angst en vertrouwen; en niemand, die zich in den toestand dier vrouwen verplaatst, zal tot haar zeggen: Uwe tranen zijn redeloos en getuigen van dwaze weekheid.
En zelfs Calvin zeide haar dit niet, hij was mensch genoeg, om ze te begrijpen en te verschoonen.
Zacht zwevende als eene weldadige elfe, sloop nu Nicoletta het vertrek binnen.
— Eerwaarde heer, sprak ze, met moeite eene aandoening bedwingende, die toch op hare bleeke lippen leesbaar was, het is nu tijd, uwe vermomming ligt gereed en wij hebben haast.
Toen Nicoletta binnentrad, zat Julia als iemand, wien [ 237 ]men een ijsbad over de leden werpt; krampachtig had zij des leeraars handen tusschen de hare gegrepen, en een brandende gloed overtoog op eens haar voorhoofd en wangen, als bij eene hevige overspanning der zenuwen.
— In Gods naam dat hij ga! zeide de hertogin.
— Een gebed vertraagt niet, sprak Calvin ernstig. Zusters! laat ons voor het laatst te zamen bidden, en al onze zorgen wentelen op Hem, die de Heer is der gemeente.
En toen zonken ze allen biddend neder en vooral Nicoletta’s aandacht getuigde, dat zij het diep voelde, hoe er geene uitkomst is dan in de hand van den Hoorder der gebeden; en toen eindelijk de waardige man den zegen had uitgesproken, met innig en vast geloof in dien zegen, toen stond hij kalm en moedig op, reikte de hand aan Renata, die haar met eerbied aan de lippen drukte, en aan Julia, die met een gesmoorden kreet aan zijne voeten zonk. De hertogin richtte haar op en gaf haar liefderijk den steun van haar arm, maar Julia scheen als ongevoelig voor de zusterlijke deelneming van hare meesteres, zij nam niet eenmaal de aangebodene hand van Calvin, en zij alleen uitte geen vaarwel, toen hij zich verwijderde met die haast waarmede men de bitterheid van een afscheid bekort. Aan Nicoletta die hem volgde, gaf de hertogin heimelijk een sierlijk koffertje, dat ze blijkbaar zwaar moest tillen, en fluisterde haar daarbij toe: Zorg, dat hij het met zich neme, het kan noodig zijn voor de reis; Hierbij hebt gij de bevelen: Zorg mijn getrouwen Gauthier, en nu! de Hemel zij met u, mijn kind; want gij hebt moed en beleid noodig voor ons allen!.
Niet lang daarna verlieten drie personen het paleis, zonder door iemand verontrust te worden. Gervasio sprak de verkenningswoorden die bij alleen wist, en ze waren als een sleutel, die elken uitgang opende. De abt leidde de vrouwengestalte, die hij voor Julia hield, en waarvan wij weten, dat het de Picardische hervormer was, aan den arm voort. Vermomd. onder het ruime reisgewaad en den dichten Veneti[ 238 ]aanschen sluier, de geheimzinnige Mezzaro, had Calvinus bij een scherper oog dan dat van een vooringenomen en lichtgeloovigen dwaas voor de jonkvrouw kunnen doorgaan. Voor eene vrouw was zij groot, hij klein als man; zijne sluike magerheid bootste hare rankheid allergelukkigst na, en het hardnekkig zwijgen dat hem was opgelegd, maakte eene stemherkenning onmogelijk.
— Ik weet toch niet, waarom gij er op staat, om ons te vergezellen, signora Nicoletta, voegde de abt deze toe, met eenige bitsheid.
— Vergeef mij, heer abt, eene vriendin, die mij zoo waard is als deze, verlaat ik niet in het gevaar.
— Ik heb u toch sterk verzekerd, dat er geen gevaar is; want ziedaar ons reeds bij de draagkoets, waarvoor ik muildieren heb laten spannen. in plaats van dragers Vergun mij signora mia, en hij vatte met schroom de hand zijner Julia, om haar in het voertuig te helpen. Toen hij het echter waagde de vingertoppen van den handschoen te drukken, werden zij met zooveel spijtigheid teruggetrokken, dat de arme man het hart klopte van schrik, zooals het even te voren van teederheid gedaan had; daarna waagde hij echter geene verdere uitdrukkingen van zijn gevoel. Vlug wipte Nicoletta nevens de vriendin; ze bereikten ongehinderd de poort, die zich voor haar ontsloot, ze draafden snel voort op den weg naar San Carlo en de muilezeldrijver voerde zijne dieren de stalling der villa binnen. Nicoletta overhandigde de bevelen der hertogin aan den castellano Gauthier de Ponsonne, die landgenoot van Renata, en zelf de hervormde begrippen toegedaan, een trouwen ijverig dienaar moest zijn in deze zaak en… het stoute waagstuk was gelukt; vrouwenlist had den eenen geloofsvijand dienstbaar gemaakt aan den anderen, en een Katholieke abt had Johannes Calvin gered! De angsten, die Nicoletta nog doorstond in de draagkoets, en wat de hervormer mocht gedacht of gevoeld hebben, beschrijven wij niet; wij vertellen liever hoe hij na eene korte rust, zijne vlucht voortzette in eene nieuwe vermomming, maar nu te [ 239 ] paard en alleen, zonder zoo groote bezwaren; hoe de abt-kapelaan van woede en wanhoop als bezwijmde, toen het hem duidelijk werd, op welken dank hij aanspraak had, eene spijt die te grooter was, naarmate zijn belang hem dwong haar op te kroppen, en ongewroken te laten; zelfs moest hij de listige jonkvrouw smeeken, zijn aandeel in deze zaak te verbloemen; zijne galanterie, waardoor zulk eene prooi verloren ging, kon te Rome worden uitgelegd als een onvergeeflijk plichtverzuim.
Wij weten niet, of de tijding, dat Calvin ongedeerd den gewenschten Zwitserschen grond bereikt had, hem later troostte! maar wel, dat Nicoletta den prijs betaalde, aan haar bondgenoot en raadgever Michele uitgeloofd: zij werd zijne vrouw, en toen later Renata van Anjou, weduwe geworden, zich naar het zuiden van Frankrijk begaf en er openlijk belijdenis deed van het hervormde geloof, was dat bevallige paar haar gevolgd. Slechts Julia was niet bij hen. De schok der scheiding en een hopelooze hartstocht, dien ze verborgen had als eene doodzonde, ontwikkelden snel, en verbreidden met haast de zaden des doods, die in haar lagen. Maar de smarten, die haar zoo vroeg naar het graf heenvoerden, hadden haar ook voor den Hemel gerijpt.
- ↑ Charles d'Espeville.