Album der Natuur/1861

<- 1860

Album der Natuur Tiende jaargang 1861

1862 ->

Album der Natuur : een werk ter verspreiding van natuurkennis onder beschaafde lezers van allerlei stand was een Nederlands populair-wetenschappelijk tijdschrift dat verscheen tussen 1852 en 1909.
De hier ontsloten editie van de tiende jaargang is ontleend aan de versie uit de bibliotheek van het Natural History Museum te Londen.^[1]

Dit werk is in het publieke domein.

[ Fr.t. ]

 

ALBUM DER NATUUR.

 

[ T1861 ]

 

ALBUM DER NATUUR.

---

EEN WERK

TER VERSPREIDING VAN NATUURKENNIS

ONDER BESCHAAFDE LEZERS

VAN ALLERLEI STAND.

ONDER REDACTIE VAN

P. HARTING, D. LUBACH EN W. M. LOGEMAN.

---

NIEUWE REEKS.

 

---

 

1861.

 

 

GRONINGEN ,
DE ERVEN C. M. VAN BOLHUIS HOITSEMA.
1861.

[ dr. ]

 

---

SNELPERSDRUK VAN DE ERVEN C. M. VAN BOLHUIS HOITSEMA.

 

[ Inh ]

 

INHOUD.

 

---

 

Windvormingen, door W.C.H. Staring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 1.

Het nut der palmen voor de menschelijke huishouding, door D. L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 20.

Verandering der luchtsgesteldheid in Noord-Europa, door H.C. v. Hall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 27.

De haringvangst op de beneden-Wolga , door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 31.

Windvormingen, door W.C.H. Staring (Vervolg en slot) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 33.

Over de verdedigings- en aanvalswerktuigen der menschen, getrokken vuurwapens en ander moordtuig, door F.A.T. Delprat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 en 65.

Het keukenzout, door P. van der Burg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 en 97.

Het aantal vulkanen op onzen aardbol, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 95.

^[2]

De binnenlanden van Australië, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 122.

Een vreemd dier en nog vreemder spijs, door Hg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 125.

De mineraal-rijkdom van Indië, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 126.

Het huwelijk der planten, door Th. H. A. J. Abeleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 129.

Australië, het oudste vasteland der aarde, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 155.

De coca, door H. v. H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 157.

Lamont's reis naar Spitsbergen, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 159.

De timmeraars onder de dieren, door P. Harting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 161.

Over de Zuidpooltogten, door A.T. Reitsma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

185 en 193.

Vlechters, mandenmakers, wevers, vilt- en tapijtwerkers, door P. Harting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207 en 225.

Iets over het mijnwezen en de mijnwerkers in het Hartz-gebergte , door H.M.C. van Oosterzee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 261.

De naaisters onder de dieren, door P. Harting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 281.

De bliksemende rots, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 288.

Geluidgevend zand bij de stad Kolberg, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 291.

[ Inh ]

De spinners onder de dieren, door P. Harting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 293.

De melkzee bij de Moluksche eilanden, door R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 322.

De wasfabrikanten onder de dieren, door P. Harting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 325.

Johannes Keppler, door W.M. Logeman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 348.

Dieren in Oost-Pruissen, door v. H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 356.

De geographische verspreiding der dieren, door J. van der Hoeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 357.

De papierfabrikanten onder de dieren, door P. Harting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 376.

 

---

 

[ Inh ]

 

LIJST DER AFBEELDINGEN.

 

---

 

STEENDRUKPLATEN.

Het huwelijk der planten.
Vogelnestjes.

 

---

 

HOUTSNEDEN.

 

Het Kootwijksche zand op de Veluwe met heuveltjes, die door kraaijenbeziën bevestigd zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 4.

Paddestoelvormig heuveltje in het Appelsche zand bij Oosterwolde met eenen heuvel door helm bevestigd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 5.

Uitgewaaide zandheuvel in het Oldebroeker zand bij Elburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 6.

Afgestoven heuvel, vijfmaal overstoven, in het Drouwensche zand bij Borger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 7.

Zandheuvel met beenderkoeken onder den bovenkorst in het Dieversche zand in Drenthe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 7.

Afgestoven, maar vroeger opgestoven heuvel in het zand van Appelscha bezuiden Oosterwolde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 9.

Golfjes op den bodem van zandstuivingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 9.

Labyrinthodon en planten uit het tijdperk van den bonten zandsteen, met de voetstappen, die van dit dier in den steen te Hilburghausen worden aangetroffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 10.

Het Deelensche zand boven Arnhem door heidezoden en dennepoten tot staan gebragt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 14.

Eenjarig denneplantje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 15.

Dennenschop. Den met den schop gestoken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 15.

Dennenboor. Den met de boor uit den grond geboord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 16.

De woeste Hoeve aan den straatweg naar Apeldoorn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 17.

Grens van het Beersche zand tegen de oeverlanden van de Vecht boven Ommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 34.

De Boschberg, overstoven Eik, in het zand van Appelscha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 35.

Overstoven hoogveen bij Bakkeveen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 35.

Dooreengevallen Hunebed in het Emmerzand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 37.

Vermoedelijk voormalig meer bij Weert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 38.

Rottum, met de woning en het tuintje van den voogd, den aangeslibden kleigrond en de beide kapen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 43.

[ Inh ]

VIII

—

Doorsnede van Katwijk naar den Haarlemmermeerpolder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 45.

Doorsnede bij Loosduinen naar Wateringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 47.

Laan bij Heemstede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 49.

Dennenbosschen aan den heikant bij Wolfheeze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 49.

Gegroefde ziel van een geweer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 58.

Draaijende kogel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 62.

Doorsnede van een Pruissisch kanon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 63.

Draaijing van den hoepel in het jeu des Graces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 66.

Loopbaan der aarde om de zon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 67.

Corps flottant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 68.

Banen van een puntkogel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72 en 78.

Buskruidlading (stelsel thouvenin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 75.

Puntkogels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

76, 78 en 79.

Boorgat en koker om water rijker zouthoudend te maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 102.

Gradeertoestel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 104.

Zoutkeet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 106.

Kristallisatie van zout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 107.

Zoutkristallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 108.

Inrigting van een zouttuin of saline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 112.

Bonte specht (Picus medius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 161.

Toecan (Rhamphastos carinatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 164.

Curculio Pini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 166.

Stuk dennenhout met gangen en popholten van de larven van Curculio Pini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 166.

Cerambyx carcharias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 167.

Takje van een hazelaar met een gang der larve van Cerambyx linearis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 167.

Bostrichus typographus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 168.

Stuk sparrenhout met gangen van bostrichus typographus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 168.

Gangen van bostrichus chalcographus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 169.

Stuk hout met een wilgenhout-rups . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 171.

Stukje hout met gangen en kamers, uitgegraven door Formica fuliginosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 173.

Gedeelte van een houten paal met gangen van Xylocapa violacea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 175.

Doorsneden van een houten paal met gangen van eene timmerwesp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 177.

Achterlijf van Cicada plebeia met hare legboor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 178.

Tak met gangen geboord door eene cicade en met eijeren gevuld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 180.

Sirex gigas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 181.

Achterlijf van Sirex gigas, met boorwerktuig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 182.

Nest met eijeren van eene zaagwesp in een takje van een rozenboom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 183.

Achterlijf van eene bladwesp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 183.

Zaagwerktuig van Cimbex sylvarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 183.

Nest van de dwergmuis (Mus minutus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 211.

Nest van een ekster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 224.

Nest van den gewonen vink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 226.

[ Inh ]

Nest van een lijster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 227.

Kolibri met haar nestje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 228.

Nestje eener andere kolibri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 228.

Nest van den Baltimore-vogel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 232.

Nest van Synallaxis rubrifrons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 234.

Nesten van Ploceus pensilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 237.

Nesten eener kolonie van Ploceus socius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 239.

Secretaris-valk (Gypogeranus serpentarius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 242.

Nest van de kleine zoetwater-stekelbaars (Gasterosteus pungitius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 246.

Nestje van de grootere zoetwater-stekelbaars (Gasterosteus aculeatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 248.

Antennularia met nestjes van Siphonocetus crassicornis. Nestjes van Podocerus pulchellus op eene Laomeda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 250.

Ulva met nestjes van Podocerus funula. Voet eener Laminaria een nest van Amphitoë rubricata bedekkende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 251.

Larven van watermotten (Pryganidae) in hare kokers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 251.

Rups van eene kleederenmot (Tinea vestianella) in haar kokertje en het volkomen insekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 253.

Wilgenbladeren, door de rups van Tortrix salicis zamengesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 254.

Nestbouw van Curculio betuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 255.

Pop en pophulsel van Curculio Schach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 256.

Nestbouw van Megachile centicularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 258.

Bladerencel eener Megachile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 259.

Indische snijdervogel (Orthotomus sutorius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 281.

Nest van Orthotomus sutorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 282.

Nest van den Chineschen snijdervogel , naar Martinet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 284.

Nest van Arachnothera longirostris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 285.

De Lyse-fiord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 289.

Geopend achterlijf eener spin, met de daarin bevatte spinklieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 295.

Aarsopening, spintepels en spinbuisjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 295.

Spinbuisje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 296.

Spintepels met hunne spinbuisjes, waaruit de spinragdraden te voorschijn treden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 296.

Kamvormige haken aan het uiteinde van een spinnepoot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 297.

Kruisspin (Eipeira diadema) aan een gespannen draad hangende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 297.

Dolomedes mirabilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 298.

Kruisspin, bezig haar web te maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 299.

Waterspin (Argyronecta aquatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 301.

Cocon van Eipeira faxiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 302.

Nestje van Eipeira arundinacea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 302.

Wilgenhoutrups, masker van Cossus ligniperda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 304.

Spinklieren en darmkanaal van de wilgenhoutrups . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 305.

Kop der rups, van ter zijde en van onderen gezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 305.

Achter- en voorpoot eener rups . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 306.

[ Inh ]

Eijeren van de ringrupsvlinder (Gastropacha neustria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz. 306.

Processierupsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 306.

Geopende cocons van Saturnia carpini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 309.

Vervaardiging van de cocon van Tinea sequella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 310.

Nestjes van Hydrophilus piceus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 315.

Geopend nestje van Hydrophilus piceus, met de daarin bevatte eijeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 315.

Hydrophilus piceus, bezig met onder water zijn nestje te bouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 316.

Hydrophilus piceus het mastje van zijn onder aan een blad bevestigd nestje vervaardigende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 317.

Nestje van Microgaster alvearius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 319.

Janthina met haar nestje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 321.

Het nest van een hommel en twee hommels bezig mos daarvoor te verzamelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 326.

Hommelnest van binnen gezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 328.

Broodcellen uit een hommelnest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 328.

Werkbij, koningin en hommel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 333.

Monddeelen van eene werkbij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 333.

Achterpoot van eene werkbij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 334.

Darmkanaal van eene werkbij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 334.

Werkbij van de onderzijde gezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 335.

Achterlijf met de waschschubjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 335.

Gedeelte eener raat, tegen het licht gezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 338.

Cellen van ter zijde gezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 338.

Koninginnecel, ter zijde van eene raat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 339.

Wijze, waarop de werkbijen gedurende de wasvorming aan elkander zijn opgehangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 340.

Gordijn van waswerkers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 341.

Een waswerker het fondament der eerste cel leggende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 341.

Opvolgende toestanden in den eersten aanleg eener raat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 342.

Raat, verder gevorderd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 343.

Gedeelte eener onvoltooide raat, met de daaraan werkende bijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 343.

Bovenkaak eener wesp (Polistes gallicus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 379.

Polistes tepidus, met zijn nest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 379.

Nest van Icaria variegata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 381.

Nest van Vespa crabro, in eene boomholte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 382.

Nest van Vespa vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 382.

Nest van Vespa sylvestris, aan een boomtak bevestigd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 383.

Gedeelte van eene raat van Vespa vulgaris, met een der zuiltjes. Gedeelte van het buitenste hulsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 383.

Nest van Chantergus chartarius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 385.

 

---

 

[ Inh ]

 

INHOUD.

VAN HET

WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD VAN HET ALBUM DER NATUUR.

 

---

 

Tasman's reisjournaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz 1.

Verandering der temperatuur met de hoogte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 2.

Fossilen van Pikermi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 2.

Wet van Prout aangaande de atoomgewigten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 3.

Vorm der aarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 5.

Geleidingsvermogen der gassen voor de warmte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 5.

Nyam-nyams . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 6.

Onmogelijkheid om door den indruk op het netvlies alléén te bepalen, welk netvlies dien indruk ontvangen heeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 6.

Naam der roode zee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 8.

De Javaansche Anabas scandens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 9.

Staalvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 9.

Magnesium als lichtbron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 10.

Nieuw ligt smeltbaar metaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 11.

Phosphorescerende stof van den rog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 12.

Verschil van prikkelbaarheid in eene en dezelfde zenuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 12.

Nieuwe soort van Anneliden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 13.

Het aan elkander vriezen van ijsblokken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 14.

Ontwikkeling van zuurstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 15.

Geamalgameerd zink, cadmium en ijzer als elektromotoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 15.

Fabriekmatige daarstelling van ijs in den zomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 17.

Phosphorus in den dampkring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 17.

Middel ter verkrijging van zelfontvlambaar phosphorwaterstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 18.

Proeven over generatio spontanea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 19.

Bewoners van Nieuw-Caledonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 20.

Opstijging der vochten in de planten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 21.

Kweeking van schildpadden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 21.

Nieuwe wijze van ijsbereiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 21.

Een nieuwe regenmeter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 22.

Phosphorescentie door bestraling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 23.

Proeven over de bevriezing van zoutoplossingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 24.

Groote ijzer-meteorieten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 25.

[ Inh ]

Photografische afdrukken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz 25.

Irritabiliteit en contractiliteit van plantendeelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 25.

Fossile algen in groenen jaspis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 26.

Arsenicum in steenkool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 27.

Rol van het trommelvlies bij de geluidswaarneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 27.

Iets betreffende de parelmossel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 28.

Oesterteelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 29.

De op een na hoogste berg der aarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 29.

Opheffing van den bodem door eene aardbeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 30.

Overblijfselen van een beenigen visch in het overgangsgebergte van den Rijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 30.

Hyalonema Sieboldi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 30.

Groote topaaskristallen uit het Oeral-gebergte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 31.

Fossilen op groote hoogte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 31.

Vervormbaarheid van het ijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 31.

Magneto-elektrische proefnemingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 33.

Spierzamentakkingen der mechanische werkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 34.

Wegsterven der oorspronkelijke volksstammen in door de Europeërs bezette landstreken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 36.

Fossile mensch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 37.

Grieksche schedel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 37.

Vorm van den thorax bij de oude Grieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 38.

Groei der beenderen in de lengte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 38.

Organen aan de peripherische uiteinden der bewegingszenuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 39.

Verrigtingen der milt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 40.

Opmerkelijk geval van albinisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 40.

Kiezelschalige Foraminiferen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 41.

Koloniaal-zenuwstelsel der Bryozoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 42.

De werking van gassen en dampen op warmtestralen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 43.

Het "broeijen" van hennip en gutta-percha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 45.

Morele statistiek van Frankrijk en Engeland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 46.

Toeneming van het aantal Fransche bewoners in Acadië en in Canada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 47.

Versnelling van de beweging eener komeet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 49.

Fabriekmatige bereiding van zuurstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 49.

Doorschijnendheid der plantenorganen voor de lichtstralen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 50.

Filtrering der lucht in verhouding tot gisting, rotting en kristallisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 50.

Melkzure gisting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 51.

Voorkomen van ozon in het mineraalrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 52.

Zamenstelling van het zeewater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 53.

Overblijfselen van Elephas Africanus in Sicilië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 53.

Het springen van stoomketels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 54.

Gebruik van zwavelzuur-ijzeroxyd in plaats van salpeterzuur in Bunsenelementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 55.

[ Inh ]

Luchtontwikkeling bij chemische werkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz 55.

Overblijfselen van menschen, die gelijktijdig geleefd hebben met uitgestorvene diersoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 57.

Scheikundige veranderingen in fossile beenderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 58.

De bodem onder Venetië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 59.

Ozon als reinigingsmiddel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 59.

Kunstmatige vorming van alizarine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 60.

Wellingtonia gigantea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 60.

Vischregen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 61.

Bevestigingswijze der eijeren van de kreeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 62.

Groote zonnevlek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 63.

Invloed van den nervus vagus en den n. laryngens superior op de bewegingen van het diaphragma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 63.

Proeven op de reukzenuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 64.

Over Albino's . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 64.

Ontvolking van de Zuidzee-eilanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 65.

Schedels der Drusen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 65.

Generatio spontanea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 66.

Gebruik van creosoot tot bewaring van zachte dierlijke deelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 66.

Stammen van bastaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 67.

Over de Yezidi of duivel-aanbidders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 67.

Ethnographie van Finmarken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 68.

Oefent het vergif der slangen op haar zelven de werking uit, die het heeft op andere dieren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 68.

Kwartskristallen in meteorisch ijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 69.

Nieuwe sympathetische inkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 69.

Nieuwe fossile salamander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 70.

Gedegen lood in bazalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 70.

Nieuwe fossile visschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 70.

De zilvermijnen van de Sierra Nevada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 71.

Voorwereldlijke giraffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 71.

Acteosaurus Tommasinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 72.

Oudst bekende sediment-rotsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 73.

Leven op groote diepte in de zee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 74.

Réactief op kleine hoeveelheden zwaveligzuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 75.

Kunstmatige daarstelling van barnsteenzuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 75.

Ontleding van chlorcalcium door waterdamp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 75.

Reusachtige goudklomp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 76.

Bepaling van de lengte eener plaats door photographische beelden eener zoneclips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 76.

Verbetering van den verrekijker bij nevelachtige luchtsgesteldheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 76.

De elektrische toestand des dampkrings een middel tot voorspelling van het weder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 77.

[ Inh ]

Eigenschappen van vloeibaar koolzuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blz 77.

Afrikaansche dwergboom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 78.

De groene kleurstof der planten voortgebragt onder den invloed van het elektrisch licht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 79.

Knal bij het openspringen der bloemenscheede van een palm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 79.

Slangengift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 80.

Twee nieuwe alkali-metalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 80.

Wrijving van vloeistoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 80.

Duur en wezen van den ontladingsstroom eener leidsche flesch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 81.

De overbrenging van stofdeeltjes door elektrische stroomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 83.

Invloed van het aardmagnetismus op de klimaten en ziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 84.

Over de spijsvertering in de maag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 85.

De melkzee of winterzee bij de Molukken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 85.

De nieuwe Arcadische den in Griekenland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 86.

Zigeuners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 86.

Zeeziekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 87.

Een dubbel meteoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 89.

De aard en het ontstaan der meteorieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 89.

Diffusie op de scheikundige analyse toegepast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 91.

Mierenzuur kunstmatig uit koolzuur gevormd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 91.

Vaatloos netvlies bij vogels, reptilen en visschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 92.

Geleidingsvermogen van vloeistoffen in naauwe buizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 92.

Bliksem-figuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 93.

De werking van groote koude en sterke drukking op gassoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 93.

Ontwikkeling van chlorophyl onder den invloed van het elektrisch licht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 94.

Het hooren met twee ooren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 94.

Eene functie der menschelijke huid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 94.

Over de in den Krim en in Oostenrijk gevonden macrocephale schedels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

,, 95.

 

---

 

[ 1 ]

 

WINDVORMINGEN,

DOOR

W. C. H. Staring.

 

---

 

Gesmolten lava borrelt op in de kraters der vulkanen, breekt door de wanden naar buiten en vormt, zich aan de lucht verkoelende, gesteenten, die wij vuurvormingen kunnen noemen.

Zeegolven en zeestroomen vervormen onophoudelijk den zeebodem, kabbelen de kusten af, nemen de vergruisde en fijngewreven stoffen als zand en slibbe op, tegelijk met datgene wat hun de rivieren aanbrengen, en doen die stoffen bezinken op plaatsen waar minder sterke golfslag of minder stroom niet meer bij magte is om de slibbe drijvende te houden. Menigvuldige overblijfsels van dieren en planten, die de zee of haren bodem bewonen, vermengen zich veelal met deze bezonken stoffen, vooral daar waar minder diepte op vlakke kusten voorhanden is. Elders, in warmere luchtstreken dan de onze, leven koraaldieren op den bodem der zee en doen daar kalklagen ontstaan, die door bijkomende oorzaken dikwijls eene zeer aanmerkelijke dikte verkrijgen. In den laatsten tijd heeft men almede opgemerkt, dat de bodem van diepe zeeën bedekt is met eene dikke laag overblijfsels van mikroskopisch kleine dieren. Al deze aardlagen zijn onder den naam van zeevormingen tot een geheel te vereenigen.

Rivieren en beken voeren allen, in meerdere of mindere hoeveelheid, vaste stoffen met zich mede, en laten deze bezinken waar de snelheid van den stroom te gering wordt om ze te kunnen voortbewegen. Elders zetten dergelijke wateren de vaste stoffen af, die zij in opgelosten toestand medevoeren. Zeer dikwijls ontstaan er, in plassen [ 2 ]moerassen, lagen uit overblijfsels van half vergane planten zamengesteld, gelijk wij in onze venen groote streken daarmede bedekt vinden. In al deze gronden vindt men overblijfsels bedolven van dieren en planten, die, tijdens hun ontstaan, het land of het water bevolkten. Wij kunnen ze gezamenlijk als zoetwatervormingen onderscheiden.

Als ijsvormingen zijn die gronden tot eene groep te vereenigen, welke door drijfijs in zee, of door bergijs aan den voet van gebergten zijn gevormd.

Zoo ontstaan alle aardlagen om ons heen en overal over de geheele aarde; en zoo, door geene andere natuurkrachten, zijn zij, van de vroegste tijden af aan, ontstaan. Dat de oudere gronden veelal een geheel ander aanzien hebben dan de hedendaagsche, ligt niet aan de wijze van ontstaan, maar aan vervormingen, die zij later ondergaan hebben.

Maar nu vinden wij, behalve de vorige, ook nog gronden, die aan den wind hunnen oorsprong verschuldigd zijn; hetzij alléén, hetzij onder medewerking van zeegolven of zoetwaterstroomen. In Nederland wordt er al vrij wat oppervlakte door deze windvormingen ingenomen, die of nog voortdurend ontstaan of opgehouden hebben zich te vormen, en alleen te onderscheiden zijn aan hare eigenaardige zamenstelling en uiterlijke gedaante. Het schijnt mij daarom belangrijk om die windvormingen eens opzettelijk te behandelen en alles bijeen te brengen wat ons bekend is aangaande de wijze van haar ontstaan, hare zamenstelling en hetgene er op te merken valt, waar zij door den landbouwer en houtteler ingenomen worden.

Wanneer wij, per spoor, van Utrecht naar Arnhem snellen en Driebergen voorbij zijn, ontmoeten wij, even voor de groote doorsnijding van Maarn, eene groote met heuveltjes bedekte en gedeeltelijk met schrale dennen begroeide zandvlakte. Op de verdere reis over de Veluwsche heide zien wij zulke heuveltjes niet weder, dan alleen omstreeks het station Ede en in het verschiet tegenover dat van Wolfheeze. Het is de wind en de wind alléén, welke deze eigenaardige heuveltjes gevormd heeft. Wanneer men ze naauwkeurig en in hun onderling verband beschouwt, dan valt dit dadelijk in het oog, [ 3 ]zoodat het naauwelijks noodig is om eenen sterken wind, bij droog weer, af te wachten en zich met eigen oogen te overtuigen, hoe de wind hier het drooge zand opneemt en dat, deels stuivende, deels voortrollende, tot heuvels ophoopt, om deze, vaak te gelijker tijd, aan de andere zijde weder te verwaaijen en verder op tot nieuwe hoogten bijeen te blazen. Bij alle dergelijke zandstuivingen van eenige uitgebreidheid is er gewoonlijk gelegenheid om dat vormen en weder afbreken van heuveltjes, het geheel effen waaijen van vlakten tusschen deze heuvels, het zich uitbreiden der zandstuiving door het overstuiven van aanpalende gronden, en nog eene menigte andere verschijnselen, allen gewrochten van den wind alléén, waar te nemen.

Wanneer sommige onzer zandgronden niet door eene korst teelaarde of door eene bekleeding van planten tegen den invloed van den wind beschermd worden, zijn zij geneigd om zandstuivingen te vormen. De voorwaarden daartoe zijn: dat het zand genoegzaam zuiver is en niet met leem vermengd; dat het zeer fijn van korrel en niet te zwaar is om door den wind opgenomen of voortgerold te worden; dat het droog ligt en open voor den wind. Ontbreekt een dezer voorwaarden, dan zal er geene zandstuiving ontstaan; terwijl in deze voorwaarden ook de oorzaken liggen, die een verder voortstuiven beletten, en tevens de middelen, die door den mensch aangewend kunnen worden om dat te keer te gaan.

Het zijn zeer dikwijls de hellingen van de heuvels met grind en keijen onzer nog bestaande of voormalige heidevelden, die het zand in zulk een fijn korreligen en zuiveren toestand opleveren, dat het geschikt is om te verstuiven. Dit zand schijnt, in voorwereldlijke tijden, langzamerhand en gedurende eene lange reeks van jaren, van die grindheuvels afgespoeld te zijn, met teruglating van het zwaardere grind en van de keijen en met loslating van den leem, die, door het water opgelost, verder afgevoerd en op andere plaatsen neergelegd is. Zoo ligt onder anderen de zandstuiving, die ik zoo even genoemd heb, aan den voet der heuvelreeks, welke door den spoorweg bij Maarn doorsneden wordt, en waarop het Fransche leger eens de bekende Zeister Pyramide tot eene hoogte van vijfenzestig el boven de oppervlakte [ 4 ]der zee te zamen kruide. Zoo vinden wij aan den voet der heuvelen, die van Arnhem tot boven Apeldoorn loopen, westwaarts de grootste aaneenschakeling van zandstuivingen, welke wij hier te lande te betreuren hebben: de Otterlosche, Harskamper, Kootwijker en Garderensche Zanden, namen, die ieder Veluwenaar herinneren aan dorheid, hopelooze onvruchtbaarheid, aanhoudende verergering en uitbreiding van het zand, ten koste van gronden, die vrij wat meer waarde hebben, en nuttelooze pogingen of te vergeefs verspilde kosten tot breideling van den langzaam, maar zeker voortrukkenden vijand.

Het zijn evenwel niet alléén die heuvelhellingen, welke tot het vormen van zandstuivingen aanleiding geven, maar men vindt ze ook elders, te midden van de vlakke zandgronden, welke nog voor een groot gedeelte met heide begroeid zijn, in de nabijheid van onze groote rivieren en langs de kusten, waar wij ze straks, als rivier- en zeeduinen, nader te beschouwen hebben.

Zeer algemeen vindt men verstuivingen van zanden, die vroeger

Het Kootwijksche Zand op de Veluwe met heuveltjes, die door kraaijenbezién bevestigd zijn.

[ 5 ]reeds een- of meermalen verstoven geweest zijn, maar weder zijn vast gegroeid, en dit komt veelvuldig en duidelijk voor den dag door den bijzonderen vorm, dien het verstuivende zand aanneemt. Overal namelijk waar de oppervlakte eenigen meerderen wederstand tegen den wind aanbiedt, vormen zich heuveltjes of alleen overblijvende hoogten, terwijl in den omtrek het zand geheel verstoven is. Eene struik jeneverbessen of kraaijenbeziën, of eene groote heidestruik, of eenige helmplanten zijn voldoende om zulk eenen alleen staanden aardklomp te bevestigen. Zeer dikwijls ook zijn 't oerbankjes, of zand door ijzeroxyde-hydraat te zamen gebakken, hetwelk de vaste punten veroorzaakt. Ze hebben allerhande vormen. De gewone is die van een' ronden heuvel, vlak afloopend aan de loefzijde, steil aan de lijzijde, met eene helling van hoogstens 35 graden. Droog zand blijft op zulk eene helling liggen; nat zand glijdt reeds nederwaarts, wanneer de helling 30 graden bereikt. De bovenkant is de voormalige oppervlakte, en men vindt er zulke, die tot vijf ellen hoogte hebben. Soms zijn ze rond als zuilen of hebben eenigzins den vorm eener paddestoel.

Paddestoelvormig heuveltje in het Appelsche Zand
bij Oosterwolde met eenen heuvel door helm bevestigd.

Veelvuldig vindt men alzoo de randen der zandstuivingen gevormd, als wanneer er door den wind heuvels uitgehold zijn, waarvan slechts [ 6 ]de kanten zijn blijven staan. Die overhellende gedeelten van de

Uitgewaaide zandheuvel in het Oldebroeker Zand bij Elburg.

bovenkorst zijn geliefkoosde plekjes voor hazen, welke daar hoog, droog en luchtig, in een zeer verborgen leger, evenwel ver om zich henen kunnen zien en steeds de gelegenheid hebben om zich, door eenen enkelen sprong over den uitstekenden rand, aan alle gevaar te onttrekken, dat hun van uit de zandstuiving bedreigt. Wee de arme haas echter, wanneer de jagthond zich boven hem vertoont; een vlugge luchtsprong, waartoe hij dan ook niet aarzelt zijne toevlugt te nemen, kan hem slechts redden, doch maar al te dikwijls verwacht hem daar juist de jager.

De alléén staande heuveltjes zijn meestal door oerbankjes in waterpasse lagen afgedeeld. Elk bankje duidt op eene voormalige oppervlakte van den bodem, waar zich regelmatig, onder de heizode, als een natuurlijk gevolg van den plantengroei, zulke oerbanken vormen; en nu heb ik er gevonden, onder anderen in het Drouwensche Zand bij Borger in Drenthe, waar vijf lagen boven elkander lagen. Vijf malen is hier het stuivende zand weder tot rust gekomen en begroeid, om telkens op nieuw overstoven te worden. Dat hiermede een geruime tijd voorbij is gegaan, lijdt geen twijfel; want zandoerkorsten [ 7 ]

Afgestoven heuvel, vijf maal overstoven, in het Drouwensche Zand bij Borger.

als de hier aanwezige behoeven misschien twintig jaren om zich te vormen.

Iets zeer merkwaardigs en hierop betrekking hebbende, is mij in het duizend bunder groote Dieversche Zand in Drenthe voorgekomen.

Zandheuvel met beenderkoeken onder den bovenkorst in het Dieversche Zand in Drenthe.

[ 8 ]Met 't kompas in de hand en op de kaart af dat zand doorkruisende, viel mijn oog op een van mijnen weg afliggend alleen staand heuveltje, en werd ik door het soort van instinkt, dat ons zoo vaak juist op de plek voert, waar iets merkwaardigs te zien is, gedrongen om derwaarts te stappen. Hier vond ik een gewoon, alleen staand, rondsom afgewaaid heuveltje, in twee deelen gedeeld door eene oerbank en daarboven liggende laag zwarte grond, en onder die bank nog weder uit stuifzand bestaande. Het was dus duidelijk, dat hier twee malen eene langdurige rust in de zandverstuiving was geweest, waarin zich eerst deze oerbank met de korst teelaarde gevormd had en later de bovenste heidekorst, een deel namelijk van de met heide begroeide oppervlakte, welke door de tegenwoordige zandstuiving is ingenomen. Aan den voet nu van dit heuveltje trof ik eenige verspreid liggende beenbrokjes aan, klaarblijkelijk de welbekende, verbrande beenderen uit de begraafplaatsen onzer voorvaderen. Welhaast bleek 't, van waar die afkomstig waren. Boven mij, vlak onder de bovenkorst, zag ik overblijfsels van zoogenoemde beenderkoeken in hunne oorspronkelijke ligplaats, gelijk zij daar dikwijls voorkomen, waar men de verbrande lijken, zonder urnen, eenvoudig in putjes begraven heeft. Later dan de negende eeuw zal men in Drenthe wel geene lijken meer verbrand hebben, en men kan hieruit dus opmaken, dat het Dieversche Zand reeds eenen zeer geruimen tijd voor die negende eeuw heeft bestaan.

De steile boorden van zandstuivingen en de kanten van de alleen staande heuveltjes vertoonen dikwijls eene menigte lagen van geringe dikte, die op het eerste gezigt zouden doen gelooven, dat men hier met eenen uit water bezonken grond te doen had. Bij nader inzien blijkt het evenwel, dat de laagjes meestal niet waterpas liggen, eene noodzakelijke voorwaarde van alle waterbezinksels, en dat het hier dus niets anders is dan over elkander gestoven zand, hetgeen, door achtereenvolgens eenigen tijd aan de lucht te hebben gelegen, meer of min verkleurd of met aardkorrels vermengd is en daardoor in het oog valt.

 

De vlak gestoven bodems der zandstuivingen zijn merkwaardig door [ 9 ]

Afgestoven, maar vroeger opgestoven heuvel in het Zand van Appelscha bezuiden Oosterwolde.

de eigenaardige golfjes, welke zij vertoonen, en die eenen geheel anderen vorm hebben dan dengenen, welken het zand aanneemt, dat door stroomend water wordt voortgespoeld. Men zoude meenen de in zand veranderde oppervlakte voor zich te hebben van een waterplas, waarop door den wind kleine golfjes gevormd zijn; maar de reden, waarom het zand den vorm van watergolven aanneemt, is niet dezelfde. Het zand is altijd ongelijk van korrel; de kleinere en ligtere korrels en de aardkruimeltjes, welke zich daartusschen bevinden, raken spoediger in beweging dan de grovere deelen, en de wind scheidt dus aanhoudend beide soorten van elkander en schuift de ligtere tot hoopjes opeen, die dan natuurlijk lang gerekte ribbetjes moeten vormen, welke loodregt de rigting van den wind doorsnijden. Komt er

Golfjes op den bodem van zandstuivingen.

nu eens een sterke wind, na lange droogte, die eene aanmerkelijke hoeveelheid zand aanvoert, dan gebeurt het wel, dat zulk eene [ 10 ]gegolfde plek weder overstoven wordt en dat de golfjes onveranderd met zand worden aangevuld en alzoo haren vorm onder de aarde bewaren. Indruksels van het een of ander, voetstappen van menschen of dieren, indruksels van regendroppels zelfs kunnen op die wijze bewaard worden. Op onze zandige zeestranden ziet men ditzelfde bij elke ebbe gebeuren, waar de voetstappen in het natte zand, van de zeemeeuwen onder anderen, telkens met aan de zon opdroogend zand volstuiven. Veronderstel nu slechts, dat zich boven zulk eenen afdruk, door de eene of andere oorzaak, eene menigte zand ophoopt, totdat hij onder een gebergte begraven ligt; veronderstel verder, dat dit gebergte gedurende eenige honderdduizendtallen van jaren zijnen druk blijft uitoefenen, en dat daarop het zand met het zeemeeuwenspoor weder voor den dag komt. Zou zoo het ontstaan niet uiterst gemakkelijk te verklaren zijn van die merkwaardige steenen, met de sporen van dieren uit de voorwereld, waarvan ons de voetstappen van een kikvorschachtig dier, ter grootte van een schaap, uit den bonten zandsteen van Hilburghausen, zulk een merkwaardig voorbeeld

Labyrinthodon en planten uit het tijdperk van den bonten zandsteen; met de voetstappen, die van dit dier in den steen te Hilburghausen worden aangetroffen.

[ 11 ]opleveren? Dergelijke steenen met sporen van vogels, van schildpadden, van eene menigte kruipende dieren, van krabben, die over het zandige zeestrand of door den slik gekropen hebben, heeft men thans uit zeer verschillende voorwereldlijke tijdvakken. Nog onlangs heeft men er met eene zeer groote menigte vogelsporen ontdekt in den gyps van Montmorency, eene vorming, die gelijktijdig ontstaan moet zijn met den leem met zeeschelpen van Eibergen en Winterswijk.

 

Alleen fijn en genoegzaam zuiver zand is aan verstuiven onderhevig, en dit heeft ten gevolge, dat, wanneer zulks op eenen bodem ligt van eene andere zamenstelling, het zand geheel weg stuift en die ondergrond op den bodem der zandstuiving voor den dag komt. Van daar ziet men zeer dikwijls bij de verstuivingen, welke aan den voet van heuvels met grind en keijen liggen, de afgestoven plekken als bezaaid met keijen. Alles wat hier door den wind opgenomen kon worden is verplaatst, en de keijen zijn, van zand gezuiverd, blijven liggen, even als men in zuidelijke landen het graan door den wind van het kaf zuivert. Eene uitmuntende gelegenheid bieden deze kei- en grindverzamelingen aan om de steensoorten, waaruit ze bestaan, en den vorm, waarin deze voorkomen, te bestuderen. Men vindt ze hier door menschenhanden onaangeroerd, maar door eene natuurlijke kracht voor den natuuronderzoeker als 't ware te zamen gezocht. In vele onzer zandstuivingen treffen wij zulke keijen aan; in het Drouwensche Zand onder anderen, waaraan eene zoo even medegedeelde afbeelding ontleend is.

De zandkorrels van stuivende zanden moeten zoo fijn zijn, dat ze door den wind opgenomen of althans voortgerold kunnen worden. Daardoor onderscheiden zich terstond deze heuvels van andere, welke door water zijn aangevoerd, ook wanneer zij, geheel begroeid en door den regen afgerond, uiterlijk geene kenteekenen van zandstuifbelten meer dragen. Zoo ligt er een hooge heuvel achter het landgoed Tongeren bij Epe op de Veluwe, die al het uiterlijke heeft van voormaals te zijn opgestoven, maar de grindkorrels ter grootte van wikken en erwten, die het zand op het hoogste punt bevat, bewijzen overtuigend, dat dit het geval niet geweest is.

[ 12 ]Eene andere voorwaarde voor het ontstaan van zandstuivingen is, dat het zand droog ligt. Van daar stuift dit nimmer dieper dan de zoogenoemde wel; en houdt buitendien het stuiven op, wanneer het regenwater veelvuldig in de uitgestoven plekken staan blijft. Er vormen zich dan ondiepe meertjes, die echter zelden anders dan bij winterdag water bevatten. Elders veroorzaakt het vocht, dat er zaden kiemen en opslaan, en de grond wordt met een plantendek bekleed, dat, zelve aanleiding gevende tot het bewaren van vocht, en dit als eene spons opzuigende en bewarende, een al dikker en dikker plantendek te weeg brengt, dat eindelijk in veen verandert. Zoo is het veelvuldig voorkomen van veentjes, te midden van zandstuivingen, gemakkelijk te verklaren. Jammer dat deze meertjes, te midden dier opgestoven zandheuvels van allerhande teekenachtige vormen, meestal alleen des winters water bevatten. De weinigen, die zich ook des zomers als meertjes vertoonen, geven zulk eene uitmuntende gelegenheid tot het aanleggen van buitenplaatsen, dat zeker de waarde der zandstuivingen, voor dat bepaalde doel, aanmerkelijk zoude rijzen. Velen mijner lezers zullen misschien het pitoreske landgoed de Hondsberg bij Oisterwijk in Noordbrabant kennen. De zoogenoemde Vennen aldaar zijn dergelijke meertjes, de met dennenbosschen en ander hout bezette heuvels, welke deze zoo schilderachtig omsluiten, zijn opgestoven zandheuvels.

In Noordbrabant vindt men, over het algemeen, veel meer waterplassen op de zandgronden, dan in de velden van de meer noordelijk liggende provinciën, waar ze, als het Uddeler meer, nabij de plek, welke tot kampement voor ons leger dient, en als eenige weinige soortgelijke plassen in het Zutphensche, slechts zelden aanwezig zijn. Wellicht hangt dit te zamen met de leembanken, die zeer algemeen in de zandgronden van Noordbrabant en de Kempen voorkomen en deze duidelijk onderscheiden van de Geldersche, de Overijsselsche en andere zandgronden.

Maar behalve droogte ten aanzien van het grondwater, vereischt het zand ook volstrekt droogte van boven. Bij regen en sneeuw kunnen wij gerust die Nederlandsche Sahara's bewandelen, zonder vrees voor het digtstuiven der oogen; maar weinige dagen, in den [ 13 ]zomer soms weinige uren, zijn voldoende om het zand zoo zeer op te droogen, dat het verstuiven weder begint. Bij vorst heeft zulks in sterke mate plaats, hetgeen dikwijls droevige gevolgen heeft voor het plantsoen, waarmede men de zandstuivingen zoekt te beteugelen. Op de Veluwe was het, voor een aantal jaren, gelukt om eene groote uitgestrektheid zanden met dennen bezaaid te krijgen, dank zij eenige gunstige, vochtige jaren; want het zaaijen van dennen is gewoonlijk ondoenlijk in los en kaal zand. De natuur doet zulks geregeld, maar den mensch gelukt het slechts bij uitzondering. Die zooveel belovende veluwsche dennetjes zijn echter, ik meen genoegzaam allen, door eenige weinige drooge vorstdagen vernietigd, waardoor de wortels bloot stoven en de plantjes gevolgelijk bevroren en afstierven. Eene van die teleurstellingen, welke de houtteler, zoowel als de landbouwer zoo vaak ondervindt, en welke 't hem een eerste pligt is om te leeren verdragen zonder morren. De man, die niet met gelatenheid het mislukken van den oogst van minstens één zijner gewassen jaarlijks weet te dragen, is ongeschikt voor 't bedrijf, zegt vader thaër.

Als eene hoofdvoorwaarde voor het ontstaan en voor het blijven bestaan van zandstuivingen heb ik opgenoemd, dat zij open liggen moeten voor de heerschende winden. Hier te lande zijn die de westelijke; en van daar bewegen zich de zandstuivingen genoegzaam alléén oost- of, meer bepaald, noordoostwaarts voort. In tegenovergestelde rigting geschiedt zulks zelden anders dan in het voorjaar, wanneer er bij ons gewoonlijk, eenen tijd lang, drooge, oostelijke winden heerschen, de winden, die ons den veenrook brengen en de voorjaars vorsten, welke zoo dikwijls voor de pas uit den grond opkomende aardappels, voor de boekweit en de vruchtboomen verderfelijk zijn. Ook geschiedt zulks in den winter, wanneer langdurige drooge vorst nu en dan met winden uit dien kouden hoek gepaard gaat.

De zekerheid van den vijand slechts van ééne zijde te wachten te hebben, vereenvoudigt zijne bestrijding zeer aanmerkelijk, en vereischt slechts naar het zuidoosten gerigte windschermen; wanneer deze schermen namelijk voldoende zijn. In vele gevallen zijn dit de eerst aan te wenden middelen, die een verder beteugelen moeten voorbereiden [ 14 ]en daar waar het eenige radicale, maar ongelukkig zeer kostbaar middel, het beleggen met zoden, juist om die kostbaarheid, niet terstond aangewend kan worden.

Dit beleggen met heidezoden, zoogenoemde plaggen, en het daar tusschen planten met dennen is, nog niet lang geleden, voor het eerst op de Veluwe in het groot beproefd; met uitstekend goed gevolg onder anderen in het Deelensche Zand. Het stuiven is daar terstond opgehouden en de dennenpoten zijn onmiddelijk aan het groeijen gekomen, zoodat men thans een dennenbosch aanschouwt, waar, een jaar of vijftien geleden, een woest zand aanwezig was, aan wiens beteugeling bijna gewanhoopt werd. De zoden behoeft men geenszins naauwkeurig aaneen te doen sluiten; want, een half el uit elkander gelegd, beletten zij het verstuiven geheel en groeijen meestal spoedig vast. De dennen poot men dan op een el ouderlingen afstand.

Waar men zich met windschermen behelpen moet, begint men natuurlijk aan

Het Deelensche Zand boven Arnhem door heidezoden en dennenpoten tot staan gebragt.

de loefzijde van de meest verstuivende plekken; maakt die van dennen- of berkentakken, het hout, dat gewoonlijk 't gereedst bij de hand ligt; plaatst eenige schermen op eenigen afstand van elkander, en tracht dan, onder de beschutting van deze schermen, dennenplantsoen te gang te krijgen. Want hoewel de rijzen schermen spoedig, grootendeels onder het zand stuiven, zoo veroorzaken zij luwte en benemen alzoo aan den wind de gelegenheid om vat te krijgen op 't zand. Heeft men eenmaal dennen aan het groeijen, al zijn die niet bijzonder welig, dan is de zaak gewonnen. Dennen of Mast moeten 't echter zijn en geen ander houtgewas hoegenaamd, omdat er geene boomsoort is, welke, zoo weinig om aardvoedsel gevende als de den, zich zoo geheel met luchtvoedsel tevreden stelt, en de aarde hoofdzakelijk bezigt om er zich in vast te wortelen, zonder zich veel om hare vruchtbaarheid te bekommeren. Zoo nuttig is de den daarenboven, omdat zij in den winter haar blad behoudt en dan altijd een even sterk windscherm blijft vormen. In Noordbrabant, Gelderland en Overijssel is men volkomen overtuigd, [ 15 ]dat 't de den alléén is, die ons van de zandstuivingen kan verlossen. In Drenthe is men daarin nog even achterlijk als in de houtteelt in het algemeen; zeer enkele zandstuivingen begint men daar met dennen te beteugelen, zoo als die van Norg en het eigenlijk in Friesland gelegene Appelsche Zand; maar in het straks genoemde Dieversche zand, onder anderen, vindt men nog nuttelooze pogingen aangewend om eiken, beuken, berk, els en sparren aan het groeijen te krijgen. Verloren moeite, verloren geld! Verstandiger is het dan om er niets aan te doen, zooals in de mark van Lhee en Lheebroek bij Dwingelo, waar men nog 800 bunders zand, aan één stuk, naar hartelust kan zien verstuiven en zich uitbreiden. Het zoodanig planten van dennen in zulke zandstuivingen, dat ze opgroeijen, is eene kunst, die, hoe vreemd het ook klinken moge, slechts door weinigen goed verstaan wordt; en echter is die kunst gemakkelijk te leeren, ook zelfs voor lieden, die juist geene houttelers van beroep zijn.

Éénjarig dennenplantje.

Dennenschop.

Wil men de zekerheid hebben van een goed aanslaan, dan moeten de planten niet ouder zijn dan drie of vier jaar, en ze dienen met een kluitje aarde om de wortels verplant te worden. Valt dit kluitje aarde van den wortel af, dan is 't beter om het plantje weg te werpen. Daarenboven moet het kluitje niet te klein zijn, ten einde den gansenen wortel te kunnen omvatten. Men moet zich toch niet voorstellen, dat zulk een dennenplantje van naauwelijks vijf duim hoogte een klein worteltje heeft; minstens is dat twee palm lang en verbreidt zich met eene menigte haarworteltjes in de rondte. Ten dien einde zaait men de dennen, die ter verplanting moeten dienen, op eene plek heide, waar de korst teelaarde dik en vast is. Men steekt dan gewoonlijk met een schopje de plantjes uit den grond, maar steekt dan natuurlijk een aanmerkelijk gedeelte van den wortel weg; en geen wonder, dat

Den met de schop gestoken.

[ 16 ]dan de planten kwijnen en er een groot gedeelte van sterft. Daarom heeft men, in later tijd, met een ander werktuig geplant, dat den wortel bijna geheel bewaart.

Dennenboor.

Den met de boor uit den grond geboord.

Het is een boor, die den wortel in een aarden cylindertje opsluit, en waarbij slechts zeer enkele plantjes over stuur geraken; zoo zeer zelfs, dat men gerust den arbeider, die ze geplant heeft, noodzaken kan om, voor niet, allen, die gestorven zijn, in 't volgende jaar door nieuwe te vervangen; want elk dood plantje heeft hij op zijn geweten, geen enkel bijna sterft, of de planter is daaraan schuldig.

 

In de zandstuivingen is het zaak om op die wijze de dennen met kluitjes aan de wortels te planten. Geheel anders is het evenwel gesteld met het planten van dennen in onze zeeduinen. Hoewel de tegenwoordige eigenaars de onvermijdelijke noodzakelijkheid niet erkennen, dat het aanleggen van dennenbosschen het eenige, onfeilbare middel is om hier op den duur de zandstuivingen te keer te gaan, zoo is dat evenwel de zuivere waarheid. Het zaaijen gelukt hier even zeldzaam als in de gewone zandstuivingen, en het planten met kluitjes aan de wortels der jarige plantjes is hier niet doenlijk, omdat men den hiertoe noodigen vasten heigrond mist. Maar nu is er gelukkig een ander middel om dergelijke bosschen aan te leggen. Het zaad wordt in vruchtbaren tuin- of bouwgrond, zeer digt bijeen, op bedden uitgezaaid, en daarna, op hoogstens driejarigen ouderdom, in het losse zand uitgeplant. Wanneer deze dennetjes met zorg gekweekt, met zorg uitgeplant en in het begin beschermd worden tegen den alvernielenden tand van konijnen en hazen, dan is er geen de minste twijfel aan welslagen. Het volkomen overheerschen der verstuivingen van de zeeduinen hangt alzoo alleen af van den goeden wil der grondeigenaars.

[ 17 ]Is nu eenmaal het dennebosch aan 't groeijen, dan zijn de hoofdvoorwaarden van verstuiving, het bloot liggen voor den wind en het spoedig opdroogen van den grond, weggenomen. In de gewone zandstuivingen staan al zeer spoedig heideplantjes op; de jaarlijks afvallende dennennaalden vormen langzamerhand eene korst teelaarde; bij vijfentwintigjarigen ouderdom der dennen begint de bodem met mos te begroeijen, en eindelijk zijn de dennen als timmerhout te gebruiken, terwijl de bodem in staat is om edeler boomsoorten te voeden, of zelfs geschikt is geworden voor het aanleggen van bouwland.

Vele warmoezerijen worden met den besten uitslag op voormalige zandstuivingen gedreven; doch de nabijheid van groote steden maakt hier het hoofdingrediënt van groententeelt, den mest, gemakkelijk te verkrijgen.

Wanneer men zich, gedeeltelijk over eenen goeden grindweg, van de Woeste Hoeve op de Veluwe, tusschen Arnhem en Beekbergen, naar de welbekende kolonie Hoenderlo begeeft, door een bosch van dennen, berken en eiken hakhout, langs een tegen hooge heuvelen oprijzend dennenbosch, en hier en daar eene daghuurders woning door eenig bouwland omringd, voorbijgaande; wanneer men dan bij de woningen van Hoenderlo zelf teregt komt, dat zijne opkomst te danken heeft aan de verdiensten, welke de bewoners, als daghuurders, in deze en naburige bosschen gewonnen hebben; dan waarlijk kan men zich moeijelijk verbeelden, dat 't hier dezelfde plek is, die de heer delcourt van krimpen, voor twintig jaren, als eene van de ergste zandstuivingen op de Veluwe

De Woeste Hoeve aan den straatweg naar Apeldoorn.

[ 18 ]heeft aangekocht. De Woeste Hoeve is nog steeds niet een der aangenaamste, weligste, lommerrijkste plekjes van ons vaderland; maar tijdens deze zandstuiving verkocht werd, was er al moeijelijk eene plaats te vinden, die eenen meer somberen indruk op den bezoeker maakte dan deze boerderij. Van drie zijden was zij door zanden omgeven, die bij alle winden, behalve alleen bij den oostewind, het bouwland der hoeve dreigden te overstuiven en werkelijk een deel daarvan reeds overstoven hadden. Geen boom of struik was er te bekennen, dan eenige korte, dikkoppige, platgewaaide eiken om de hoeve en wat hakhout om den kamp, maar daar buiten groeiden alleen enkele, platte, door de schapen afgeknaagde jeneverbesstruiken, als vertegenwoordigers van de boomenwereld; doch ook, ik vergat het haast te vermelden, vond men te midden van 't zand nog eenige bunders, waarvan de oppervlakte tegen wegwaaijen beschermd werd door eikenhout, dat daar, sedert eeuwen, jaarlijksche pogingen deed om tot boomen op te groeijen; maar ook even dikwerf daarin belet werd door de schapen, die onbarmhartig de opschietende loten afweidden. De hooge heuvelrug langs de zuidzijde dezer zandstuiving, zeker het overblijfsel van een later weder begroeid, voormalig zand, lag aan de noordzijde open, met eenen steilen wand, en gaf, bij alle westelijke winden, zand af, dat zich eerst over de uitgestoven vlakte verspreidde en dan aan de overzijde weder tot steeds voort wandelende heuvelen ophoogde.

Hier en daar groeijen er op de zandstuivingen eenige drooge helmplanten, wanhopige pogingen aanwendende om het zand met hare lange, kruipende wortels vast te houden, terwijl men het den vreemdeling aan kan zien, dat hij hier op eenen vreemden bodem groeit en de kalkdeelen mist, die in het zand der Zeeduinen de helmplant zoo welig doen tieren. Elders staat nog heide op de plekken, waar iets van den voormaligen bovengrond overig is, maar overigens ziet men, in de eigenlijke zandstuiving, geene planten hoegenaamd. Van daar vindt men er ook geene dieren. Hazen en veldeksters bewonen alleen de boorden; insekten treft men er niet aan dan die, bij het overvliegen, van den weg zijn afgedoold en hier van gebrek zijn omgekomen. De doodsche stilte wordt door het geluid van geen enkel [ 19 ]dier afgebroken; het eenige wat men hoort is 't suizen van den wind; de eenige beweging, die men ziet, het voortstuiven van zand en, boven het hoofd, het trekken der wolken.

Weinig aanlokkelijks hebben zeker zulke woestijnen. Men moet eenen Bedouinen-geest bezitten om daarin behagen te kunnen vinden; en evenwel zijn dergelijke plekken niet altijd door den mensch onbewoond. In Noordbrabant, op de grenzen van het voormaals ontoegankelijke moeras de Peel, vindt men het dorp Bakel te midden eener zandstuiving opgebouwd. Wel zal zich het zand niet geheel en al stuivende hebben vertoond, toen zich hier de eerste bewoners nederzetten; zeker heeft men later een goed deel daarvan bedwongen en beplant, en is er veel met eene beschermende korst teelaarde bedekt; maar duidelijk bestaat oorspronkelijk alles, wegen, plaatsen, tuinen en bouwland, uit stuifzand.

 

(Wordt vervolgd.) 

 

---

 

[ 20 ]

 

HET NUT DER PALMEN VOOR DE MENSCHELIJKE HUISHOUDING.

 

---

 

Hoe rijkelijk de natuur gezorgd heeft voor die keerkring-gewesten, waar de rivieren over een gouden bodem stroomen, waar de zee parelen, het land edelgesteenten levert, dat blijkt vooral uit de beschouwing van eene enkele planten-familie, die der palmen. Deze geven den mensch alles, wat hij tot leven noodig heeft: voedsel, kleeding, woning, huisraad, versierselen, enz. Die niet genoeg te waarderen gave des hemels is in waarheid eene onuitputtelijke schatkamer.

Bij de palmboomen neemt men het zeldzame geval waar, dat het schoone met het goede vereenigd voorkomt. Hunne indrukwekkende hoogte en hun bevallig uiterlijk regtvaardigen de uitspraak, die hen het schoonste voortbrengsel der plantenwereld noemt. Maar de palmen zijn geenszins «onnutte coquettes", die zich in het bewustzijn van hare schoonheid slechts door de lieve zon laten beschijnen, even als die, van welke »de den in het noorden droomt", gelijk h. heine zingt. Integendeel is aan de palmen alles, van de punt des wortels tot den top van de bladkroon nuttig, en dat niet alleen voor den bewoner der tropische landen, maar ook voor den alles exploiterenden Europeër. Wij gebruiken zooveel voortbrengsels der palmen: zeep, olie, vlechtwerken enz., dat het misschien niet zoo onaangenaam zijn zal, eens eene voorstelling te lezen van de verschillende nutsaanwendingen van deze reuzenplanten. In de volgende regels vindt men zulk eene voorstelling, ofschoon het zeer mogelijk is, dat daarin nog menige leemte aanwezig zal zijn, en dat menig gebruik, dat de niet altijd jegens vreemden zeer gastvrije Indiërs en Zuidzee-eilanders van de palmen maken, aan de waarnemers ontsnapt zal zijn.

[ 21 ]Bovenaan staat de zegen, dien de palmen door hun gemakkelijk te verkrijgen meel verspreiden. Niet alleen, zooals bij Borassus, leveren wortels en de jonge spruiten broodmeel (Fidogma), maar ook het geheele merg van den stam van Copernicia, Mauritia, Arenga, Oreodoxa, Gorypha, Caryota en Metroxylon bevat meel en sago, en vooral is het het laatstgenoemde geslacht, dat de beste, zoogenaamde parelsago levert, evenals ook eindelijk de vrucht van Guilielma.

Zonder moeitevollen arbeid, zonder akkerbouw is alzoo rijkelijk voor brood gezorgd. Maar bij brood behoort groente, en ook deze leveren de palmen voortreffelijk en in soorten. Men gebruikt daarvoor de jonge bladeren van Euterpe, Maximiliana, Cucusperma, Oreocloxa, Cocos oleracea, Lodoicea, Arenga (die den zoogenaamden palmkool levert), Areca en de jonge spruiten van Borassus. Bij het gereed maken der groente behoeft de zwarte of bruine huisvrouw niet in verlegenheid te zijn, want de vrucht van Oenocarpus levert eene uitmuntende eetbare olie, evenals die van Leopoldiana, terwijl de verbrande bladeren van Nipa het zout daarbij geven. Ook moet bij den maaltijd de soep niet ontbreken, die uit Elais gewonnen wordt en zeer goed zijn moet. Het zou mij voorwaar niet verwonderen, wanneer ik eens las van een nieuw ontdekten palmboom, aan welken een goed gebraad groeide; maar daar wij dezen heerlijken boom nog niet kennen, vergenoegen wij ons voor gebraad met de putao, een geregt uit spruiten van Borassus, met forellen of andere visschen gekookt. Bij dit alles behoort nu nog een goed dessert,—en hier zou men bijna in een embarras de richesse geraken, want over een dessert, waartoe de palmen de stof leveren moeten, zou men een geheel keukenboek kunnen schrijven. Als entremets dienen de gebraden noten van Borasrus en Guilielma of het inwendige vruchtweefsel van Nipa en Lodoicea, het coco tendre, misschien ook eene soort van blanc manger uit het gestooten eiwit van cocos, en het Yu kussee uit de vruchten van Oenocarpus en Euterpe. Ook fijn ingemaakte vruchten van Jubaea, Lodoicea, Arenga en vele anderen mogen niet ontbreken. Nu komen de ontelbare nog te eten vruchten, van welke bij ons de dadel (van Phoenix dactylifera) en de kokosnoot de eenige bekende zijn. Hem, die van koek houdt, geve men een stukje bast van Hyphaena, dat, zegt men, den besten peperkoek in smaak niets toegeeft.

[ 22 ]Maar, zal misschien een ongeduldige lezer vragen, ontvangen wij ook niet iets te drinken? Vóór de soep geef ik eenige Ceylonsche arak, uit de kokosnoot bereid, vervolgens wijnen van Arenga, Attalea, Bactris, Cocos, Mauritia, als ook »toddy", almede een geestrijke drank, van Borassus, Caryotis, Cocos, Nipa en Phoenix, deels gewonnen uit de vruchten, deels uit het sap van den stam. Om een mogelijken roes te voorkomen, zal het goed zijn wat verkoelende »ahsai-i", eene blaauwe melk, geperst uit de vruchten van Euterpe, na te drinken. Maar nu zeg ik ook: wel bekome u de maaltijd!

Om al deze geregten te kunnen koken, leveren de palmen niet alleen het brandhout, maar ook de middelen om vuur te maken er bij. De harde en zachte houtsoorten worden door wrijving van opzettelijk daartoe gesneden stukjes in brand gestoken en de vezelen van de bladeren van Arenga dienen daarbij als tonder. Deze en de met salpeter toebereide bast van Chamaerops Ritch., zijn bij de Chinezen de gewone stoffen om vuur aan te steken.

Voor de keuken moet ik nog opmerken, dat Nipa en Cocos azijn, Phoenix en Jubaea stroop (bij Jubaea uit den stam zweetende), Arenga, Borassus, Caryotis en anderen zeer bruikbare suiker (de Japparine) leveren.

Wij zullen de geneesmiddelen, die de familie der palmen welligt oplevert, maar waarvan in onze apotheken alleen het zoogenaamde «drakenbloed" (van Calamus draco) bekend is, daarlaten en overgaan tot de bouwstof voor woningen, die de palmen schenken. In dit opzigt zijn de palmen almede hoogst gewigtig, altijd in de vooronderstelling, dat men zijne wenschen inrigt naar de behoeften van een tropisch gewest en zijne verwachtingen niet al te hoog spant. Bijna alle geslachten geven in hunne bladeren het voortreffelijkste materiaal tot het dekken van daken, ofschoon de bladeren van Manicaria daartoe wel de gezochtste zijn. Van Licuala bouwt men geheele hutten, daar men de bladeren tot dak, de bladribben tot matten en tot gordijnachtige tusschen wanden, de stammen tot het bouwen der hut zelve bezigt. Het hout der meeste palmen is tot bouwhout zeer bruikbaar en gedeeltelijk, zooals dat van Guilielma, zoo hard, dat de bijlen er tegen stuk springen. Ter omtuining van veeperken worden gewoonlijk [ 23 ]de gespletene stammen van Borassus of Leopoldiana gebruikt, tot troggen en pijpen neemt men Arenga of Borassus. Sabal geeft hout voor het bouwen van schepen, Ixiartea blaasinstrumenten. Men ziet, dat hier voor alles gezorgd is.

Het minst kan ik uit de familie der palmen kleedingstoffen aan de hand doen, want behalve eene soort van hemden uit de bladeren van Caryotis, de So-e-kleeden der Chinezen van Chamaerops excelsa en de regenmantels van de gespleten bladstelen van Cocos weet ik dienaangaande niets, tenzij men de hoeden hier toe rekenen wilde, van welke er verscheidene soorten onder de meest verschillende benamingen bestaan, zooals Chatta's, Iha-pe's (van Licuala en Livingtonia), Sombrero's en de thans zoo beroemde Panama-hoeden van Sabal, enz., enz. Tot crinolines werden de palmen (Galamus draco) het eerst in Europa misbruikt.

Des te menigvuldiger is daarentegen het gebruik, dat men van de palmen tot vervaardiging van huisraad maakt. Tot knoopen en vlechten dienen de bij de meeste soorten aan de basis der bladeren groeijende vezelen, de bladeren zelve of ook slechts de huid der jonge bladeren (vooral van Mauritia tot hangmatten), de bladstelen, de bast van den stam van Chamaerops humilis en van de kokosnoot. Tot het vlechten van matten en gordijnen dienen de bladen van Sabal, Cocos, Borassus enz., de bladvezels van Arenga (het zoogenoemde plantaardige paardehaar) van Chamaerops humilis tot zakken, van Astrocaryum tot vischnetten, manden enz. Het zou vervelen, indien ik over het nut van elke palmsoort in dit opzigt wilde uitweiden. Zelfs voor de politie groeijen «lasso's", om voortvlugtigen te vangen, op de boomen, namelijk de lange riemvormige verlengsels aan de toppen der bladen van Pletocomia.

Bij het groot aantal zaken, die tot huisraad aan de palmen ontleend worden, is eene volledige opgave onmogelijk. Ik bepaal mij dus tot eenige weinige.

Tot borstels en bezems dient vooral de Piassola of het plantaardige vischbeen uit de bladvezels van Attalea, maar bovendien ook nog bladen en bladribben van verscheidene andere palmen.

Tot gordijnen, matrassen en tapijten worden het meest de bladen [ 24 ]van Cocos, maar ook van nog zeer vele andere palmen met meerdere of mindere kunstvaardigheid verwerkt. Reeds ten gebruike gereede zeven worden geleverd door het netwerk aan de stelen van kokosbladeren, pakzadels zonder naad en kussen door de bladeren van Copernicia, wiegen en mutsen door de bloemscheden van Jubaea, Oreodoxa, Manicaria. De laatste worden ook tot kookgereedschap en ketels gebruikt. Hoe gemakkelijk zou het voor onze militairen zijn, wanneer zij mutsen en kookgereedschap in één stuk vereenigd konden hebben!

De harde schalen van Cocos en Lodoicea worden, gelijk natuurlijk is, tot vele huishoudelijke voorwerpen gebruikt, zooals tot schotels, borden, lepels, lampen, bekers, en worden niet zelden sierlijk met zilver beslagen.

Acrocomia, Attalea enz., 't meest echter Elais leveren niet bloot voor tropische huishoudingen, maar ook voor ons de genoegzaam onontbeerlijk geworden olie tot verlichting, tot zeep enz. Ook was kan de gelukkige bewoner der keerkringsstreken, zonder de onkosten van bijenkorven, van den bast van Cenoxylon en van de bladeren van Copernicia verkrijgen. Van verwstoffen leveren de palmen weinig op, een gebrek, dat bij de eenvoudige kleeding in die gewesten ook naauwelijks een gebrek is. Zij leveren juist het noodigste, eene roode verwstof uit de areca-noot en eene blaauwe tot het tatouëren uit het merg van Guilielma, waarbij deze laatste palmboom nog in zijne stekels de instrumenten voor de genoemde operatie verschaft.

De overige technische hulpmiddelen, die de palmen leveren, zijn 't zij werkelijk van weinig beteekenis, 't zij wegens de traagheid van hunne bezitters te weinig ten voordeele aangewend. Ik ken slechts de looistof van Sabal, de gom uit den bast van Cocos en het tot het vermengen met kalk met voordeel te gebruiken water uit de kokosnoot.

Nu volgt echter eene bonte rij van eene menigte voorwerpen, welke het eenvoudige verstand der zwarten en bruinen uit de palmen weet te maken en die ik in mijne veel op een verkoopings-catalogus gelijkende opsomming niet mag voorbijgaan.

De zucht tot opschik en uiterlijke versiering, die men bij den natuurmensch [ 25 ]even zoo goed als bij ons aantreft, heeft geleerd de dikwijls zeer fraai er uitziende vruchten op menigerlei wijze en al naar gelang van hare grootte en kleur tot het maken van ringen, ketens, zelfs tot naalden (van Astrocaryum) en tot allerlei andere zaken te gebruiken. Voor ons is de in Europa 't meest verwerkte vrucht van Phytelephas, het zoogenaamde plantaardige ivoor, het belangrijkst, even als ook de tot knoppen voor wandelstokken en parapluies gebezigde zwart en geel gevlekte noot van Astrocaryum. Van belang zijn ook voor ons het Spaansch riet of rotting (Calamus rotang), Babbagestokken (van Bactris, Geonoma), de zoogenaamde palmstokken (uit de bladribben van Oreodoxa), de Malakkastokken, draakrieten (van Calamus draco); van het laatstgenoemde materiaal worden ook de bekende zwevende bruggen, de schrik van alle Europeërs, die er over heen moeten, zaamge vlochten. Bovendien vermeld ik nog ter waarschuwing voor de dames het »valsche vischbeen," dat uit de zwartgekleurde en gespletene stammen van Calamus rotang gemaakt wordt.

De blaaspijpen en bogen der Indianen worden vervaardigd, de eerste uit Ixiartea, Kunthia en Jubaea, de laatste uit Calamus, waarbij zij de pijlen uit de bladribben van Oenocarpus of uit de stammen van Arenga of Raphis snijden, welke pijlen zij dan met het sap van het omkleedsel der areca-noot vergiftigen.

Schrijfpennen geven de holle bladstelen van Borassus, gelijk ook de stam van Arenga en Raphis; het noodige papier daarbij leveren de bladen van Chamaerops excelsa en Corypha en de inwendige huid van den bladsteel van Borassus. Inkt kan men bereiden uit de areca-noot.

Het gebruik der palmbladen tot zonneschermen en waaijers is zoo uitgebreid, dat bijna elke palmsoort haar contingent daartoe levert en dus ook elke landstreek haar eigenen vorm of hare eigene mode heeft. Eenvoudiger is het gebruik van kokosbladeren tot fakkels of ook van de afgeknotte bladrib tot kam.

Ik meen in deze regels een denkbeeld te hebben gegeven van het verbazend uitgestrekte nut, dat eene enkele plantenfamilie aanbrengt, en de lezer zal, hoop ik, deze voorstelling niet geheel onbevredigd nederleggen. Eer ik echter van mijn onderwerp geheel afstap, kan [ 26 ]ik niet nalaten nog die palmsoort te gedenken, naar welke nog heden een der Christelijke feestdagen, de Palmzondag, genaamd wordt. Deze palm was, gelijk als bijna zeker kan worden aangenomen, de voor de Oosterlingen zoo hoogst gewigtige dadelpalm (Phoenix dactylifera).

 Naar d. von biedermann, in die Natur, 1860, S. 180.

D.L. 

 

---

 

[ 27 ]

 

VERANDERING DER LUCHTSGESTELDHEID IN NOORD-EUROPA;

DOOR

H. C. VAN HALL.

 

---

 

In een onlangs uitgekomen werkje van Dr. fr. helms, getiteld der Obstbau in den Küstenländern der Nord- und Ostsee, Stade 1860, komen, in de Inleiding, eenige beschouwingen voor, die ons de aandacht ook van den Nederlandschen lezer allezins waardig voorkomen.

De schrijver meent, dat, met het jaar 1857, eene, welligt langdurige, verandering in de luchtsgesteldheid van het Noorden van Europa gekomen is, na een 450—500 jaren geduurd hebbend koud tijdperk. Hij toont aan, dat van het jaar 650 tot 1350 onzer tijdrekening, ook in de Noordelijkste landen van Europa, boven 50° N. breedte, een veel zachter klimaat geheerscht heeft dan ongeveer 700 jaren vroeger of 500 jaren later. De Romeinen vonden, 60 jaren vóór Christus, het Noordelijk deel van Gallië en voor een deel ook Duitschland onuitstaanbaar koud. Maar karel de groote, 800 jaren later dan caesar levende, liet op zijne vele landgoederen, zelfs Noordelijker dan Aken en ten Noorden en Oosten van den Beneden-Rijn, niet alleen wijnbergen aanleggen en de fijnste steenvruchten, maar zelfs amandelen en vijgen-boomen planten, en dat instreken, waar zij thans niet meer gedijen. Ja, zelfs nog 200 jaren later, van het jaar 1000 tot 1100 ongeveer, breidde zich de teelt der Ooftboomen, ook de wijnbouw, door geheel Noordelijk Duitschland uit tot aan de woudstreek bij den Weichsel. Men kweekte den wijnstok niet slechts als leiboom, maar ook aan staken op de heuvels, men maakte er wijn van, ja bewaarde den wijn van de beste jaren, die met den ouderdom beter werd en dit nog tot bij Mariënburg aan den Weichsel. Op vele [ 28 ]plaatsen in het Luneburgsche bevinden zich nog heuvels, die in hunne namen het bewijs leveren van tot den wijnbouw gebruikt geweest te zijn. Zoo ligt bij Hitzacker Weinberg aan de Elbe; zoo ook Weinberg bij Luchow en Rebenberg bij het groote kerkdorp Pattensen bij Winsen. Alle deze drie plaatsen liggen Noordelijker dan 53°. (Dit wordt ook in Nederland bevestigd. Tusschen de 13e en 16e eeuw at men hier te lande reeds in Augustus rijpe druiven. Hertog karel van Gelderland was daar zeer op gesteld. Men schijnt daarbij aan druivenkassen te moeten denken, hoewel deze niet bepaaldelijk genoemd worden; maar zeker is het, dat de Hertog wijngaarden had in den omtrek van Arnhem. Zie Geldersche Volks-Almanak 1853, bl. 214—215. De wijngaardtienden bragten in den omtrek van Egmond in de jaren 1374—1379 eene jaarlijksche som op van 35 L. St., 5 sch., 17 gr. Zie Verslagen der Kon. Akademie, Afd. Letterkunde III, bl. 256. Nopens België schreef de heer schayes in de Messager de Gand 1833, p. 285—294, (zie ook 1836, p. 497), dat er in de 10e eeuw een wijnberg (vignoble) was te Gand; dat in de 13e eeuw de omstreken van Hoei met wijnbergen bedekt waren; dat de wijnbergen van Leuven in de 15e en 16e eeuw (dus vrij wat later, maar dit ligt ook nog iets zuidelijker dan 51° N. breedte) door geheel Europa bekend waren; dat dit sedert verminderd is; maar dat goelnitz nog in 1631 spreekt van de colles vitiferae (wijndragende heuvels) van Leuven. De nieuwe poort te Brussel heette oudtijds: van de wijngaerten poort. In de stad Antwerpen bestond een wijnberg in de 14e eeuw). In de 9e eeuw, zoo vervolgt helm, ontdekten Noordsche zeelieden de van ijs geheele vrije Oostkust van een groen land, nam. Groenland. Zij vonden daar wel geen zacht, maar dragelijk klimaat, veel wild en, zoo al geen boomen, dan toch bosschen van struikhout. Zoo was ook IJsland, dat kort te voren ontdekt was, veel minder koud dan thans: het had overal in de dalen en op de vlakten aan het strand bosschen van berken, eken, wilgen en sparren, en dit niet als kreupelhout, maar als boomen, die aan de eerste ontdekkers tot den bouw van woningen en schepen dienden. Oostgroenland werd door de Noren in bezit genomen, bebouwd en was sterk bevolkt. Er waren daar 190 plaatsen, grootendeels dorpen, maar daarbij ook enkele [ 29 ]steden met steenen kerken en de zetel van een bisschop. Doch plotseling, ongeveer in het midden der 14e eeuw, verdwijnt Groenland geheel uit de geschiedenis. Toen woedde daar de zwarte dood, aan welke ziekte eene groote menigte menschen stierven. De overige zullen zeker door honger en koude zijn omgekomen; want Oostgroenland werd van toen af met een ondoordringbaren ijsgordel omsloten en hierdoor van de overige wereld als afgescheiden. Na 1350 ongeveer werden benoorden 52° in Europa geene druiven aan staken op het vrije veld meer behoorlijk rijp, zelfs niet aan de zuidelijke afhelling der heuvels en de wijnbouw trok zich terug naar 51° N. breedte tot het Noorden van Silezië en Meissen. Met de kweeking van vele fijnere steenvruchten werd opgehouden en de spelt, die vroeger tot aan 52° N breedte geteeld werd, kwam thans zoo noordelijk niet meer voor.

Velen brengen zoowel die groote verandering in de weersgesteldheid en de toen heerschende pestachtige ziekten, veelal onder den naam van zwarte dood bekend, in verband met geweldige aardbevingen en vulkanische werkingen in geheel Azië en Europa omstreeks het jaar 1333; waarbij het voor ons onderwerp in het bijzonder de aandacht trekt, dat die verwoestende ziekten vooral in den warmen herfst en in een warmen winter, het ergst bij zachte winters op de hoogste Noordelijke breedten, woedden. Toen die vulkanische warmte-oorzaak ophield, hoopte zich het ijs weder op in de Noordelijke breedten en eeuwen lang heerschte eene koelere luchtsgesteldheid in Noord-Europa.

Na de warme zomers van 1823 tot en met 1827 zijn er, na 1829 tot en met 1856, vele koude en stormachtige zomers gevolgd, met enkele uitzonderingen, zooals de schoone en warme zomer van 1839. Het schijnt, dat groote massa's ijs in de Noordelijke zeeën tusschen Oost-groenland en IJsland door de warme zomers van 1823—1827 losgeraakt zijn, zuidwaarts afgedreven en gekomen zijn in den warmen golfstroom, die van uit de golf van Mexiko Noordoostwaarts stroomt naar het Noordwesten van Europa, hetwelk aan deze strooming van warmere wateren voor een goed deel zijne betrekkelijk-zachte luchtsgesteldheid te danken heeft. In dezen golfstroom smolt het ijs voor [ 30 ]een deel en maakte de Westewinden, die in West-Europa zoo zeer de overhand hebben, veel kouder dan anders veelal het geval is. Zeevarenden hebben tusschen Amerika en Europa geweldige hoeveelheden ijs ontwaard, waardoor zij hun ondergang vaak zeer nabij waren. Helms maakt daaruit op, dat in genoemde kwart eeuw de laatste groote ophooping van het ijs, dat sedert de 14e eeuw welligt in de Noordelijke poolzeeën opgehoopt was, zuidwaarts afgevoerd en langzamerhand verdwenen is.

Is deze niet onwaarschijnlijke meening gegrond, dan is het mogelijk, dat wij nu eene welligt lange reeks van warmere jaren, reeds met 1857 begonnen, te wachten hebben, omdat het te denken is, dat er vele jaren, misschien eeuwen, zullen verloopen, eer er zich weder zulk eene aanzienlijke hoeveelheid poolijs zal hebben opgehoopt.

De schrijver meent uit dit een en ander de gevolgtrekking te mogen maken, dat de teelt van ooft en van andere gewassen, die eene warme luchtstreek behoeven, in de Noordelijke landen van Europa thans bijzondere aanbeveling verdient.

Wij meenden dit een en ander te moeten mededeelen, maar kunnen niet nalaten er, tot ons leedwezen, bij op te merken, dat de zomer van 1860 de meening van helms, althans voor Nederland, niet heeft bevestigd.

 

---

 

[ 31 ]

 

DE HARINGVANGST OP DE BENEDEN-WOLGA^[3] .

 

---

 

De heer von baer heeft gedurende zijn verblijf aan de Kaspische zee onder anderen ook de vangst van den zoogenaamden Astrachanschen haring (Clupea Pontica, Caspica) met opmerkzaamheid gadegeslagen en het inzouten daarvan ingevoerd. Toen hij in deze streken kwam, werden de visschen van Zarizijn tot aan den mond der Wolga, derhalve in het vischrijkste gedeelte der rivier, slechts gebruikt om er traan van te koken. Boven Zarizijn werden ze destijds wel reeds gezouten, maar slechts in geringe hoeveelheid en op eene wijze, die slechts een zeer harden, bijna droogen visch kon geven. Reeds in het jaar 1855 gelukte het hem te bewerken, dat tien millioenen haringen ingezouten werden; waardoor een omzet van 153,000 zilveren roebels plaats had. Dit was echter slechts het kleine begin; want ontzaggelijke scharen van dezen visch gaan jaar op jaar uit de Kaspische zee de Wolga op.

De heer von baer geeft in het Bulletin de la classe physico-mathématique de l'Academie Impériale des sciences de St. Petersbourg, n. 381, (4 April 1858) daarover het volgende verslag: «Ofschoon de vangst in de jaren 1853, 1854 en 1855 reeds zeer rijkelijk was uitgevallen, zoo was zij toch in 1856 nog veel rijker, zoodat de visschers eenstemmig verzekerden, dat zij zich zulk een gezegend jaar niet herinnerden. Ik schatte het gezamenlijk bedrag, volgens de ingekomen berigten, in het eerst op 50 millioenen, maar moest die som, toen meer bijzondere berigten inkwamen, op 80 en op het laatst zelfs op 100 millioenen berekenen. In het jaar 1857 heeft men behalve de 50 millioenen, die men inzoutte, uit eene nog veel grooter menigte traan gekookt. Er zijn 6140 vaten traan verkocht, van welke elk vat gemiddeld 28 pud van 40 pond het pud, en alle te zamen dus 171,920 pud of 6,866, [ 32 ]pond traan bevatten. Daar nu uit de proeven, die de visscherij-pachter nedoresow genomen heeft, in dit jaar 1857 1000 visschen van deze soort gemiddeld 2¼ pud traan opleverden, zoo laat zich berekenen, dat tot voortbrenging van de bovengenoemde hoeveelheid traan meer dan 76 millioenen haringen verbruikt zijn. Er zijn dus in dit jaar in 't geheel meer dan 126 millioenen dezer visschen in de Beneden-Wolga gevangen. Men staat verbaasd over de groote menigte haringen, die jaarlijks in de Noordzee gevangen worden, zonder dat men eenige vermindering kan opmerken. Men berekent hun getal op 1000 millioenen 's jaars—zeker te weinig. Maar hoe groot is het bekken van de Noordkaap en de Schotlandsche eilanden tot aan het kanaal en verder, en hoe klein daarentegen de smalle streep van de Wolga van de zee tot Zarizijn of het naburige Dubowka! Men kan ligt denken, dat de rivier, ten tijde van den togt dezer visschen, om zoo te spreken, daarmede gevuld is. Zoo is het inderdaad. Toen ik voor het eerst de vangst bijwoonde, werd het net slechts bij wijze van proefneming uitgeworpen; want men wist nog niet, of de visch er reeds was; maar het net liet zich zeer langzaam voortslepen; want het was vol, en toen het nabij den oever was, schatte een ervaren haringvisscher zijn inhoud op 80,000 haringen. Er was geen tijd om het te ledigen, daar alle beschikbare handen aan het werk gesteld moesten worden om een tweede net op te slepen. Dit bragt 115,000 aan en het derde werd op 150- tot 200,000 geschat. Altijd bleven nog de netten in het water, totdat men eene merkelijke vermindering bespeurde. Deze werd reeds op den derden dag opgemerkt en op den vijfden was de vangst reeds onbeduidend." De heer von baer berekent, dat, als er jaarlijks 50 millioenen haringen aan de Wolga worden ingezouten, de geheele omzet niet onder de 2 millioenen roebels bedragen kan.

R. 

 

---

 

[ 33 ]

 

WINDVORMINGEN,

DOOR

W. C. H. Staring.

 

---

 

(Vervolg en slot van bladz. 19.)

 

Een merkwaardig verschijnsel is het overstuiven van andere gronden door gewone zandstuivingen, omdat zij daardoor overeenstemmen met de zeeduinen en de zanden aan de oevers van onze groote rivieren, waarover ik zoo aanstonds nog het een en ander zal zeggen.

Zeer dikwijls worden bouwlanden door de zandstuivingen overstoven, en soms heeft men er weder voor den dag zien komen, die eeuwen lang onder het zand bedolven waren geweest, en waar dit dus over heen gewandeld heeft. Zoo vindt men de bewoners van de buurschap Beerse boven Ommen in Overijssel in eenen aanhoudenden strijd tegen het Beersche Zand; dat hier en daar tot eenen tien tot vijftien el hoogen heuvel is opgestoven, die beurtelings beplant en weder met stuifzand bedekt, eenen wonderlijk steil afloopenden wal om de bouwlanden vormt. Van den Ham noordwaarts gaande passeren wij dit zand. Na de gewone afwisseling van woeste heuvels en vlakten doorgewandeld te zijn, beklimmen wij eindelijk den hoogsten heuvel van allen en zien dan plotseling, van zijnen top, vlak voor onze voeten, de vruchtbare oevers van het riviertje de Vecht uitgestrekt liggen, met een roggeveld op een steenworp afstand, en de aan deze watertjes eigene vruchtbare weiden vlak in de nabijheid; terwijl ons, aan de overzijde van dit rivierdal, in het verre verschiet, de lange rij woningen, met kerken en scholen van [ 34 ]

Grens van het Beersche Zand tegen de oeverlanden van de Vecht boven Ommen.

de Dedemsvaart en regts de torens van Hardenberg en Gramsbergen in de oogen vallen.

Dien zelfden plotselingen overgang van stuifbelten tot vruchtbaar land treffen wij menigvuldig aan langs den linker oever van dit zelfde riviertje, de Vecht; maar grootendeels valt dit weinig in het oog, omdat de ware natuur der zandstuivingen geheel onder de beplanting verborgen ligt.

De Boschberg in het Appelsche Zand bij Oosterwolde levert eenaardig voorbeeld op van overstuiving. De heuvel is twintig el hoog en thans door bepoting met dennen en berken voor verandering beschermd; maar het heugt nog oude lieden, dat, hier ter plaatse, een groote eikenboom stond, welke thans geheel door het zand bedolven is.

Het overstuiven van veenen is zeer algemeen. Niet ver van Bakkeveen [ 35 ]

De Boschberg, overstoven Eik, in het zand van Appelscha.

in Friesland is, door de verveening van Haulerwijk, het hooge veen (bij d) verdwenen; maar het turfmaken vond ik, voor eenige jaren, met ijver onder de aangrenzende zandheuvels (bij c) voortgezet, op plekken, waar niet meer dan een paar el zand weg te ruimen viel.

Overstoven hoogveen bij Bakkeveen.

Een gedeelte van het veen, tegen den hoogen rug welke zich aan de noordzijde der haulerwijksche venen naar Allartsoog uitstrekt, is met stuifzand overdekt (bij b en c), dat zelfs gedeeltelijk den afgeveenden dalgrond (tusschen c en d) heeft overstoven. De [ 36 ]noodzakelijkheid om meer dan een paar el zand weg te ruimen maakte dit werk echter, om de kostbaarheid, niet overal uitvoerbaar; regt jammer voorzeker, want deze turf is geene gewone, lange turf, zooals het niet overstoven veen opgeleverd heeft, maar door den druk van vele duizenden ponden zand, gedurende wie weet hoeveel jaren voortgezet, heeft het veen de eigenschappen van de door kunst zamengeperste turf verkregen. Het is eene eenvormige, vaste en bij het opdroogen zeer harde massa geworden, die meer op steenkool dan op turf gelijkt. Geen wonder! werkelijk betrappen wij hier de natuur in het vormen van echte steenkolen. Wanneer zich boven dit veen een gebergte ophoopte van eenige honderden ellen hoogte, dat gedurende eenige honderdduizenden jaren zijnen druk daarop uitoefende, dan zou er werkelijk gewone steenkool gevormd worden. Het eenige verschil bestaat in het niet aanwezig zijn van aardbedekkingen door overstuiving bij die veenen der voorwereld, welke wij thans onder den naam van steen- en bruinkolen kennen. Want alle steensoorten, welke deze bedekken, zijn uit rivier- of zeewater bezonken, in zoover er niet hier en daar lava-achtige opborrelingen, uit het binnenste der aarde, overheen gevloeid zijn.

Hoe oud zijn onze zandstuivingen? Ik heb eens gemeend, dat de gewone zandstuivingen genoegzaam allen van lateren tijd waren, en eerst ontstaan nadat onze heidevelden de bosschen begonnen te verliezen, waarmede zij, tijdens deze streken het eerst bevolkt wierden, waren bedekt, van welke bosschen wij de overblijfsels in onze hooge veenen als kienhout aantreffen. Die bosschen zijn verdwenen ten gevolge van het verschijnen van den mensch met zijn vee, waardoor overal met blinden ijver het bosch vernield en het weder opslaan van jong plantsoen belet wordt. Veel moge daarvan waar zijn, zoodat de meeste zandstuivingen niet ouder zijn dan een duizendtal jaren; maar zoo even zagen wij een bewijs, dat er reeds zandstuivingen bestonden, voordat onze voorvaderen het verbranden van lijken gestaakt hebben. Nog een ander bewijs is mij daarvan voorgekomen. De Drenthsche Hunebedden zijn wel denkelijk vóór-Romeinsch en minstens een paar duizend jaren geleden opgerigt. Zulk een hunebed nu hebben onze [ 37 ]voorvaderen onder anderen ook in het Emmerbosch, bij Emmen in Drenthe, te zamen gerold. Zij hoopten hier een onvergankelijk gedenkteeken gesticht te hebben, ter eere waarschijnlijk van den eenen of anderen menschenslagter, de personen, die men ten allen tijde en overal het meeste waardig heeft geacht om door monumenten aan de vergetelheid onttrokken te worden; maar die hoop was op eenen zandgrond gebouwd en is inéén gestort, omdat de stichters tot grondslag van hun gebouw eene voormalige, doch weder vast gegroeide zandstuiving gekozen hadden. De hunebedden liggen meest op hooge punten en schijnen veelal door eenen hoogen aardheuvel overdekt te zijn geweest. Een hoog opgestoven zandheuvel biedt daartoe dus eene uitmuntende gelegenheid aan. Maar hier is het zand op nieuw aan het stuiven geraakt, de overdekkende zandheuvel is eerst weg gewaaid en daarna de geheele grondslag, zoodanig dat alles door een gevallen is en de reusachtige steenbrokken gedeeltelijk zelfs een eind ver van de heuvelhelling zijn afgerold.

Dooreengevallen Hunebed in het Emmerzand.

[ 38 ]Ik heb nu het een en ander verteld over veranderingen van den bodem, die alleen den wind tot oorzaak hebben; maar nog niet gesproken over de gronden, die door wind en water tevens tot hunne tegenwoordige uiterlijke gedaante gebragt zijn.

Vele onzer gewone zandstuivingen begrenzen, met eene langgerekte strook, uitgestrekte vlakke gronden, al dan niet met veen bedekt, doch welke, in vroegere tijden, zeer wel met water bedekt en alzoo meren hebben kunnen zijn. De zanden van de Vechtoevers in Overijssel liggen aldus, aan den noordelijken rand, deels van het Hammervlier en het Almelosche Veen, deels aan dien van het Dalmsholt.

Tusschen Weert en Maarheeze in Noordbrabant ligt eene soortgelijke, zeer in 'toog vallende duinenreeks, langs eene uitgebreide platte vlakte; en boven Nederweert wordt de Peel, het Eeuwige

Vermoedelijk voormalig meer bij Weert.

[ 39 ]Leven, eene zeer uitgebreide geheel door hoogten omringde vlakte, eveneens door zulke zandduinen begrensd. Zou het nu niet mogelijk kunnen zijn, dat deze vlakten en duinen met elkander in verband stonden? Dat de vlakten eenmaal diep onder water hebben gestaan; dat zich hierop golven gevormd hebben, die zand opwelden en naar de oevers voerden, op dezelfde wijze als zulks nog tegenwoordig geschiedt bij de groote zoetwatermeren van Noordamerika; en dat een gedeelte onzer zandstuivingen aldus als ware meerduinen zijn te beschouwen? Is dit zoo, dan moeten de heerschende winden ook in de ligging dezer meerduinen te herkennen zijn. Zulks is mij evenwel nog niet mogen gelukken. Bij de zoo even opgenoemde voorbeelden liggen de duinen aan de noord- en westzijden van de vermoedelijke meerbodems, en zouden aldus op heerschende zuidoostelijke winden duiden; elders daarentegen vindt men duinen aan de zuidzijde van zulke vlakten, als omstreeks Best en Oirschot en ten zuiden van Valkenswaart. Hoe dit ook zijn moge, het is wel de moeite waard om deze zaak niet uit het oog te verliezen, en te trachten om door nader onderzoek, en bestudering van nog bestaande meren met zandige oevers, achter de waarheid te komen.

 

Zijn deze meerduinen nog slechts gissingen, met zekerheid kan men daarentegen den oorsprong aanwijzen van sommige stuifzanden, die in de onmiddellijke nabijheid onzer groote rivieren voorkomen. De rivier zelve heeft die opgeworpen, gelijk zij nog heden ten dage, wanneer zij bij eenen hoogen waterstand de oevers diep overstroomt, verrigt. Eigenaars van uiterwaarden behoeft men slechts te vragen, of zij het verzanden wel ondervonden hebben van hunne kostbare weilanden, en men kan zich dan meestal voorbereiden op het aanhooren van een lang verhaal, hoeveel honderden guldens zij vaak hebben moeten uitgeven om de duizenden vrachten zand, die door eenen enkelen wintervloed over het weiland gestort waren, weg te voeren.

Zulke overstortingen van zand zijn de beginsels van Rivierduinen; want zoodra zij droog komen te liggen, maakt de wind er zich meester van en waait het vlakke zand tot heuveltjes te zamen, zooals men met eene menigte voorbeelden langs de rivieren kan aantoonen. Van [ 40 ]Nijmegen naar Arnhem varende, maakt men, niet ver boven eerstgenoemde stad, eene groote bogt om de Gentsche Waarden, wier zuidelijke uithoek in een rivierduin veranderd is, dat zich zeker nog verder zoude uitbreiden en tot een hooger heuvel zoude opwaaijen, wanneer men, door een ijverig beplanten met waardhout, het zand niet tot staan had gebragt. Verder varende ziet men aan de Pley, nabij den mond van den IJssel, weder hetzelfde verschijnsel. Dikwijls evenwel zijn dergelijke duinen slechts ten deele aan de rivier hunnen oorsprong verschuldigd, daar namelijk waar hooge zandgronden eenen rivieroever vormen; zooals de Bronsbergen bij Zutphen en de Konijnenbelten bij Zwolle. Deels heeft men hier gewoon, niet van plaats veranderd zand, deels zandstuiving, deels rivierduin, dat rivierklei heeft overstoven.

Uit den aard der zaak zijn deze rivierduinen vruchtbaarder dan de gewone zandstuivingen; want met het zand is er tevens eene aanmerkelijke hoeveelheid klei aangevoerd, en vandaar zijn het voornamelijk deze gronden, welke, in de nabijheid der steden, zeer gezocht zijn door warmoeziers en kleine steedsche landbouwers. Bij Tiel is thans het voormalige, zandige exercitieveld, de Veluwe, in kleine akkers afgedeeld, waarop met den besten uitslag aardappelen en groenten geteeld worden. Dit heeft de stad verkregen in plaats van haar vroegere garnizoen, en ze heeft zeer zeker een goeden ruil gedaan. Land, dat rente afwerpt, dat aan eene menigte ingezetenen gelegenheid geeft om den kost te verdienen en dat daarenboven voor de verbruikers de voortbrengselen van den grond gemakkelijker te verkrijgen maakt, zal toch wel te verkiezen zijn boven een garnizoen, eenen niets voortbrengenden verbruiker, waaruit nog voor geene enkele plaats ware voorspoed is ontstaan. En toch zijn vele steden zoo verzot op hunne garnizoenen!

Even als bij de vermoedelijke meerduinen is ook de regte aard der rivierduinen nog niet grondig onderzocht, en het is in 't geheel niet onmogelijk, dat er hier te lande vrij wat meer aanwezig zijn dan men tot dusverre heeft meenen te herkennen. Merkwaardig blijven altijd de ver uitgestrekte zanden, welke sommige rivieren vergezellen, en wier ontstaan waarschijnlijk in verband staat met den [ 41 ]voormaligen loop van deze. Zoo wordt de Eems, van Rheine af aan tot Rhede toe, waar de getijen hunnen invloed beginnen uit te oefenen, ter weerszijde onafgebroken begeleid door zandheuvels, die op vele plaatsen ware zandstuivingen vormen. De Vecht en de Dinkel hebben evenzeer zulke heuvels aan te wijzen; een gedeelte daarvan hebben wij reeds als vermoedelijke meerduinen leeren kennen. De Oude IJssel, voormaals zonder den minsten twijfel een Rijnarm, wordt van Isselborg af aan, langs Anholt, Genderingen, Terborg, Doetinchem en Keppel, tot vlak bij Doesborgh vergezeld door eene onafgebrokene aaneenschakeling van zandduinen, die thans, nu zij door eenen harden klinkerweg aaneen verbonden zijn, met het grootste genoegen bewonderd kunnen worden; en teregt bewonderd, want er zijn weinig plekken in Nederland, die zulk eene schilderachtige verscheidenheid opleveren van hoog en heuvelachtig liggend bouwland, met vruchtbare wijd uitgestrekte weilanden, en dit alles afgewisseld door eene groote hoeveelheid boomgewas. Voormaals was dat voorzeker minder aangenaam te aanschouwen, toen men, in eene koets- of huifkar, den zwaren zandweg, voetje voor voetje moest doorstappen, en de posthoorn van van gend en loos daar toen even ongehoord was, als thans het fluitje van den stoom wagen.

Eene dergelijke zandmassa vinden wij ook tusschen Emmerik en 's Heerenberg. Een gedeelte daarvan ligt op klei en is dus zonder bedenken rivierduin; maar ook het overige zal wel denkelijk in verband staan met de splitsing van den grooten stroom, waarvan zich hier voormaals de eene arm naar het westen, de andere naar het noorden, naar Doetinchem, wendde.

Eindelijk vertoont ook de Maas zulke heuvels. Langs den linkeroever vergezellen zij haar van Maaseyk in Belgisch Limburg tot Cuyk in Noordbrabant. Langs den regteroever is 't eveneens gesteld, maar hier schieten zij veel verder noordwaarts op, tot voorbij Bergharen te midden der vette kleilanden van Maas-en-Waal. Hier en daar slechts vindt men de reeks afgebroken door de bedden van de Swalme en de Niers, de vooruitspringende kaap van de Mokerheide, juist het punt waar, 14 April 1575, lodewijk en hendrik van Nassau den heldendood vonden, en door het voormalige maasbedde [ 42 ]waarvan bij Malden en den Scheersdijk nog de overblijfsels te vinden zijn. Langs dien geheelen Maasoever vindt men zeer algemeen deze zandheuvels op klei en grind liggen, die veelvuldig voor steenbakkerijen en het maken van wegen opgegraven worden; en daaruit blijkt het duidelijk, dat althans een gedeelte dezer zanden van elders aangevoerd is. Van waar? Wanneer? door welk eene reuzenrivier? en gedurende welk een verbazend groot aantal jaren? vragen, waarop eerst zeker zal kunnen geantwoord worden door hem, die naauwkeurig hedendaagsche rivieren bestudeerd heeft, waar die bezig zijn om zulke zandoevers te vormen; en, ik twijfel er niet aan, of zulke zijn er te vinden, de Amur b.v. in Siberië, met zijn grootendeels door zandbanken versperd rivierbed.

De wind alléén vormt Zandstuivingen; de wind en stilstaand water vormen Meerduinen; de wind en de rivieren vormen Rivierduinen; de wind en de zee, eindelijk, hebben ons de Zeeduinen gegeven en zijn nog voortdurend ijverig bezig met die te vormen en te vervormen. Langs de Hollandsche kust schijnt de zee ons wel is waar meer af te nemen dan aan te brengen; maar de naauwkeurige waarnemingen der laatste jaren hebben toch doen zien, dat wij, noch onze kinderen, noch onze achterkleinkinderen in het wie weet hoeveelste geslacht vrees behoeven te hebben voor het geheel wegslaan van den dijk, welken de zee ons gegeven heeft; onder beding evenwel, dat wij ze ons niet laten afnemen, maar ons ijverig bevlijtigen op het bewaren wat ons eenmaal gegeven is. Wij behoeven geene andere moeite te nemen dan de zeer aangename van een bezoek te brengen aan onze badhuizen Scheveningen, Katwijk en Zandvoort, om te zien, hoe de zee neemt, maar ook weder terug geeft. Wel hebben wij nu en dan gehoord van een geweldig verlies van duin; door den storm, onder anderen, van 26 September 1853 was er gemiddeld zes el van de Noordhollandsche duinen weggeslagen; maar wij kunnen daarentegen zien, dat te Scheveningen de steenen trap van het badhuis, die vroeger tegen den buitenrand van het duin lag, nu geheel in eene diepe gleuf als verscholen ligt en, hield men er de hand niet aan, binnen weinig weken geheel onder het zand bedolven zoude geraken.

Datzelfde kunnen wij eveneens bij de andere badhuizen zien. Het [ 43 ]leerzaamste is zeker de vervorming van het merkwaardige vogeleiland Rottum; want hier is nog meer op te merken, dan te zien hoe het huishouden van den voogd, met vrouw en zonen, vrede en orde bewaart onder zijn wel gedisciplineerden troep meeuwen, zeezwaluwen, lieuwen, bergeenden en koeijen, die te zamen een welvarend bestaan voor deze kluizenaars opleveren. Langen tijd is op Rottum, langs het vlak afloopende, noordwestelijke strand, het duin toegenomen, terwijl het zich tevens, als eene gewone zandstuiving, aanhoudend meer naar het oosten uitstrekte. De bij elke ebbe geheel droogvallende

Rottum, met de woning en het tuintje van den voogd, den aangeslibden kleigrond en de beide kapen.

plaat, langs het Huberts gat hoogt zich, door het stuivende zand, al meer en meer op; daarachter, aan de zuidzijde, bezinkt klei, en Rottum zal hierdoor langzamerhand nog meer bewoners voeden kunnen dan een enkel huisgezin. Met groote zorg wordt de [ 44 ]helmbeplanting onderhouden, en daardoor blijft steeds het zand bewaard, dat de wind van het strand opwerpt. Sedert eenige jaren echter had zich, langs de noordwestzijde, een geul gevormd, waardoor het strand steil begon te worden en het duin hier meer afsloeg dan toenam; maar thans weder daagt de redding uit zee op. De zoogenoemde Schildgronden, in het noordwesten, verhoogen zich al meer en meer, gaan onafgebroken zuidoostwaarts voort, vernaauwen reeds aanmerkelijk de geul, die zich gevormd heeft, en binnen korten tijd zullen zij zich met het eiland vereenigen en weder een vlak, zandopwerpend strand vormen.

Alle zeeduinen ontstaan op gelijke wijze als de rivierduinen. Op zandige kusten als de onze verloopen de banken aanhoudend. Het bekende schip de Lutine is den 7 October 1799 nabij Terschelling vergaan op eene plek, waar een vaarwater van vijf tot zeven el diepte was; in 1853 stond hier, bij ebbe, slechts een half el water, en thans ligt het schip weder in diep water bloot. Vroeger voer men van Goeree dwars over naar Heivoet, door het zoogenoemde Hillegat. Dit is thans geheel verzand en men moet eenen langen omweg, door het Aardappelgat, nemen; maar plotseling, in 1856, scheurde het Hillegat weder open tot een vaarwater van vijf ellen diepte, dat zich echter, helaas, weder binnen weinige weken sloot. Dit zijn slechts een paar voorbeelden uit de duizenden, die de zoo uiterst merkwaardige, maar nog zoo weinig bestudeerde geschiedenis onzer zeegaten oplevert. Zoodra er zich een bank zoo hoog verheft, dat zij bij ebbe droog valt, neemt de wind het zand op en waait dit tot een duin te zamen, dat, bij elke ebbe nieuw voedsel ontvangende, zich, soms binnen weinig jaren, boven de hoogste springvloeden verheft. Zoo is de hooge duinenrij van een half uur breedte en drie uur lengte gevormd, welke thans het Koegras beschermt, op eene plaats, die in het begin der zeventiende eeuw bij elken vloed overstroomd werd.

Zijn nu eenmaal de duinen ontstaan, dan regeert de wind daarover uitsluitend; ze vervallen in de klasse der gewone zandstuivingen en vertoonen alle die verschijnselen, waarover ik zoo even gehandeld heb. Eene denkbeeldige doorsnede van de gronden tusschen Katwijk-op-Zee en het Haarlemmermeer zal dit aanschouwelijk maken.

[ 45 ]

Doorsnede van Katwijk naar den Haarlemmermeerpolder. 1. Zeestrand bij Katwijk. 2. Zeeduin, voorloper. 3. Duinpan. 4. Het erve Rijnmond bij Noordwijk. 5. Hoornespolder. 6. Morsebelpolder. 7. Binnenduin van Berg-en-Dal. 8. Floris Schouten en Hellegatspolder. 9. Voormalige, drooge Kaagermeer.
d. duinzand. r. Rivierklei uit den Rijn bezonken. l. Veen. z' Voormalige kleibodem der binnenzee. s Voormalige zeebodem, zand met schelpen onder r, d, l en z' .

Eerst hebben wij hier den zeebodem (s' ), zand met zeeschelpen: in het Haarlemmermeer, met schelpsoorten, die in eene binnenzee, waarvan [ 46 ]'t water min of meer brak is, te huis behooren; maar onder de duinen met dezelfde schalen van weekdieren, die thans op onze kusten leven, de onuitputtelijke bron dier duizenden karren schelp, waarmede aanhoudend onze kalkovens en onze wandelpaden voorzien worden. Op dit zeezand, in de diepe binnenzee, heeft zich zeeklei (z' ) nedergelegd, zooals die tegenwoordig nog in het IJ bezinkt; terwijl wij aan onze kusten klei vinden, als die der schorren in Zeeland, welke bezinkt op de bij ebbe droogloopende banken. De binnenzee is vervolgens van de zee afgesloten geraakt, is met zoetwaterplanten begroeid die zich tot veen (l) vervormd hebben, en op dat veen is een bosch opgegroeid, waarvan wij thans de boomstammen in groote hoeveelheid in deze veenen aantreffen. Door dit veenbosch heeft zich een Rijnarm, de tegenwoordige Kromme Rijn, eenen weg gebaand, en deze heeft daarop zijne slibbe (r) uitgebreid; te gelijker tijd echter waren ook de duinen (d) bezig te ontstaan, of liever ter dezer plaats, als zandstuivingen, bezig met landwaarts in te stuiven, en daardoor werden alle gronden, die tot dusverre gevormd waren, overdekt.

Het kampen van de rivier met het zand, dat haar eindelijk den mond stopte, is hier duidelijk te herkennen, doordien er zoowel rivierklei onder als ook op het duinzand voorkomt. In het duin zelf vindt men eindelijk zeer dikwijls overstoven veentjes, welke zich in duinpannen gevormd hebben. Men behoort deze wel te onderscheiden van de gewone algemeen onder het duin voorkomende lage venen, die zeer dikwijls nog te zamen hangen met de aan den binnenvoet der duinen liggende venen.

Eene dergelijke ligging hebben ook de gronden in het Westland, waar de Maas verrigt heeft wat bij Leyden de Rijn heeft gedaan.

De zeeduinen worden dus, naar hun eerste ontstaan gewone zandstuivingen, maar een groot onderscheid tusschen beide gronden bestaat er in hunne zamenstelling. De gewone zandstuivingen bestaan uit zuiver zand, de zeeduinen daarentegen bevatten kalk, die van vergruisde schelpen afkomstig is en meestal zal. hun een weinig keukenzout niet ontbreken. Zooveel ijzer als het zand der zandstuivingen of der heidevelden, waarop deze ontstaan zijn, bevat, buitendien, het duinzand niet; en vandaar dat men hier, bij ontginning, veel minder [ 47 ]

Doorsnede bij Loosduinen naar Wateringen: 1. Noordzee. 2. Smalduin. 3. Duin bezuiden Rusthoek. 4. Loosduinen. 4-5. Uithof- en wippolder. 5. Wateringen. 6. Wateringveldpolder.
De letters duiden dezelfde gronden aan als bijde vorige figuur. m is moerasveen in een voormalige overstoven duinpan gevormd, d'. geestgrond, effen duinzand.

met oerbanken, dat groote kwaad onzer zandgronden, te worstelen heeft. De duinen zijn daardoor veel vruchtbaarder dan de zandstuivingen; de plantengroei ontwikkelt zich daarop spoediger en forscher; de flora der duinen is rijk, terwijl wij die der zandstuivingen als [ 48 ]ellendig armoedig hebben leeren kennen. Het hoe langer zoo meer veldwinnende aardappeltelen in de duinen; de schoone oogsten van rogge, erwten, boonen en klaver, welke de geestgronden van Kennemerland opleveren; de bloembollenteelt om Haarlem, Lisse en Sassenheim, toonen ten duidelijkste, dat duinzand, goed behandeld, eenen goeden bouwgrond oplevert. Evenzeer is dat geschikt voor houtteelt en dat onze duinen meer kosten aan hunne eigenaren dan zij opbrengen, ligt niet in hunne onvruchtbaarheid of in hunne aan de zeewinden bloot gestelde ligging, maar aan den onwil van de eigenaars. Wanneer deze toch ernstig willen en de noodige stappen op den thans welbekenden weg wenschen te doen, dan kan het geheele duin, tot vlak aan zee toe, in een dennenbosch veranderen. Drie groote in hunne oogen onoverkomelijke zwarigheden beletten het beplanten der duinen met dennen: de konijnen, de groote moeijelijkheid en kostbaarheid van aanplanten en de zeewinden. De konijnen kunnen uitgeroeid worden, wanneer men slechts bepaalt, dat zulks gebeuren zal en geene middelen ontziet om daartoe te geraken; ook niet wanneer er welligt eenig ander wild, tevens met de konijnen, over stuur geraakt. Dit behoeft zelfs geen geld te kosten, want er zijn liefhebbers in menigte te vinden, die zich gaarne onvergolden met de moeite zullen belasten.

Het aanplanten heeft geene zwarigheid hoegenaamd, wanneer men slechts kleine, tweejarige, op tuingrond gekweekte dennetjes uitpoot. Noch het zaaijen, noch het verkrijgen van plantsoen met kluitjes, dat zoo wel op de heidegronden gelukt, is in het losse duinzand doenlijk; maar de andere methode gelukt, blijkens de ondervinding, best.

Maar nu de wind? Ook deze zwarigheid is te overwinnen, evenzeer in de duinen als op de groote, kale heidevelden, waar de wind volmaakt dezelfde uitwerking heeft, maar door het aanleggen van bosschen of zeer breede singels, met de beste uitkomst, bestreden wordt. De uiterste, naar den wind gekeerde boomen worden door hem onderdrukt; maar zij beschermen de daaropvolgende en, weinig roeden verder, schieten de toppen op. Men kan zich overal daarvan vergewissen, waar bosschen aan door den wind beheerschte vlakten [ 49 ]palen; langs den geheelen duinkant bij Haarlem onder anderen, waar de beplantingen der buitenplaatsen zeewaarts ophoudt. Een sprekend bewijs is daarvoor te zien in de laan, die van Haarlem naar Heemstede leidt, vlak bij dit dorp, waar, bij slechts twee rijen boomen, diegene welke aan de windzijde staat, de andere voldoende bescherming verleent om eenen redelijk goeden top te kunnen maken. Op de Veluwe, in Utrecht, in Noordbrabant, in Limburg, overal is datzelfde verschijnsel bij de bosschen op te merken, welke tegen de heide grenzen.

Dennenbosschen aan den heikant bij Wolfheeze.

Dennenbosschen echter moeten het zijn en geen ander houtgewas, [ 50 ]omdat deze boomsoort ook in den winter blad houdt en beschutting tegen den wind geeft, en eenen grond voor lief neemt, die voor andere boomsoorten geene voldoende vruchtbaarheid oplevert. Zoo lang men het aanleggen van dennenbosschen in de zeeduinen nalaat, zoolang zullen zij in haren kalen, nietswaardigen toestand blijven, tot schade of althans winstderving voor de honderden, die in deze bosschen den kost zouden kunnen verdienen, tot schande voor de eigenaars, welke geen ondernemingsgeest genoeg bezitten om aan dien droevigen toestand een einde te maken.

 

Uit de gewrochten van den wind hier te lande zien wij dus, dat hij een groot aandeel gehad heeft in de vorming van den grond, dien wij bewonen. Geheel Nederland is 3 260 000 bunder groot. Wanneer wij rekenen, dat er omstreeks 30 000 bunders voormalige en nog bestaande zandstuivingen aanwezig zijn, met even zooveel zeeduinen, dan zullen wij zeker niet te veel rekenen, en alzoo kunnen aannemen, dat ongeveer één vijftigste gedeelte van het vaderland door den wind gevormd is, en dat slechts een vierde minder door zulk zand dan door water wordt ingenomen. Men rekent toch, dat er ruim 100 000 bunders hier te lande uit water bestaan. Buitenslands hebben soortgelijke gronden als degene, welke het grootste gedeelte van ons vaderland zamenstellen, ook soortgelijke door den wind gevormde zandstuivingen, en op de kusten soortgelijke zeeduinen. De geologische kaart van Europa leert ons, dat het geheele noordelijke Duitschland met Polen en een gedeelte van het westelijke Rusland uit dergelijke gronden bestaat, en dus omstreeks het vijftiende gedeelte van het geheele werelddeel. Europa is 180 000 vierkante mijlen groot, Nederland 600 zulke mijlen. Is nu daar de verhouding van stuifduinen tot zandgrond gelijk met die van Nederland, dan bestaat er in Europa eene door den wind gevormde oppervlakte, die in grootte overeenkomt met de helft van het koningrijk België. Wij behoeven ons dus geenszins naar Perzië, Woest Arabië, de Afrikaansche Sahara of naar Nieuwholland te wenden, om ons een begrip te vormen van den geweldigen invloed, dien de betrekkelijk zoo geringe kracht van den wind op de vervorming der oppervlakte van onze aarde heeft uitgeoefend.

[ 51 ]Wanneer men ziet, dat in het hedendaagsche tijdvak der geschiedenis onzer aarde de wind zooveel heeft bijgedragen tot de vervorming harer oppervlakte, dan is het geen wonder, dat men met ijver gezocht heeft naar teekenen, waaruit blijken kan, dat deze zelfde kracht ook gewerkt heeft in vroegere tijdvakken, in de voorwereld, toen er eene geheel andere verdeeling van de warmte op aarde bestond dan tegenwoordig, met geheel andere grenzen van zee en land en eene geheel andere dieren- en plantenwereld. Men heeft echter slechts een enkel voorbeeld onder de menigvuldige thans bekende vormingen der voorwereld gevonden van gronden, die door den wind schijnen gevormd te zijn. In België en Engeland treft men eene reeks roode zanden aan, welke daar de hoogste heuveltoppen bedekken, en ongetwijfeld voormaals eene zamenhangende reeks hebben uitgemaakt, op gelijke wijze als thans onze zeeduinen langs de Noordzee een aaneengeschakeld geheel vormen. Het zijn losse zanden, waarin geene overblijfsels van planten of dieren voorkomen, dan alleen op enkele plekken in de alleronderste lagen; maar de hier gevonden schelpen zijn volkomen voldoende om den tijd te bepalen, wanneer deze zanden ontstaan zijn. Ze zijn ouder dan de Nederlandsche zand- en grindgronden, gedurende welker ontstaan hier te lande olifanten, neushoorns en dergelijke dieren vertoefden, en de keijen onzer heidevelden herwaarts gekomen zijn. Ze zijn daarentegen jonger dan de leem met zeeschelpen, welke men, onder anderen in de omstreken van Eibergen, aantreft; maar ze zijn klaarblijkelijk lang na hun ontstaan uit de diepte opgeheven en vertoonen thans slechts een zeer klein overblijfsel van den omvang, dien zij vroeger gehad moeten hebben. En dit is zeer natuurlijk. De Belgische gronden, en tegelijk met deze die van geheel Nederland, hebben, nadat deze roode duinen opgewaaid waren, zulke geweldige omwentelingen ondergaan; zeeën, zout- en zoetwaterstroomen hebben hier zoolang na dien tijd den bodem bedekt en dooreen gewoeld, dat het meer verwondering verwekken moet, dat er nog eenige overblijfsels dezer voorwereldlijke duinen zijn blijven bestaan, dan dat ze niet allen spoorloos verdwenen zijn.

Deze zelfde redenering is ook volkomen toepasselijk op hetgeen er nog vroeger van duinen gevormd mogt zijn. Het gedeelte der [ 52 ]aardschors, hetwelk wij kennen, is, in zoover het niet uit granieten, basalten en dergelijke steensoorten bestaat, onder water gevormd en later daaruit opgeheven, terwijl alles, wat de wind boven water te zamen gehoopt mogt hebben, daarbij geen stand zal hebben kunnen houden; en het niet vinden van voorwereldlijke duinen en zandstuivingen bewijst dus nog in het minste niet, dat ze niet aanwezig geweest zijn of niet hier of daar eenmaal gevonden zullen worden.

 

Ik heb getracht den wind te doen kennen als een der natuurkrachten, waaraan de aarde den vorm van hare oppervlakte te danken heeft, maar ik heb dien alleen voorgesteld in zijnen gewonen vorm, hoe hij door »patience et longueur de temps", gelijk de fabeldichter zegt, beetje bij beetje, ligte zandkorreltjes en stofjes opnemende of voortrollende, gewrochten vormt, wier gezamenlijke uitgebreidheid die van koningrijken evenaart.

Wanneer de wind, met »force en rage" werkt, wanneer hij in den vorm van hozen of typhons en orkanen, alles wat onder zijn bereik komt, in zijnen grooten walsdans, met omdraaijingen van soms honderd uren middellijn, medesleurt; of wanneer hij, de zee tot zijn werktuig uitkiezende, hemelhooge golven bezigt om stranden uit te groeven of rotsen af te breken, dan evenwel blijven de uitwerkselen nog steeds in grootte en uitgestrektheid verre beneden de zoo even genoemde.

Zoo is 't met de geheele vorming en vervorming van de gronden, die de buitenkorst onzer aarde zamenstellen. De hiertoe gebezigde middelen zijn meestal geringe krachten, maar die, gedurende langen tijd en over groote ruimten werkende, de grootste gewrochten te voorschijn brengen.

 

---

 

[ 53 ]

 

OVER DE VERDEDIGINGS- EN AANVALSWERKTUIGEN DER MENSCHEN, GETROKKEN VUURWAPENS EN ANDER MOORDTUIG;

DOOR

F. A. T. DELPRAT,

Kapitein der Artillerie.

Wanneer wij een blik werpen op de verschillende tafereelen, die ons op zoo boeijende wijze in de achtereenvolgende jaargangen van dit Album uit het dierenleven werden geschilderd, komen wij onwillekeurig tot het besluit: dat honger, dorst, verdediging van eigen leven, van eigen nest en kroost de schering en inslag uitmaken van de handelingen in de dierenwereld, van de dierenpolitiek. Voor sommige diersoorten kunnen wij daar nog bijvoegen den trek naar vrijheid, naar gezelligheid, veredeld door trouw en dankbaarheid; terwijl er bij zulke dieren, die in familiën bijeen wonen, ook sporen zijn op te merken van iets, dat zweemt naar de zucht om te heersen, magt en invloed te verkrijgen.

Als de keerzijde dezer eigenschappen teekenen wij echter op: de wreedheid, niet altijd het gevolg van honger en dorst, maar eene wreedheid in den afzigtelijksten vorm, eene wreedheid con amore, eene nuttelooze baldadige wreedheid, en dit niet alleen bij verscheurende dieren ex professo, tijgers, hijena's, haaijen, arenden en andere roofdieren; neen! zelfs de hond, het dier, dat op zulke benijde schooten zetelt, dat stof geeft tot zulke zoetsappige uitboezemingen, vergelijkingen en liefkozingen—mijne lezeressen vergeven het mij,—die hond is somtijds wreed om wreed te zijn; hij maakt b.v. jagt op kippen en kanarievogeltjes, doodt ze onmeêdoogend en—laat ze verder liggen, zonder er de tanden een oogenblik aan te vergasten.

Doch hoe nu de mensch? Aan honger en dorst is hij niet minder cijnsbaar; kroost en haardstede verdedigt hij, en in den regel, wij willen het aannemen, hij verdedigt die als de moedigste viervoeter; in vrijheidszin, gezelligheid, trouw en erkentelijkheid overtreft hij hem, maar de zucht naar magt en invloed, aanzien, bezittingen, eer;—ziet! daarin is hij alle dieren ver vooruit. Bestaan dààr [ 54 ]slechts sporen, hier zijn het de krachtigste drijfveren zijner handelingen; doch—haasten wij ons er bij te voegen, want wij vreezen den toorn onzer tweehandige lezers en vooral lezeressen,—gelukkig dat zedelijkheid en godsdienstzin, onbekend bij de dieren, bij den mensch ten breidel strekken aan te groote zelfzucht. En wat den laatst opgesomden dierentrek: wreedheid, betreft; gelukkig dat deze zelden tot den karaktertrek van den mensch behoort, meestal het gevolg is van een overspannen toestand, en alzoo tot de ziekelijke afwijkingen mag gerekend worden, behalve bij de lieve kleinen, die er niet altijd van zijn vrij te pleiten en de verweektst opgevoede somtijds wel het allerminst; doch gelukkig: »dat vergroeit."

Hadden wij ons voorgesteld eene parallel te maken tusschen menschen en dieren, wij zouden ook nog wijzen op het bewaren van de schatten door ervaring en nadenken van geslacht tot geslacht opgegaard, dat is: op de ontwikkeling van kunsten en wetenschappen, en nog zoo vele andere zaken, strekkende tot verheerlijking van den mensch; maar om niet eigen lof te verkondigen en ons liever tot nederigheid te stemmen, verwijlen wij bij voorkeur bij den eigenaardigen en reeds opgenoemden trek, onafscheidelijk van al wat mensch heet: de zucht naar roem en aanzien, invloed en rijkdom, in onophoudelijken kamp bij den eenen met den vrijheidszin en de zelfverdediging van eigen leven en erf bij den anderen.

Betreure zulk een toestand wie het wil; dat vredevrienden het bejammeren, dat dichters het bezingen met zoetsappige verzuchtingen, als: »Och! waren alle menschen wijs"! enz. enz.: die toestand bestaat nu eenmaal, hij bestond zoo ongeveer een 6000 jaar! en hij zal blijven bestaan zoo lang de mensch menschelijke hartstogten en gebreken bezit, dat is: zoo lang de menschen op dit ondermaansche hunne plaats niet aan volmaaktere en dan ook niet strijdende engelen zullen hebben ingeruimd.

De beschaving moge de vormen wijzigen, kleinere twisten zeldzamer maken en ze gemakkelijker met inkt in plaats van bloed beslechten; de wetenschap moge de wapenen verfijnen en de overwinning niet aan den physiek of numeriek sterksten verbinden; oorlog beschouwen wij niettemin als een onafscheidelijk gevolg der menschelijke natuur; [ 55 ]oorlog werd er gevoerd, zoo lang de mensch bestond, en zal er, 't zij dan met grootere of kleinere tusschenpoozen, blijven bestaan, zoo lang er menschen zijn, dat is: zoo lang de magt en de ijverzucht van den eenen in strijd is met den vrijheidszin en het eigenbelang van den anderen. Niet ten onregte dunkt ons, beweert la bruyère, dat, zoo er slechts twee menschen op de aarde woonden en elk over eene helft had te beschikken, het eerste geschil over de grenzen zoude ontstaan!

Konden de vredevrienden de wereld eenmaal in een diepen vredeslaap indommelen, welken waarborg zouden zij ook dan nog kunnen geven tegen een onaangenaam ontwaken, tegen de boosheid van den eersten den besten ijverzuchtigen, maar bekwamen gelukzoeker, die zich niet zoude ontzien om van dat vertrouwen en van die rust misbruik te maken, ten einde zijne plannen ten uitvoer te leggen. Eene algemeene en blijvende zondeloosheid zou dus alleen den algemeenen vrede kunnen verzekeren; de vredevrienden beproeven derhalve in de eerste plaats dit laatste te bewerken, in stede van den omgekeerden weg te volgen!

Even als er dus, hoe betreurenswaardig dan ook, verscheurende en onderling vechtende dieren zijn, zullen er ook oorlogvoerende menschen zijn; en die oorlogszuchtige geaardheid, onafscheidelijk van onze natuur, zij onze verontschuldiging, zoo wij het waagden eene schijnbaar oorlogszuchtige bladzijde in dit vrede-ademend Album te schrijven.

Schijnbaar oorlogszuchtig, zeiden wij, en inderdaad de titel van dit opstel en hetgeen hier verder volgen zal heeft eene vredelievende strekking, een vredelievend doel. Want, haasten wij ons het op te merken, geen kwaad zonder tegengift, die oorlogsmanie wordt niet door alle menschen gedeeld; er zijn gelukkig menschen, die den vrede niet trachten te bewerken door proza of poëzij, door vertoogen en weeklagen, maar welken de zegeningen des vredes, het behoud van onafhankelijkheid en erf, zóó zeer ter harte gaan, dat zij daar goed en bloed, rust en gemak voor veil hebben. Die soort van menschen heeten krijgslieden; zij leven op het land en op het water; zij hebben in de maatschappij der menschen een bijzonder doel te vervullen; ook in de dierenwereld vindt men evenzoo individuen met bijzondere functiën belast, b.v. bij de bijen, mieren, enz.

Zulke krijgslieden praten weinig over vrede, maar doen er des te [ 56 ]meer voor, althans het goede soort, dat niet uitgaat op roof of buit, maar dat pal staat ter verdediging.

Zoo nu de lezers van het Album wel met graagte bladzijden verslonden over verslindende dieren, over de wapens, die zij in den muil voeren, over de wreedheden van een afgrijselijk «dierengevecht", zoo zij genoegen schepten in het nagaan tot in de kleinste bijzonderheden van de wijze, waarop addergift afgescheiden en ingevlijmd wordt; of, in leeuwenbeten, koppensnellers; of, in de afbeeldingen van «menschenvreters", van »haaibekken", enz. enz., moest dan ook in dit Album niet eindelijk eens eene plaats worden gegund aan de beschrijving van de zoo veel meer fatsoenlijke en wetenschappelijke middelen, door den mensch uitgedacht en vervaardigd, om vrijheid, ontwikkeling, eigendom enz. te beschermen, niet alleen tegen verscheurende dieren, maar ook tegen onrustige, ijverzuchtige, ondeugende belagers? En zoo dit geene genoegzame verontschuldiging oplevert voor het boven deze regels gestelde opschrift, zoo de werktuigen, waarmede dieren elkander aanvallen, of die, waarmede zij zich verdedigen, alleen het regt hadden hier opgenomen te worden, dan drage de Redactie van dit Album de schuld, want sinds jaren drong zij bij steller dezes aan op de behandeling van getrokken vuurwapens; natuurlijk (en dit ter geruststelling onzer lezers) slechts als verdedigingswerktuigen beschouwd, zóó zelfs, dat van jagtgeweren niet eens sprake zal zijn.

 

Wij kennen bezorgde moeders of bloedverwanten, die ijzen op het denkbeeld, dat in hunne lievelingen eenige krijgsmanszin zoude kunnen ontkiemen. Zij vermijden dit tot zelfs in de keuze van hun speelgoed; blikken sabels, looden soldaten, tinnen kanonnen, boog en pijl, al wat maar eenigzins aan eene krachtige mannelijke ontwikkeling van het ligchaam zou kunnen doen denken, wordt zorgvuldig geweerd. Vermoeijenissen,—hoe onbarmhartig! koude,—hoe wreed! een tochtje,—hoe doodelijk! maar ook zulke opvoedsters, aan wie zelfs de Nederlandsche schutterij niets zal te danken hebben, ook die zullen welligt nog eenige leering uit deze regelen putten, want een tol, mevrouw! wist gij wel, dat in een tol de grondslag ligt der nieuwste, meest verfijnde vuurwapens? Tollen, hoepels, draaijende [ 57 ]volants, bilboquets, het is altemaal zeer verdacht speelgoed, slechts dienstig als ophelderingen voor de inrigting der nieuwere vuurwapens; zelfs de aardbol staat in dit opzigt niet in den besten reuk. Hoe dit gevaar dan te ontvlieden!

Dat deze regels u dan ten minste bij tijds waarschuwen.

Welligt echter tellen wij ook minder teêrhartige lezers, die verlangen iets naders te vernemen omtrent een onderwerp, waarover nieuwspapieren, met hunne gewone wetenschappelijke naauwkeurigheid, allerlei onzin en verwarde denkbeelden verspreiden; omtrent de wapens, waarmede in het kalme maar krachtige Engeland al wat man is, krijgslieden, lords john bull's, advokaten en doktoren, ja zelfs lady's, zich wapent en oefent. Wapens, waarover in Engeland, Duitschland en Frankrijk geroepenen en ongeroepenen boekdeelen vullen, maar waarin de niet bepaald ingewijden hier te lande, de dillettanten in alles, die zich in andere zaken zoo gaarne niet bij hunne leest houden, tot nu toe weinig of geen belang stelden. Welligt strekken deze regels om de aandacht meer en meer te vestigen op een onderwerp, waarvan de verwaarloozing ons te eeniger tijd duur te staan zou kunnen komen.

Het werpen met steenen was zeker een der eerste middelen, waardoor men zich verdedigde of waarmede men den aanval voorbereidde, alvorens het pleit ten slotte door het handgemeen worden beslist werd. De slinger kwam de te zwakke hand te gemoet; nog juister was de uitwerking van pijl en boog. Vermogt men met den slinger grootere gewigten weg te werpen, de ligte pijl had door zijn steeds naar voren gerigte spitse punt grooter indringingsvermogen en trof juister. De uitvinding van het buskruid deed spoedig slinger, boog en pijl in onbruik geraken; de afstand, waarop men nu in de verte kogels kon werpen, werd vertienvoudigd en de krijgskunst trad een nieuw tijdperk in. De kogels waren aanvankelijk meestal van steen, later van lood of ijzer. Niet alleen het geschut, maar ook de kogels ondergingen op hunne beurt verbeteringen, zij werden juister gevormd, beter bolvormig, gladder en naauwkeuriger passende in de binnenholte, de zoogenaamde ziel der vuurmonden. Weldra ook maakte men ze hol, en voorzag de holte van zulke bommen en granaten, met brandverwekkende of sterk lichtgevende mengsels of eenvoudig met buskruid. [ 58 ]De ontsteking van dezen inhoud geschiedt door eene in de granaat ingedreven houten buis, waarin een kanaal met eene langzaam brandende compositie. Deze compositie, door de vuurwerkers sas genoemd, ontbrandt bij het wegschieten uit het kanon, en de inhoud van de granaat doet zijne werking bij het doel.

In plaats van één enkelen kogel schoot men ook wel bussen weg, gevuld met tal van kleine kogels, die, door het verbrijzelen van de bus in de ziel, zich vóór het stuk verspreidden, dit zijn de thans nog gebruikelijke kartetsen, ook wel schroot of blikken doozen genoemd. Doch genoeg reeds om te doen zien, hoe vruchtbaar de nieuwe uitvinding, buskruid, kanonnen en geweren was, in varianten op het thema: «vernielen om te behouden en te beschermen".

Men schoot nu verder, ja! maar naauwkeuriger dan met pijl en boog, voorzeker neen! Het aantal moest dus de naauwkeurigheid vergoeden, en zoo gebeurde het dan, dat men na de meeste veldslagen bij het opmaken der balans tot de slotsom kwam, dat voor elken gevelden vijand een standbeeld kon opgerigt worden uit het op hem afgeschoten lood; dat is, dat elk hunner zijn gewigt aan lood kostte! Dit verdroot de krijgslieden, zij moesten zich beladen met lood en kruid, 't was kostbaar en vermoeijend, daarbij gaf het aanhoudend missen aan elke tegenpartij meerder moed.

Al spoedig was men er dus op uit om naauwkeuriger te schieten.
Fig. 1. De geleerden berekenden de kogelbanen, maar de kogels volgden die banen slechts zeer ten naastenbij. Van alles werd er beproefd en zoo kwam men er, onder allerlei grillige invallen, ook toe om de ziel der geweren niet meer glad te maken, maar ze in doorsnede de gedaante van eene ster te geven. Men maakte er namelijk inwendig regte groeven in, en daar dit weinig of niets baatte, sneed men die groeven hellend als een schroefdraad, kurketrekkersgewijs in, fig. 1. Om den kogel te noodzaken die trekken te volgen bij het wegschieten en de wrijving te verminderen, wikkelde men hem in een vetlap of pleister. Al vooruitgaande moest hij dus tevens draaijende den loop verlaten. Wèl moest de kogel nu door een stamper en hamer in de ziel gedreven worden; maar 't hielp toch; [ 59 ]waarom wist men niet regt. De speelruimte, dat is de kleine opene ruimte rondom den kogel en de zielwanden, onvermijdelijk bij kogels, die los in de ziel moeten kunnen gerold worden, was wel is waar weggenomen; het huppelen of aanslaan in de ziel was nu belet, er ontsnapte wel geen kruidgas langs den kogel, maar waarom gaven dan ook de regte trekken geen voordeel? De oplossing dezer vraag moest uitgesteld blijven tot de tijden, waarin de wis- en natuurkundigen zich ook over de krijgskunde zouden gelieven te ontfermen, en in afwachting daarvan ging men niettemin voort getrokken geweren, onder de benaming van buksen, te gebruiken.

Voor oorlogspraktijk hadden deze wapenen wel eenig bezwaar, daar het laden slechts langzaam kon geschieden, vooral als de loop inwendig vuil werd door het kruidaanzetsel. Aan enkele uitgelezene manschappen konden deze wapens dus slechts in handen worden gegeven, doch niet aan geheele gelederen.

Niet alleen werden er getrokken geweren gemaakt, maar men voorzag ook kanonnen van trekken, dit bepaalde zich evenwel slechts tot modellen en proeven zeer in het klein. Om behoorlijk de trekken te volgen, moet de kogel een weinig medewerken en dus niet van ijzer, maar van een zachter metaal, zoo als lood, vervaardigd zijn. Het laden echter van groote looden kogels in lange kanonnen, waarbij de kogels in de trekken moesten gedwongen worden, was tijdroovend en bezwaarlijk; het lood is daarbij een vrij kostbaar metaal, zwaar om te vervoeren, ligt door botsingen te vervormen. Het lood biedt bovendien weinig wederstand, en bij de groote ladingen der kanonnen liep men gevaar, dat het lood in de trekken zou afscheuren, en de kogel misvormd uit het kanon komen en daardoor een weinig naauwkeurig schot geven zoude. Ook tegen muren en wederstand biedende voorwerpen zou lood te zacht zijn, en aan looden granaten valt geheel niet te denken.

Wilde men echter volstrekt getrokken kanons en looden kogels gebruiken, dan was er niets anders op dan de kanons van achteren te openen en daardoor het laden mogelijk te maken. De looden kogel kon dan geplaatst worden in een gedeelte, dat iets wijder was dan het overige der ziel en daardoor bij het wegschieten geperst worden in de trekken. Het goed sluiten van die achterste opening is echter [ 60 ]eene zeer moeijelijke zaak, zóó zelfs dat niettegenstaande de groote vorderingen, die men gemaakt heeft in het bewerken van groote metalen voorwerpen, zulk eene sluiting (kulassluiting) nog zelfs heden ten dage tot eene der moeijelijkste vraagstukken behoort. De geweldige spanning van het buskruidgas doet het langzamerhand door alles heendringen.

Kleine getrokken kanons met kulaslading vindt men nog in enkele verzamelingen en museën. In het museum op het Prins maurits-huis te 's Hage kan men onder anderen een fraai getrokken kanon met kulaslading zien; waarschijnlijk een geschenk van een der graven van Saksen-Gotha in het laatste der zeventiende eeuw. Meerdere bijzonderheden omtrent dit kanon vindt men in den Militairen Spectator van de maand Januarij 1860.

Tot in de eerste helft der negentiende eeuw bleef de artillerie dus uitsluitend schieten uit gladde kanons, maar wapende men bij de infanterie enkele uitgelezene bedaarde krijgers met getrokken geweren. Het gros echter verschoot kruid en lood zonder veel nut of, zoo men wil, zonder veel kwaad te doen. De groote kracht van het geweer was volgens sommigen de bajonet, de kogel was wispelturig en grillig, de bajonet alleen kon gebragt worden op het bepaald punt. La balle est folle, la bayonnette est sage, was de leus van een beroemd krijgskundige. Voor alles echter zijn troostredenen te vinden, en zoo vond men dan ook zijnen troost in de leerboeken. Allerlei physische en mathematische betoogen strekten om te bewijzen, dat de kogels noodzakelijk rond moesten zijn. Immers de bol is de volmaaktste figuur; slechts een bol past in alle standen in den loop; de bol heeft het minste oppervlak voor een bepaald gewigt, enz. enz. Men bleef op die wijze misschieten en misredeneren, 't was in volmaakte harmonie, en het is dan ook nog geen 30 jaar geleden, dat het infanterievuur in het veld reeds op 300 pas niet veel meer dan bangmakerij was.

Ten einde nu eenigzins op te kunnen helderen, waarom trekken en wel uitsluitend hellende trekken in den loop van een vuurwapen een naauwkeuriger schot geven, zal het noodig zijn eerst eenige oogenblikken te verwijlen bij de oorzaken, waarom inwendig gladde loopen onnaauwkeurig schieten. Daarna zullen wij nog de voornaamste inrigtingen beschrijven, waardoor men aan het stelsel van getrokken geweren en kanons praktische bruikbaarheid heeft kunnen geven.

[ 61 ]De oorzaken der misschoten zijn tweeledig. Ten eerste: oorzaken gelegen in 't geen in de ziel van den schutter omgaat; ten tweede: oorzaken gelegen in hetgeen in de ziel van zijn vuurwapen voorvalt.

Wat de eerste betreft, rekenen wij daartoe de gewoonte van alle krijgers, die zich nog niet geheel te huis bevinden op een slagveld en die niet gesteld zijn op het looden standbeeld, om maar van zich af te vuren, raak of niet, en op afstanden, waarop geen naauwkeurig schot meer mogelijk is. Zulk vuren doodt, zoo dan al geene vijanden, dan ten minste den tijd. Het verdooft eenigzins de vrees, en men stelt zich daarbij voor, dat het zoo al niet den vijand beangstigt, dan toch welligt hem den lust beneemt om veel digter bij te komen.

Verder, de onbekendheid met den juisten afstand, waarop de vijand zich bevindt; de helling namelijk, die men aan het geweer moet geven om het doel te treffen, hangt van dien afstand af, en hoe zonderling het ook klinke: de afstand naar den vijand schijnt over en weder meestal grooter dan die van den vijand naar ons.

Tot de tweede oorzaken rekenen wij de onvolkomenheid der middelen zelve. De eene loop is wat meer uitgeschoten dan de andere, wat ruwer of wat meer met aanslag bezet. De eene kogel is wat gladder of zuiverder bolvormig dan de andere; het zwaartepunt valt niet altijd zamen met het middelpunt, en de overmijdelijke speelruimte maakt, dat de kogel, al huppelende en schurende langs de zielwanden, den loop verlaat; daardoor beweegt de kogel zich al wentelende en ondervindt dien ten gevolge een onregelmatigen wederstand in de lucht.

Van alle deze oorzaken zijn de speelruimte en de wenteling wel de voornaamste; noch oefening, noch bedaardheid, noch oogmaat of zuivere afmetingen kunnen hierin iets verhelpen. Door de speelruimte huppelt de kogel in de ziel en verlaat het vuurwapen onder een telkens verschillenden hoek; sloeg hij b.v. het laatst tegen den bovenkant aan, dan wordt hij benedenwaarts teruggekaatst en komt minder ver. Tegen den onderkant aanslaande begint hij zijne baan onder eene grootere helling dan die van het geweer zelf en gaat verder. Links en regts aanslaande bij het verlaten van den loop, zal hij, in de vrije lucht gekomen, regts of links afwijken enz.

Door de speelruimte strijkt het buskruidgas bij de ontbranding boven [ 62 ]over den kogel, en even als een billardbal, die boven het middelpunt gestooten wordt, gaat de kogel al ronddraaijende vooruit. De verdere botsingen en schuringen in de ziel veranderen of wijzigen die rondwenteling;—welk een ruim veld alzoo voor allerlei wisselvalligheden!

Maar zelfs al was de kogel volmaakt glad en passende in den loop, al was de wenteling in den loop weggenomen door het persen van den kogel in regte trekken, dan nog zal hij in de lucht op allerlei grillige wijzen wentelen.

Om zich hiervan te overtuigen, late men slechts een bal vrij vallen van eene eenigzins aanzienlijke hoogte, na aan het onderste punt wat vet of lampenzwart te hebben gedaan. Zeer zelden slechts zal de bal met dat gemerkte punt op den bodem vallen. En het is ook natuurlijk: de zwaartekracht werkt loodregt in de rigting van het zwaartepunt, maar de wederstand van de lucht zal door den minsten luchtstroom, door ongelijkheden van het oppervlak of afwijkingen van de volkomene bolvormige gedaante, iets meer zijdelings en zelfs niet altijd zuiver loodregt tegenwerken. Bij het vallen wordt de kogel dus aan de eene zijde meer vertraagd dan aan de andere, en de bol moet al vallende wentelen; en, eens aan het wentelen, wordt de luchtwederstand nog onregelmatiger.

Men zal bij het nemen dezer proef bespeuren, dat het niet volkomen gelijktijdig loslaten der vingers, die den bol omklemmen, een grooten invloed uitoefent op de rigting der ronddraaijing; iets dergelijks heeft dus ook plaats bij de minste ongelijke schuring van een kogel, zelfs zonder speelruimte weggeschoten. Zulk een kogel moet dus al voortgaande ronddraaijen, de rigting dezer ronddraaijing is niet te voorspellen en heeft toch, zoo als wij nu nader zullen zien, een grooten invloed op de baan, die hij doorloopt.

Draait de kogel, die in de rigting van het pijltje wordt voorgeschoten, b.v.
Fig. 2. in de rigting door de pijltjes D en D' aangewezen, dan bevordert de beweging van het oppervlak en welligt der mede ronddwarrelende lucht het wegstroomen der luchtdeeltjes langs het oppervlak [ 63 ]bij D, doch boven bij D' is die beweging om zoo te zeggen: tegen de haren in. Van daar: boven meerdere zamendrukking der lucht dan beneden, en bij gevolg minder verre en hooge baan, dan zoo de rondwenteling in tegengestelden zin plaats had en de kogel bij D door zamengedrukte lucht werd gedragen.

Heeft de draaijing plaats, zoo als wij hier stilzwijgend onderstelden, van boven naar beneden, zoodat fig. 2 den kogel van de regterzijde beschouwd voorstelt, dan zal de draaijing hem digter bij of verder af brengen; maar stelde fig. 2 den kogel voor van boven, uit de lucht gezien, zoodat de voorzijde van de linker naar de regterhand draaide, dan zal er regts en links hetzelfde plaats hebben, wat wij zoo even onder en boven zagen gebeuren, en de kogel zal zijwaarts afwijken, en zoo als duidelijk blijkt: de afwijking zal plaats hebben naar die zijde, waarheen het voorvlak beweegt.

Kon men te voren bepalen, in welke rigting de draaijing zou plaats hebben, dan ware er eenigzins op de te verwachten afwijking te rekenen, maar het is hier als bij het werpen met een eerlijken dobbelsteen, hoe hij na het loslaten draaijen zal, kan niemand te voren zeggen.

Voor holle kogels of granaten alleen bestaat er een huismiddeltje, waardoor men de rigting der ronddraaijing vooraf kan regelen, en hiervan maakt men onder anderen met veel voordeel gebruik in Pruissen.

Fig. 4.

Zij fig. 3 de doorsnede van een Pruissisch kanon, B de buskruidlading en G de granaat. Zij die granaat uitgehold als in de figuur is aangewezen en zóó geplaatst, dat de zwaarste helft onder, de veel ligtere naar boven gekeerd zij. Dan is het ligt in te zien, dat het ligtste gedeelte het eerst en het snelst door het buskruid zal worden voortgedreven, en de granaat vooruitgaande, zóó zal wentelen als door de pijltjes wordt aangewezen. Lag de zwaarste helft boven, dan zal het omgekeerde plaats hebben. Evenwel, er blijven altijd nog oorzaken van onnaauwkeurigheid bestaan, vooral bij lange vuurmonden, want, ten gevolge der [ 64 ]speelruimte zal het projectiel in de ziel botsen en schuren en de omwenteling daardoor een weinig afwijken van de verwachte. Bij korte vuurmonden echter is er reeds veel op deze wijze gewonnen. Bij geweren kan dit middel niet baten, daar de kogels niet hol, en bovendien te klein zijn om zwaarte- en middelpunten genoegzaam van elkander te verwijderen. Daarbij moeten de geweren ten gevalle van de bajonet eene zekere lengte behouden.

Het voordeel van getrokken loopen ligt dus niet geheel in het wegnemen der speelruimte, want vooreerst moeten de vuurwapens voor oorlogsgebruik gemakkelijk en snel te laden zijn, en dus eenige speelruimte behouden; ten andere vermindert het geheel wegnemen der speelruimte de afwijkingen niet, die de eenmaal afgeschoten, altijd eenigzins onvolmaakte kogel in de lucht ondervindt, ten gevolge der onregelmatige wederstanden.

Het voordeel der trekken, en dit is het geheele geheim, bestaat dan voornamelijk in de twee volgende omstandigheden: 1) dat de kogel als eene schroef rond moet draaijen om den getrokken, schroefvormig gegroefden loop te kunnen verlaten, en 2) dat de aldus draaijende kogel in plaats van rond, langwerpig, puntig en dus ook zwaarder kan gemaakt worden, dan de ronde kogel.

Mijne lezers stellen zich echter niet voor, dat ronddraaijende kogels als soorten van drilboren werken en daardoor meerdere uitwerking zouden hebben; zulke wreede beschouwingen zouden hier misplaatst zijn. De krijgsman gaat niet na wat er na het oogenblik van treffen gebeurt; hoe, wat en waar hij zijnen vijand treft, blijft buiten zijne beschouwing; het treffen is voor hem het slottooneel, waarna het scherm valt. Wat daarna gebeurt, behoort tot de beschouwingen van den heelmeester.

Het voordeel van ronddraaijende kogels ligt derhalve in de meerdere naauwkeurigheid hunner banen, dit punt vereischt echter eenige natuurkundige beschouwingen, die wij liever tot een volgend stuk zullen uitstellen.

(Wordt vervolgd.) 

 

---

 

[ 65 ]

 

OVER DE VERDEDIGINGS- EN AANVALSWERKTUIGEN DER MENSCHEN, GETROKKEN VUURWAPENS EN ANDER MOORDTUIG;

DOOR

F. A. T. DELPRAT,

Kapitein der Artillerie.

(Vervolg en slot van blz. 64.)

 

---

 

De eenvoudigste wijze om eenig doel te bereiken is gewoonlijk, zelfs in wetenschappelijke zaken, de beste, de door de natuur aangewezen wijze. Het bereiken van eenig doel met den kogel schijnt hierop echter eene uitzondering te maken. Immers de eenvoudigste wijze om een kogel naar zijne bestemming te brengen zoude daarin bestaan, dat men hem daar maar regelregt, zonder wikken of verwegen, uit een gladden loop, naar toe zond. Zoo wij er echter in geslaagd zijn om den invloed te doen begrijpen van den wederstand der lucht, van den onregelmatigen vorm van het projectiel, en van de speelruimte, dan zal het nu ook duidelijk zijn, dat die regelregte, eenvoudige weg, zoo als zoo vele fraaije theoriën, eene utopie is; dat er in plaats daarvan eene grillige, hoogst onregelmatige beweging plaats heeft, en dat er dus getransigeerd moet worden: de draaijende beweging niet kunnende beletten, moet men zich dus wel te vreden stellen met eene regelmatige vooraf te voorspellen draaijing, en deze heeft bij getrokken vuurwapens plaats, zoo als wij reeds op bladz. 64 zagen, om eene as, die wij ons in de rigting van de zielas moeten denken. — Den invloed van zulk eene wenteling kunnen wij dagelijks uit allerlei speeltuig leeren. Gaan wij daarvan eenige voorbeelden na.

[ 66 ]Mijne lezers en vooral mijne lezeressen munten zeker alle uit in het zoogenaamde Jeu des Graces, en weten, dit nu vastgesteld zijnde, dus ook, dat het wegwerpen niet minder dan het opvangen eenige oefening vereischt. De hoepel moet zóó wegvliegen, dat hij onder het voortgaan om zijn middelpunt ronddraait of, naauwkeuriger uitgedrukt, dat hij om eene as draait, die men zich als een regt door den hoepel gestoken stok, XY, Fig. 4, moet denken. Zoo lang dit niet gelukt,

Fig. 4.

dwarrelt de hoepel onregelmatig door de lucht, en valt overal, behalve waar men hem hebben wil. Eerst wanneer hij de vereischte draaijende beweging heeft, gaat hij steeds in denzelfden stand vooruit, en wordt gemakkelijk opgevangen bij M.

Hoe een stuivertje zonderling rollen kan, is tot een spreekwoord geworden; maar even bekend is het, hoe men het wegrollen kan voorkomen, door het stuivertje op zijnen kant te plaatsen en snel als een tol te laten draaijen. Stuivertjes noemden wij ter wille van het spreekwoord, maar ze zijn wel wat klein, met een groot geldstuk gelukt het beter; het draait dan snel rond, beweegt wel eenigzins heen en weder, maar 't valt niet om en 't rolt niet weg.

Bij tollen, groote en kleine, brom- en andere, zien wij hetzelfde; de omdraaijing belet het omvallen; het maakt dat de as zich steeds regtop staande verplaatst, zoo lang de rondwenteling maar onderhouden wordt; «nooit loopt mijn priktol zonder slagen," zingt het ontmoedigend zoete en wijze jongetje van van alphen, dat ik menigmaal als een tol wenschte te behandelen.

Hebt gij veel geduld, lezer; eigenlijk eene overbodige vraag aan wien het album tot hiertoe open sneed; welnu! dan hebt gij zeker wel eens beproefd om den bal van een bilboquet op de punt van het handvatje op te vangen, en zeker is het u nimmer gelukt, zoo ge [ 67 ]althans niet.... blind gelukkig zijt, of, zoo ge 't niet van de jongens afzaagt, dat zij vóór het opwerpen van den bal het koordje in één draaijen, zoodat de bal, bij het losdraaijen opgeworpen, snel wentelend wordt opgevangen. Dan ten minste is er eenige kans om de opening, die nu bij het opwerpen altijd naar beneden gekeerd blijft, juist op de punt van het handvat te vangen.

Goochelaars en professoren in de balanceerkunst plaatsen dikwijls borden in evenwigt op de punt van een langen stok, maar nemen de voorzorg het bord snel te laten draaijen en in draaijende beweging te onderhouden, en voorkomen hierdoor het omvallen.

Nog menig ander speeltuig zouden wij kunnen aanvoeren als voorbeeld, hoe de omwenteling van een ligchaam om eene as, het zij dan om eene wezenlijk bestaande, stoffelijke of denkbeeldige, aan zulk eene as, als eene neiging geeft, om niet om te vallen of af te wijken van haren stand, terwijl, zoo de as zich verplaatst, zij trachten zal dit in een evenwijdigen stand te doen. En, zoo algemeen en schoon zijn de wiskundig te bewijzen waarheden, dat, wat bij kinderspeelgoed waar is, ook waar blijft op elke grootere schaal, zóó zelfs, dat die waarheden zich onveranderd bevestigen, niet alleen bij de beweging van onze aarde, maar ook bij de beweging van alle andere hemelligchamen of stelsels van hemelligchamen.

Onze aarde beweegt in eene bijna cirkelvormige baan om de zon,
Fig. 5. maar heeft bovendien eene ronddraaijende beweging om hare as, Fig. 5, en die ronddraaiende beweging is oorzaak, dat de aarde zich, behoudens kleine schommelingen, steeds evenwijdig verplaatst, en daardoor dezelfde helling op het vlak harer loopbaan behoudt.

Waardoor ontstaat nu die zoogenoemde stabiliteit der omwentelingsas? Ja! waarde lezer, dit is eene zeer ingewikkelde zaak; gelieve die dus op goed geloof maar aan te nemen. Beproef het ten overvloede, draai een eenigzins zwaar schijfje T, Fig. 6, zeer snel rond om een [ 68 ]
Fig. 6. doorgestoken spilletje AS, en beproef dat spilletje met de schijf dan op te ligten in een stand AS', dan zult gij eenigen wederstand ondervinden, 't gaat van de zijde van het schijfje als met eenigen weerzin gepaard; het evenwijdig verplaatsen in een stand A'S' gaat zonder bezwaar, maar bij het schuin verplaatsen in den stand A S ontwaart ge eenigen tegenstand; en, dwingt gij het schijfje naar uwen wil, dan voelt ge dat het nog zijdelings een uitweg zoekt. Hebt gij het asje A S gevat in een ring R, Fig. 7, en kunt gij een zwaar metalen
Fig. 7. schijfje T door het lostrekken van een koordje K zeer snel doen draaijen, dan zult gij de beschrevene tegenstanden zeer duidelijk gevoelen; het is als of de schijf zich tegen u verweert

Al de deeltjes van het schijfje bewegen met eene zekere snelheid om de as, dus in vlakken regthoekig om die as gelegen. Zonder eene bepaalde kracht kan men nu die deeltjes niet op eenmaal in andere vlakken laten bewegen; tot het schuin verplaatsen van de as is dus eene krachtsuitoefening noodig, dat is: men ondervindt bij die verplaatsing een zekeren wederstand. De as tracht dus ten gevolge der omwenteling van het met haar verbonden ligchaam haren stand te behouden. Hoe zwaarder het ligchaam is, hoe grooter die stabiliteit bij overigens gelijke snelheid zijn zal. Bij even zware ligchamen zal [ 69 ]die stabiliteit ook toenemen, naar mate de deeltjes verder van de as liggen; b.v. bij eene dunne schijf met zwaren breeden rand zal zij grooter zijn dan bij een bol van gelijk gewigt. De toestel kan bij W door middel van een gebogen stiftje in de verlenging van de as A S aangebragt, los op een eenigzins uitgehold voetstuk W geplaatst worden. Als de schijf T dan snel ronddraait, zal de ring met de schijf losgelaten zijnde, niet afvallen, maar aanvankelijk langzaam, doch allengs sneller en sneller om het punt W ronddraaijen volgens den cirkel C C, de as A S daalt daarbij voortdurend en na eenige minuten ronddraaijens zou de ring R tegen het voetstuk botsen. Deze proef is bekend onder den naam van het corps flottant.

Het is eene afgezaagde waarheid, dat men in een rijtuig of in eene schuit gezeten, de regt vooruitgaande beweging, door duwen of stooten, noch bespoedigen, noch vertragen kan, evenmin als men zich met zijnen stoel kan opligten; maar, niet minder waar is het, dat een ingezetene, blijkens het bovengezegde, wèl de beweging eener schuit in schuine rigting en het doorloopen van bogten kan tegenwerken. Een zware molensteen of een vliegwiel, snel ronddraaijende om eene waterpasse as, zal aan die as eene zekere stabiliteit geven, en daardoor alle wendingen tegenwerken, waarbij die as in schuine standen verplaatst zoude moeten worden. Werkelijk heeft piazzi smith reeds op deze wijze, aan boord van schepen, kijkers en andere toestellen in onveranderlijken stand gehouden; daartoe worden zij dan verbonden met twee snel draaijende zware schijven, waarvan de ééne om eene verticale, de andere om eene horizontale as beweegt. De geheele toestel is zóó opgehangen, dat hij vrij in alle rigtingen kan bewegen, en het schip dus kan schommelen, zonder den toestel uit zijnen stabielen stand te brengen^[4]. Welligt ware op deze wijze een uitmuntend middel te vinden om stil hangende kooijen voor lijders aan zeeziekte te maken, zoo althans de onmogelijk te voorkomen evenwijdig op en neder gaande bewegingen ook niet reeds de zeeziekte doen ontstaan. [ 70 ]Ware het aan de vereenigde menschelijke krachten immer mogelijk, om een aantal schijven om verticale assen te laten ronddraaijen, zwaar genoeg en in genoegzaam aantal om bij de massa der aarde in vergelijking te komen, dan zou men alzoo hare omwentelingssnelheid kunnen wijzigen. Wat dunkt u, lezer! is het dus maar niet gelukkig, dat wij physiek zwak zijn, en nimmer in die mate eensgezind zullen worden, om zoo iets te durven ondernemen? Liever dan nog wat geoorloogd!

Voor de luchtscheepvaart intusschen is er eenige meerdere kans om ook op die wijze eene as te bekomen, die steeds naar dezelfde hemelstreken gerigt, alzoo dienstig zou kunnen zijn om er een steunpunt op te vinden, voor werktuigen bestemd om het luchtkasteel te wenden naar de begeerde zijde. Het evenwijdig afdrijven evenwel zou daardoor niet belet worden. Reeds in 1782 wees poinsinet de sivry, in zijne vertaling van plinius, op de mogelijkheid, om door de onveranderlijkheid van het slingervlak, in een naauw verband met het hier besprokene verschijnsel, de kompasnaald te kunnen vervangen door een vrij opgehangen staafje. De inrigting van piazzi smith is eene schrede verder op dezen weg.—Doch keeren wij terug tot onze moordtuigen.

Na al het boven gezegde zal het nu gemakkelijk zijn om het voordeel in te zien van getrokken loopen, dat is: van loopen inwendig voorzien van schroefvormige groeven, boven gladde loopen. Immers de kogel moet al draaijende den getrokken loop verlaten, en zijne omwentelings-as verkrijgt daardoor eene zekere mate van stabiliteit, de verstorende invloeden kunnen die as nu geene onregelmatige afwijkingen geven van den stand, waarin zij het vuurwapen verliet, en de in den loop naar voren gekeerde zijde blijft voorwaarts gerigt. Uit gladde loopen is het wel niet mogelijk andere dan bolvormige projectielen te schieten, daar andere, b.v. cilindervormige, in de lucht allerlei buitensporigheden begaan, duikelen enz. Uit gladde loopen kunnen dus niets dan bollen geschoten worden, die de middellijn der ziel hebben. Bij getrokken wapens daarentegen kan men eene menigte van verschillende projectielen bezigen, want de rotatie belet hier de onregelmatige afwijkingen en buitelingen. Uit getrokken [ 71 ]kanons, die weinig middellijn hebben en dus betrekkelijk ligt zijn, kan men dus niettemin lange, zware kogels of granaten schieten en daardoor bij het treffen sterke botsingen doen ontstaan, of wel kan men de grootere inwendige holte dier granaten opvullen met allerlei zaken, zooals springladingen, brandende sassen of, volgens kapitein norton, met gesmolten ijzer. Daar de voorzijde nu steeds naar voren gerigt blijft, kan men die projectielen ter betere indringing met een stalen punt voorzien, of met een slaghoedje (percussion) om de springlading juist bij het treffen te ontsteken, enz., enz. Ook geweerkogels heeft men op die wijze ingerigt, en in de met kruid geladene voertuigen der artillerie zijn zulke gasten onwelkomen indringers; niet minder als zulk een ontploffende geweerkogel het werkelijk eens voor een leeuw was, of een groote uiteenspringende Armstrong-granaat onlangs in China voor een Tartaarschen ruiter en zijn paard!

En men verwijte nu den krijgsman geene wreedheid, want al zulke verfijnde, moeijelijk te vervaardigen en kostbare zaken schiet hij met weemoed weg, en waarschuwt door een zwaar schot en door een zwaren kruiddamp, somtijds 10 en meer seconden vooruit, dat er iets voor den vijand onderweg is, en hij schiet zulk moordtuig alleen om kroost en haardsteden te verdedigen. Of vindt gij dien geleerde zoo veel zachtmoediger, die eenige jaren geleden in Britsch-Indië een krokodil onthaalde op een stuk vleesch, waarin een busje met kruid verborgen was, welk geregt hij door een paar onschuldige koperdraadjes verbond met een dood eenvoudig galvanisch batterijtje. Pas was de surprise binnen, of onze geleerde doopte een der draadjes in een kwikbakje, en .... 't fraaije dier spatte uitéén.

Een ander voordeel van zware kogels bestaat daarin, dat zij verder geschoten kunnen worden dan ligte. Welligt bevreemdt u dit, daar gij een knikker toch verder zult werpen dan bijvoorbeeld een aanbeeld. Maar blijven wij binnen zekere grenzen: het kruid werpt ook het kanon met zijne affuit niet zoo ver achteruit, als de kogel vooruit. Om de waarheid onzer stelling dus te doen inzien, verzoeken wij u maar eens te beproeven wat gij verder weg kunt werpen: een kurken balletje of een even grooten steenen knikker, en wij zijn het reeds eens geloof ik. De zaak komt dus hierop neder: het kurken [ 72 ]balletje zou, om dezelfde baan te beschrijven als een even grooten knikker, ook evenveel lucht moeten verplaatsen of verdringen, maar bij het beproeven dierzelfde taak, zal de snelheid van het kurken balletje, dat uit zooveel minder stofdeeltjes bestaat, veel eerder worden uitgeput dan die van het zwaardere bolletje. Daarom kan het zwaardere bolletje, zelfs aanvankelijk minder snel bewegende, het toch nog langer volhouden en verder komen, dan het ligtere bolletje, al gaat dit laatste wat sneller van stal. Of wel, stel u den wederstand der luchtdeeltjes voor als een gedrang van onbeleefde lieden, en gaat eens na, wie het verst in dien volkshoop zal dringen, bij gelijken omvang: eene dame met crinoline of een zwaarlijvig heer, zelfs al komt deze laatste wat logger aangewaggeld. Het is waar dat de lange cilindrische kogel, de puntkogel, wel wat meer plaats inneemt dan zijn ronde makker; maar hij beweegt met de punt vooruit volgens zijne lengte, en behoeft dus niet veel meer lucht dan de ronde te verplaatsen. Zoo behoeft een lang zwaar smal schip niet veel meer water voor zich uit den weg te duwen, dan een korter, dat in doorsnede dwarsscheeps even breed is. Aanvankelijk bewegen alzoo zware puntkogels langzamer dan ronde en hebben zij daardoor werkelijk ook op korte afstanden weinig of geen voordeel boven ronde, maar hun overwigt komt op groote afstanden voor den dag.

Wél zou men ook met ronde kogels uit gladde loopen even of bijna even ver kunnen schieten als met de nieuwere, maar dan zou men veel grootere ladingen moeten bezigen, de kanons en de affuiten zouden sterker, zwaarder en dus handelbaarder moeten gemaakt worden, en bij die groote ladingen zou het dan toch nog noodig zijn om de stukken onder eene groote opwaartsche helling af te schieten, als of men de wolken treffen wilde. Zulk eene groote helling of elevatie heeft onder anderen het nadeel, dat de kogel met een hoogen opwaartschen bogt door de lucht vliegt, en dus eene menigte zaken over het hoofd ziet, die hij, bij een flaauwen, meer langs den grond strijkenden boog, niet zou vergeten aan te roeren. Fig. 8 moge een denkbeeld geven van de

Fig. 8.

[ 73 ]baan van een puntkogel en van den stand, waarin hij zijne baan beschrijft. De lengte-as X Y des kogels blijft in 't begin nagenoeg overal evenwijdig met den eersten stand, en dit ten gevolge van de rotatie om die as. Bij werkelijk schieten is het moeijelijk waar te nemen, maar toch uit andere omstandigheden na te gaan, dat het voorste deel van den kogel, de punt, aan het einde der baan echter iets naar beneden daalt. Duidelijk is dit waar te nemen bij het schieten of beter gezegd werpen, onder hooge elevatien van b.v. 20 graden. Zie fig. 9. Men ziet dan duidelijk, dat de punt daalt en geen wonder,

Fig. 9.

want daar de kogel bij zulke hooge worpen op afstanden vèr boven een uur gaans nederkomt, en somtijds bijna 20 seconden onderweg blijft, wordt de rotatie aan het einde der baan langzamerhand uitgeput en de stabiliteit der omwentelings-as daardoor gering. Of wel, zoo men, om onder zulke hooge elevatien minder ver te komen, de lading vermindert, draait de kogel langzamer uit het stuk en heeft dus in dat geval ook weder minder stabiliteit.

Dit dalen van de punt is een voordeel, want bleef de kogel stokstijf met de as evenwijdig voort bewegen, zoo als in Fig. 9 bij X' Y' is ondersteld, dan zou hij met een te groot oppervlak tegen de lucht in bewegen en zou hij aan al de nadeelen van een grooten en onregelmatigen luchtwederstand zijn blootgesteld, 't Zou zelfs kunnen gebeuren, dat hij, door den grooteren wederstand op zijn achtereind, niet meer met de punt trof of ombuitelde. Daarom brengt men bij puntkogels het gewigt zoo veel mogelijk naar voren, door het uitgeholde gedeelte zoo ver mogelijk naar achteren te brengen. Zoo groot is evenwel toch nog de stabiliteit op groote afstanden, dat, als de kogel op duizend en meer el van het stuk den grond treft, hij zich weder met de punt naar voren oprigt en in dien stand nog eene menigte [ 74 ]verdere sprongen maakt zonder om te kantelen; eindelijk beweegt hij te langzaam, rolt of buitelt over den kop en blijft liggen.

Nog eene voorname omstandigheid komt bij de baan der puntkogels in aanmerking, te weten: eene standvastige steeds naar dezelfde zijde gerigte afwijking, dérivatie genoemd^[5] . Reeds bij de proef beschreven op bladz. 67 heeft men kunnen bespeuren, dat zoo de as AS, fig. 6, van achteren wordt vastgehouden en men beproeft om het vooreinde naar beneden te drukken, er eene zijdelingsche afwijking plaats heeft naar dezelfde zijde als die, waarnaar de onderkant der schijf beweegt. Houdt men het asje bij S vast, en tracht men het punt A omlaag te brengen, dan wijkt de toestel naar de andere zijde uit. Welnu! deze afwijking, die wiskundig te voorspellen was, heeft ook plaats bij den draaijenden kogel. De steun, door uwe hand gegeven of in Fig. 7 door het voetstuk, wordt vervangen door den luchtwederstand, die als eene onvolkomene, maar toch werkzame ondersteuning op den kogel drukt, terwijl de zwaartekracht of het gewigt des kogels de punt S doet dalen als in Fig. 7. Bij vlakke bogen werkt de wederstand der lucht bij den aanvang het sterkst tegen den voorkant des kogels, het is dus als of uwe hand het asje A S, Fig. 7, bij S zwak ondersteunde. Bij steile bogen, en vooral in het dalende gedeelte der baan, werkt de luchtwederstand voornamelijk op het breedere achtereinde des kogels en zou er dus eene tegengestelde werking moeten plaats hebben. Dit heeft dan ook werkelijk plaats, maar de rotatie en dus de invloed daarvan op de derivatie is in het dalende einde der baan gering geworden, en de eerst verkregene afwijking was te groot, dan dat zij door deze later veranderde werking veel verminderd zou kunnen worden; de zin der totale derivatie hangt dus voornamelijk van de eerst verkregene af. Bij een getrokken kanon loopen de trekken bijna algemeen als de draden eener gewone schroef; achter den vuurmond geplaatst en met arendsoogen begaafd, zou men dus den kogel zien bewegen als de wijzers van een uurwerk, de sterkste of eerste derivatie heeft dan ook werkelijk altijd regts plaats en blijft steeds regts. [ 75 ]De kanons moeten dus altijd links gerigt worden van het doel; hoeveel men ter zijde moet rigten, moeten de proeven bij elke geschutsoort leeren, en de rigtingsmiddelen worden dan daarnaar ingerigt en gesteld. Dit stellen noemt men bij geweren: het inschieten van 't geweer. Bij geschut kan de afwijking op groote afstanden 100 en meer el bedragen; bij geweren is zij veel minder.

Gaan wij nu na, hoe men den kogel kan dwingen om de trekken van den loop te volgen bij het wegschieten.—De drie voornaamste middelen daartoe bestaan voor de looden geweerkogels. 1°. In het sterk aanzetten van den kogel, hierdoor zet hij uit en vormt zich naar de trekken. 2°. In het aanbrengen van eenige uitstekende tandjes of ribbetjes (vleugels) aan den kogel; wanneer deze gevormd zijn naar het beloop der trekken, moet de kogel die volgen. 3°. In het aanbrengen van eene uitholling achter aan den kogel, ten einde het buskruidgas, bij het ontbranden der lading, daarin dringt en het lood doet uitzetten in de trekken.

Bij de eerste wijze moet de kogel van achteren kunnen steunen op eene vernaauwing van de ziel om genoegzaam wederstand te bieden bij het sterk aanzetten met een eenigzins uitgeholden aanzetter, en tevens om daarbij het buskruid der lading niet te vermorselen (stelsel van delvigne). Dit kamerstelsel werd vervangen door het kernstelsel; in plaats van de buskruidlading in eene vernaauwing of kamer te brengen, werd er achter in de ziel eene stalen stift geplaatst, waarop de kogel steunde bij het aanzetten. Het buskruid komt rondom deze kern te liggen (stelsel thouvenin).

Fig. 10.

Bij de tweede wijze om den kogel te noodzaken tot het volgen der trekken, wordt de speelruimte slechts weggenomen, als men daarbij tevens een vetpleister bezigt. De vleugeltjes, die nu bij den kogel sterk uitsteken, vertragen de rotatie. De Engelschen en Russen hebben dit stelsel gevolgd. Om de uitwendige gedaante der kogels te verbeteren en andere voordeden te verkrijgen, gaf de Brunswijksche majoor berner aan de ziel in de dwarsche doorsnede eene flaauw ovale gedaante en liet dit ovaal zóó draaijen, dat de grootste lengte [ 76 ]van het ovaal, b.v. bij de monding verticaal staande, allengs omdraait en ten laatste bij het achtereinde van den loop den waterpassen stand nadert. Men stelle zich met andere woorden een kartonnen ovalen pennekoker voor, die in de lengte een weinig ineengedraaid wordt om zijne as (stelsel van lancaster). Ook maakte whitworth geweren, die in doorsnede in plaats van ovaal zeshoekig waren.

Het derde middel om de kogels de wentelende beweging te geven is het algemeenst aangenomene, het is dat van minié en delvigne, ook hier te lande gevolgd.—De talrijke wijzigingen en verbeteringen, werkelijke en gewaande te vermelden, zou ons te ver leiden. Allerlei vormen werden aan de punt en aan de uitholling gegeven; ook beproefde men een ijzeren dopje (culot) in de uitholling te plaatsen om
Fig. 11. de vrij zwakke looden randen, r, r, fig. 12, te versterken bij opbewaring en vervoer, en tevens om het lood bij het voorwaarts bewegen nog sterker uiteen en in de trekken te drijven.

Als curiosa vermelden wij nog het stelsel van wild, een Zwitsersch ingenieur; deze omringde zijne kogels met een sponsachtige weeke omkleeding, en gaf elken soldaat een flacon met water mede. Na geladen te hebben werd er wat water in 't geweer gegoten, de pleister zwol, volgde de trekken, en deelde den kogel daardoor de rondwentelende beweging mede.

Bij geweren, die van achteren geladen worden, zooals bij het uitmuntende Pruissische zundnaaldgeweer, is de loop zelf naauwer, dan de plaats waar de kogel ingelegd wordt.

De persing van een kartonnen klosje, dat den kogel omvat en voortdrijft in den naauweren loop, dwingt dit klosje om de trekken te volgen en doet den kogel daardoor draaijen. De trekken slijten hierbij weinig uit en 't heeft vele andere voordeelen.

Het streven om de bestaande wapens nog zooveel mogelijk te behouden is eene der oorzaken, waardoor de middellijnen en de verdere inrigting der getrokken geweren in verschillende landen zeer verschillen. Bovendien is het er verre af, dat men in eenig land tot de overtuiging is gekomen, dat de gekozene inrigting de beste is. Men benijdt in dit opzigt bijna overal zijnen buurman. En het zal [ 77 ]dan ook duidelijk zijn, dat er, behalve de militaire bruikbaarheid, ook in de zaak zelve, in de afgetrokkene theorie, nog heel wat te beschouwen en te beproeven valt.

Een te groot kogelgewigt b.v. maakt, dat men om ver te treffen zeer hoog moet aanleggen, of veel kruid moet bezigen; het eerste geeft eene weinig vlakke baan, het tweede eene hevige werking op wapen en schutter. De Spartaansche aanleg en erkende athletische bouw der Nederlanders schonk hun bijna de grootste kogels en zwaarste geweren ter wereld, waarbij deze nadeelen, vooral nu die geweren getrokken werden, ten duidelijkste bleken. Gelukkig is men nu een beteren weg ingeslagen.—De meer of min sterke helling der trekken staat verder in een naauw verband met de lading en dus met het kogelgewigt. Is de lading te groot, dan gunt de kogel zich den tijd niet den voorgeschrevenen bogtigen weg in den loop te volgen, maar wringt zich dwars over de trekken heen, komt niet dan ten koste zijner regelmatige gedaante en niet zonder kleerscheuren uit den loop, laat daar lood in achter, draait niet regelmatig en treft onnaauwkeurig. Men heeft om dit te voorkomen ook wel eens beproefd om de trekken allengs naar de monding toe sneller omwenteling te geven; in den aanvang als het naauw ingesloten buskruidgas het sterkst spant, beweegt de kogel dan bijna regt uit, doch van lieverlede moet hij sneller roteren en zoo krijgt men hem, als 't ware met een zoet lijntje, bijna ongemerkt in snelle rotatie. Doch waar zouden wij eindigen, zoo wij al zulke invloeden zelfs maar wilden aanstippen.

Uit de beschouwing der fig. 10, 11 en 12 kan men zich een algemeen denkbeeld denkbeeld vormen van de gedaante der tegenwoordig gebruikelijke puntkogels, zonder dat wij door volkomene overneming van afmeting iemands geheim verraden hebben. Wij zouden de staalkaart van beproefde en voorgestelde kogels nog met honderde modellen kunnen vermeerderen, doch achten de medegedeelde voor ons doel genoeg. Wij willen nog alleen doen opmerken, dat de meeste kogels aan den onderkant een drietal ringvormige groeven i i i hebben. Aanvankelijk waren deze bestemd tot het beter bevestigen van vetdraden, doch toen deze omgeving wierd weggelaten, bespeurde men, [ 78 ]dat de kogels met gladde achtereinden niet zoo naauwkeurig troffen als die met de groeven. En inderdaad is het wel na te gaan, dat die insnijdingen het hunne bijdragen om de punt van den kogel steeds
Fig. 12. naar voren te houden. Stellen wij ons namelijk eens voor, dat een der kogels van fig. 10—12 met de punt voorwaarts beweegt, zoo als in fig. 8 is afgebeeld, dan zullen de insnijdingen i den wederstand der lucht weinig vat geven, zoo lang de kogel juist in de rigting zijner lengte-as voortbeweegt, maar zoodra de punt daalt, vatten de naar boven gekeerde scherpe kanten der groeve lucht, het achtereinde wordt daardoor nedergedrukt en de punt dus betrekkelijk opgeligt. Het omgekeerde heeft plaats, als het achtereinde daalt of de punt rijst.

Door deze groeven heeft de beweging der puntkogels eenige overeenkomst met die der pijlen; wat hier de insnijdingen bewerken, doen daar de vederen. Beide hebben het voordeel van volgens de lengte as voort te bewegen, daardoor voorwaarts den minst mogelijken luchtwederstand te ontmoeten en daarentegen door het groote oppervlak volgens de lengte veel tegenstand bij het nederdalen te ondervinden. Evenzoo beweegt een smal, lang schip gemakkelijk voorwaarts, maar moeijelijk zijdelings.

Omtrent de kanonnen met getrokken ziel kunnen wij na het bovenstaande kort zijn; dezelfde beschouwingen zijn hier ook van toepassing; doch door het grootere gewigt der projectielen, de grootere ladingen, de hardheid van de ijzeren kogels of granaten en het gevaar van springen der kanons, althans der ijzeren, zijn hier bijzondere voorzorgen noodig.

De grootste zwarigheid bij getrokken geschut bestond vroeger in het vinden van een geschikt middel om de kogels de trekken te doen volgen. Goot men ijzeren uitstekende vleugels of nokken aan de projectielen, dan braken die ligt af of beschadigden zij, vooral bij bronzen geschut, de trekken. Ringen en klossen van lood of andere stoffen, die even als bij de Miniékogels door de drukking van het buskruidgas in de trekken worden geperst, gaven geene zekerheid bij groote ladingen en snelle omwenteling der trekken. Het best bevindt men zich alzoo tot nu toe bij het persen in de wanden van het projectiel [ 79 ]van zink en uitstekende nokken of vleugels; wanneer deze in zwaluwstaartsgewijs gevormde uithollingen worden gedreven, zet het zink daarin uit en is de nok stevig genoeg bevestigd; nadat het projectiel de ziel verlaten heeft, zitten de nokken er zelfs nog stevig aan. Zij hebben echter het nadeel van gedurende de rotatie den
Fig. 13. luchtwederstand enz. te vermeerderen, maar men moet wel kiezen of deelen. Fig. 13 stelt nu zulk een ijzeren puntkogel voor tot getrokken kanon. De gestippelde inwendige ruimte kan naar believen gevuld worden met kruid, brandstoffen enz.

Met eene lading van ongeveer drie nederl. ponden kruid, en uit zware kanons, worden nu kogels, die 39 nederl. ponden en meer wegen, ver over het uur weggeschoten, en na eenige proefschoten is men bijna zeker, dat zij alle nederkomen binnen eene ruimte, niet grooter dan die van een deftig heerenhuis. De uiteenspringende scherven echter zijn nog zeer te vreezen tot zelfs op meerdere honderde passen van de plaats, waar zulk een ding springt; ja, de scherven kunnen wel eens tot 1200 pas wegspringen. Bij veldslagen neemt men zulke zware kanonnen niet mede; 't zou ook doelloos zijn, want men heeft daarbij geene zware muren of dekkingen te vernielen èn de vijand èn wij zijn wel zoo slim van zich niet onnut ten voeten uit te laten zien, maar zich achter heggen, dijken, terrein, plooijen enz. te verschuilen, zoo lang er niets te doen valt.

Bij aanval en verdediging van vestingen daarentegen is het van meer belang reeds op groote afstanden flinke stooten te kunnen geven. Vooral echter voor de verdediging onzer kusten is het bezitten van ver en naauwkeurig dragend geschut eene levenskwestie voor het behoud onzer onafhankelijkheid, want onze toegangen te water zijn bijna alle te breed, om zelfs van beide oevers of kusten gelijktijdig vurende den doortogt met gewoon geschut te kunnen beletten.

Doch de lezer—want de lezeressen zullen mij achtereenvolgens onder weg nu wel alle verlaten hebben—de lezer dan, zal thans ook ongeduldig zijn geworden en welligt al vooruitgebladerd hebben, om iets te vernemen van de Armstrong- en Whitworth-kanons, waarover [ 80 ]zulke, aan het fabelachtige grenzende verhalen zijn verspreid.—Ook omtrent deze kanons kunnen wij na al het gezegde kort zijn.—Echte ijzeren Armstrong-kanons dan worden bij stukken en brokken tezamen gesmeed en van achteren geladen. Vervaardiging en sluiting hebben echter, naar het schijnt, in het groot zoo weinig voldaan, dat de uitvinder zelf reeds zijne eigene uitvinding door het aanbrengen van allerlei veranderingen namaakt. Armstrong-kanons hebben eene menigte smalle trekken en schieten zeer zamengestelde, kostbare projectielen, die met looden omkleedingen voorzien zijn. De middellijn dezer projectielen is grooter dan die der ziel; maar, daar zij met de lading van achteren in een wijder gedeelte geplaatst worden, wordt het lood bij de ontbranding in de trekken geperst.

Verbazende afstanden worden met deze vuurmonden bereikt, dat is waar, maar slechts onder zeer hooge elevatiën van 30 en meer graden, en de ongeloofelijke naauwkeurigheid is het gevolg van het geheel wegnemen der speelruimte en het uiterst naauwkeurig slijpen en polijsten van de ziel en van de projectielen. Beide gelijken meer op wetenschappelijke werktuigen dan op oorlogstuig en het is niet een ieder gegeven, om met zulke zaken naar behooren om te gaan. De minste fout in de bewerking, wat roest aan den sluittoestel of in de ziel, een foutje in het ijzer en de verbazende uitwerking lost zich op in het uiteenspringen van de sluiting of van het geheele kanon. Men klaagt er teregt of ten onregte over, dat het lood zich in de trekken vastzet en dat er gedurig met water gespoeld moet worden. De kosten der fabricatie zijn verbazend; er wordt eene bijzonder langzaam verbrandende soort van buskruid voor deze stukken vereischt, enz. — Dit voor de Armstrong-kanons.

Wat de Whitworth's betreft, even als bij de geweren van dien uitvinder, wordt de ziel door een draaijenden zeshoek gevormd; de vervaardiging der daarin passende schroefvormige, zeskantige projectielen vereischt alleen reeds, althans in Engeland, eene reeks van zeer zamengestelde en kolossale werktuigen. Wij moeten hierbij echter in het oog houden, dat men er in Engeland niet tegen opziet, om alles werktuigelijk en somtijds met groote kosten te vervaardigen. Welligt niet geheel ten onregte schreef alph. karr eenmaal: «Les [ 81 ]Anglais ont des outils pour boutonner les guêtres, et des outils pour reparer les outils a boutonner les guêtres. Un Anglais qui va pêcher a la ligne se fait suivre d'un fourgon."—De Whitworth's worden van achteren geladen en aldaar gesloten door een soort van deksel, dat buitenom over het achtereinde geschroefd wordt. Ook deze inrigting schijnt op den duur nog veel te wenschen over te laten. De projectielen behoeven echter geene uitstekende vleugels of nokken te bezitten, daar zij door de zeshoekige gedaante de trekken niet kunnen verlaten; de trekken kunnen daardoor ook sneller omdraaijen.

Tusschen Armstrong en Whitworth is thans een wedstrijd geopend; waarvan de gevolgen, zoo al niet voordeelig voor beide partijen, het dan toch zeker voor de toeschouwende partij zal zijn, die zijn geld niet in de zaak gewaagd heeft; vooral zal de artillerie-wetenschap er haar voordeel bij doen.

Een andere wedstrijd bestaat in Frankrijk en in Engeland zoowel onderling als in eigen boezem. Want in beide landen schrikt men telkens als het ware over eigene vinding, en is men er telkens op bedacht, om met het verbeteren der aanvalsmiddelen ook de middelen om daaraan wederstand te bieden gelijken tred te laten houden. Zoo bekleedt men in beide landen de schepen met stalen en ijzeren platen, wier dikte allengs evenredig met de kracht der oorlogswapens toeneemt.

Ons doel in bovenstaande beschouwingen was een algemeen begrip te geven van de theorie en de inrigting der getrokken vuurwapens, zonder in te vele technische bijzonderheden te komen of in opgaven te vervallen van maten, gewigten enz. Om zich echter eenig bepaald denkbeeld te kunnen vormen van de meerdere of mindere helling der trekken, willen wij hier nog alleen opmerken, dat men zich de gemiddelde helling der schroefvormige trekken bij geweren moet voorstellen als die van een schroefdraad, die zich binnen in de ziel zóó rondslingert, dat hij op eene lengte van 2 el eens geheel rond zoude zijn gekomen; in de geweren komt elke trek dus nimmer geheel rond .

Bij de kanons verandert de lengte, waarop de trek eens geheel rond zou zijn geloopen, tusschen de 2 à 6 el. Hoe wijder ziel, hoe grooter [ 82 ]die lengte moet worden, daar de trekken anders te steil tegen de beweging van den kogel in zouden loopen.

Ook hier te lande is men er gelukkig in geslaagd om met betrekkelijk geringe kosten het oude bronzen geschut te trekken. Omtrent de daarmede verkregene uitwerking bepalen wij ons tot de verzekering, dat wij aan onze naburen slechts de meer algemeene ingenomenheid met oorlogstuig en de algemeene belangstelling en toewijding hebben te benijden. Eene opmerking, die in dit Album natuurlijk uit een zuiver ethnologisch oogpunt moet beschouwd worden.

 

En nu aan het slot van dit, welligt te lang gerekt opstel gekomen, rijst zeker bij vele lezers nog de vraag op: zullen de oorlogen nu al of niet moorddadiger dan vroeger worden? En dan gelooven wij een geruststellend antwoord te kunnen geven, wanneer men de zaak uit een algemeen gezigtspunt beoordeelt. Want elk gevecht zal zeker op zich zelf moorddadiger worden; door het juister treffen zullen zij getroffen worden, dien men dit het meeste toewenscht: de aanvoerders, de bevelhebbers; de krachtigste wapens, de torens en de koninginnen van het schaakspel meer dan de pionnen. De gevechten zullen daardoor spoediger beslist worden; van weerszijden zal men het spel spoediger moede zijn. De kavallerie en de artillerie zullen spoediger uitgespannen zijn; de zege zal, in één woord, spoediger dan vroeger beslist zijn. Tachtig- en zelfs dertigjarige oorlogen zijn thans veel minder waarschijnlijk geworden. De ellende, onafscheidelijk van langdurige oorlogen, verwoesting, achteruitgang, ziekten en armoede zullen dus eene mindere hoogte bereiken.

De regt- en pligtmatige verdediging daarentegen van den vaderlandschen grond, zelfs tegen overmagtige vijanden heeft stellig gewonnen bij de verbetering der vuurwapens; althans in zulke landen, waar onverschilligheid, weerzin in alles wat naar ligchaamsoefeningen en wapenhandel zweemt, of kinderachtige vrees voor den gemeenzamen omgang met vuurwapens niet den boventoon uitmaakt, of waar inwendige verdeeldheid niet een achteruitgang van het normale karakter van het ras aanduidt. Immers al ontbreekt de speciaal krijgskundige opleiding, die onontbeerlijk is voor hen, welke de eigenlijke krijgskundige [ 83 ]bewegingen tegenover den vijand moeten besturen en uitvoeren, zoo zullen landstorm, schutterijen, landweer of welken naam men daaraan geven wil, alleen reeds door hun aantal en op groote afstanden veel meer beslissenden invloed uitoefenen dan vroeger. Zulke gewapende lieden kunnen verbazende afbreuk doen aan een aanvaller, die, om aan te vallen, zich moet voortbewegen en zich dan moet blootstellen op een terrein, dat van alle zijden door gedekt opgestelde scherpschutters wordt bestreken. De vijand moet die opsporen, verjagen, en daartoe zijn vuur op eene menigte ver uiteen verspreide punten verdeelen. De verdediger daarentegen kan zich bijna onzigtbaar opstellen, terwijl de aanvallende massa's zeer zigtbaar zijn, en daarop vereenigt hij van alle zijden zijn vuur.

Dat dit geen utopiën zijn, willen wij staven door slechts een paar voorbeelden aan te halen uit de laatste oorlogstooneelen. Bij het gevecht aan de Alma bragten de Fransche scherpschutters eenige vijandelijke batterijen tot zwijgen, door het buiten gevecht stellen der kanonniers en het nederschieten der bespanningen.—Bij Balaklava had een officier zich, door eene kleine terreins-verhevenheid gedekt, opgesteld met eenige weinige manschappen, die hem voortdurend geladene geweren aanreikten. Het vuur van dien enkelen officier (de luitenant godefroy) bragt op 550 el eene geheele Russische veldbatterij tot zwijgen. Dit feit werd door lord raglan bevestigd^[6].

Het verbeterd geweer is dus het middel, waardoor vooral de kracht verhoogd wordt van hem, die als verdediger op eigen bekenden bodem strijdt, en waaraan bekrompen vooroordeel of onverstand wel eens ter aanmoediging den naam van menschenslagter, in plaats van menschen-verdediger geeft. Dat wapen geeft dus der verdediging een overwigt op den aanval. Goed geoefende scherpschutters kunnen alzoo de het kostbaarst en moeijelijkst op- en af te rigten wapens, zoo als artillerie en kavallerie, met veel meer voordeel dan vroeger bestrijden.

[ 84 ]Het getrokken geweer is dus bovenal het wapen van een arm of klein, maar verstandig en vastberaden volk, tegenover magtige, oorlogzuchtige, roof- en twistzieke buren. Het is de zegepraal van kennis, moed en koelbloedigheid, boven ruw, onstuimig geweld. In één woord, ook dit gewrocht van het menschelijk vernuft is een werkelijke vooruitgang, dit woord in de meest vredelievende bedoeling opgevat.

 

N.B. In de vorige afl., bl. 63, staat figuur 4 onderste boven en moet niet zijn fig. 4, maar fig. 3.

 

---

 

[ 85 ]

 

HET KEUKENZOUT.

DOOR

P. van der BURG.

 

---

 

Kan hij, die de geschiedenis van eenig natuurproduct wil ter nederstellen, te meer op belangstelling rekenen, naar mate de stof, die hij behandelt, van grooter nut is, meer algemeen is verspreid, meer met ons ligchamelijk welzijn zamenhangt, meer vermogend in het bedrijvige leven grijpt, dan zal gewis bij de overweging van het ligchaam, waarvan de naam boven deze regelen is gesteld, de schrijver niet over te weinig belangstelling te klagen hebben.

Ik geloof niet, dat de natuur, onder al de schatten, die zij ons aanbiedt, er een bezit voor ons van hooger waarde, en dat de Schepper één ligchaam met kwistiger hand in den schoot der aarde heeft nedergelegd, dan het keukenzout.

Twijfelt men soms aan het nut er van? Men denke dan slechts aan het gebruik van zout in ons voedsel, bij de veeteelt, den akkerbouw, de bereiding der soda, van de chloor, salmiak, bij de zeemlederbereiding, bij de leerlooijerij, tot chloreren der zilverertsen, bij het maken van zeep, bij het verglazen van leemen potten, tot het weren van bederf van hout, dat bij den scheepsbouw en voor de onderleggers der spoorwegen wordt aangewend, bij het inzouten van vleesch, visch, boter, enz.

De lezer zal mij dus wel eenige oogenblikken willen volgen, wanneer ik:

1° bij wijze van inleiding, den invloed doe kennen, dien het zout op de instandhouding van onze gezondheid heeft, en tevens opsom, tot welk bedrag het verbruik van zout in enkele landen ongeveer jaarlijks opklimt. Misschien draagt dit een en ander iets bij om [ 86 ]nog meer de belangrijkheid van het door mij gekozen onderwerp te doen uitkomen. Dan wil ik:

2° eenige oogenblikken over de chemische zamenstelling van het keukenzout gaan spreken, en er enkele eigenschappen van opnoemen;

3° zal ik de voornaamste plaatsen aangeven, waar het zout voorkomt, en eindelijk

4° de wijze beschrijven, hoe het zout voor het gebruik ingezameld en geschikt gemaakt wordt.

 

I. Het zout is voor onze gezondheid noodzakelijk; zeker heeft de lezer dit reeds menigwerf hooren beweren.

Tot regt begrip van hetgeen ik daaromtrent misschien minder bekends wilde zeggen, is het echter noodzakelijk, voorloopig mede te deelen, dat het zout uit twee grondstoffen bestaat, en wel uit een metaal, sodium en een gasvormig ligchaam, dat men chloor heeft genoemd. Wij zullen daarop zoo straks terug komen.

Men kan derhalve keukenzout maken, door in chloorwater een stukje sodiummetaal te werpen, en het vocht te laten verdampen, als wanneer er zoutkristallen achterblijven.

Welke rol speelt nu deze verbinding bij onze spijsvertering?

Indien men eiwit in maagsap tracht op te lossen, dat verkregen wordt door het maagslijmvlies met water uit te trekken, en met een weinig zoutzuur zuur te maken, dan lost dit sap gestold eiwit, bij 36° C., in 5 uren tijds op; kaasstof lost het in dien toestand in 5½ uur op. Voegt men evenwel bij het op bovengenoemde wijze verkregen maagsap een en een half percent keukenzout, dan wordt, onder overigens gelijke omstandigheden, het eiwit opgelost in 2½ uur, en de kaasstof in minder dan 3 uren; dus in ongeveer de helft van deden tijd. Men schrijft ook aan het keukenzout een bederfwerend vermogen van het maagsap toe.

Wordt aan een mensch of dier de toevoer van zout onthouden, door hem stoffen toe te dienen, waarin het zout geheel ontbreekt, dan wordt de geheele spijsvertering in de maag gestoord, en, ten gevolge van de veel geringere oplossing der eiwitachtige stoffen, is de voeding onvolledig.

[ 87 ]Het dier wordt dan ook, zoowel als de mensch, dikwerf instinctmatig naar het zout heengedreven; de gems, de steenbok en onze gewone geit gebruiken het zonder nadeel in groote hoeveelheid. En dat het ook voor de giraffe noodzakelijk wordt geacht, zal de bezoeker van de Amsterdamsche diergaarde in 't oog kunnen vallen.

Men meene evenwel niet, dat menschen en dieren geheel en al zout missen, al wordt het hun niet onder den ons bekenden vorm toegediend.

Zoo bevatten, bij voorbeeld, erwten ruim 0,6 percent,
  boonen ongeveer 0,7 percent
  en koemelk bijna 0,3 percent
aan zout. Hieruit volgt, dat er in die voedingsstoffen absoluut genoeg zout aanwezig is om de oplossing in de maag zeer bevorderlijk te zijn.

Maar wanneer de mensch zich hoofdzakelijk met vleesch voedt of met spijzen, die veel eiwitstof bevatten, zoo is het noodig, dat er zout als zoodanig worde toegevoerd.

Te veel zout kan, zooals bekend is, een buitengewonen dorst, zelfs braking, ja ook den dood veroorzaken. Voor sommige lagere diersoorten is het een waar vergif. Wij zien dit bij den bloedzuiger en den kikvorsch bevestigd.

Het zout ligt door ons geheele ligchaam verspreid. Het maagsap bevat ¹⁄₅ percent, het bloed ¹⁄₂ tot ³⁄₅ percent, en de chijl zelfs ⁷⁄₁₀ percent keukenzout.

Wanneer de mensch het zout in of bij zijn voedsel gebruikt, wordt het in den spijsverteringstoestel niet ontleed; het blijft zout en wordt als zoodanig door het ligchaam opgenomen, en wel des te meer en sneller, naar mate de zoutoplossing meer geconcentreerd, dat is zouter is. Altijd geschiedt die opneming door de chijl; de bloedvaten nemen dan alleen ook zout op, wanneer de oplossingen, die gebruikt worden, zeer verdund zijn.

Het grootste gedeelte van het opgenomen zout wordt als zoodanig weder uit het ligchaam verwijderd, en wel bijna geheel en al door de urine.

Hoe meer zout bij de voeding wordt gebruikt, des te meer vindt [ 88 ]men ook er van in de urine. Een ander deel wordt met het speeksel, de gal, het alvleeschsap enz. in het darmkanaal teruggevoerd.

Maar ook een deel van het genuttigde zout wordt, hoewel, zoo als gezegd is, niet in den spijsverteringstoestel, toch in het ligchaam ontleed. Waar, en hoe dat geschiedt, is nog niet zeker bekend. Waarschijnlijk wordt door de zuurstof der dampkringslucht, die alles in ons ligchaam hooger oxydeert, en wel niet alleen in de longen, maar door het geheele ligchaam heen, de zwavel en phosphorus van de eiwitachtige ligchamen geoxydeerd, daardoor kan en zwavelzuur en phosphorzuur worden gevormd. Deze beide zuren, die altijd met water zijn verbonden, kunnen het zout ontleden. Het daardoor vrijgemaakte chloor van het zout kan eene verbinding met de waterstof tot zoutzuur tot stand brengen; dit zoutzuur komt dan ook in vrijen toestand in het maagsap voor. De verbinding van het sodium met het waterhoudend phosphorzuur en zwavelzuur bovengenoemd vormt phosphorzure en zwavelzure soda, die men ook overal in het geheele ligchaam, en in alle afscheidingen daarvan, aanwezig vindt.

Door het daar gegevene beknopte overzigt, beschouwen welligt enkele mijner lezers reeds het zout meer algemeen verspreid, dan zij aanvankelijk meenden; en al is het dan ook dat elk individu, hetzij plant of dier, op zich zelven kleine hoeveelheden er van bevat en gebruikt, hare som groeit tot eene onbegrijpelijke massa aan, temeer als men weet, dat er geene enkele zoetwatermassa bestaat, die geen zout in zich verborgen houdt.

Dat wij thans, om de belangrijkheid van het zout nog meer te doen uitkomen, een kort overzigt geven van de hoeveelheid zout, die enkele landen verschaffen, om in de behoefte van de in den aanvang genoemde takken van nijverheid te voorzien of aan menschen en dieren het noodige tot hun levensonderhoud te leveren.

Beijeren produceerde van 1855—56 856,052 centenaars keukenzout.

Wurtemberg van 1852—53 708,735 centenaars.

Baden levert 355,926 centenaars 's jaars

In Pruissen is de zoutgewinning, even als in de drie genoemde landen, eene staatsindustrie, en zij verschafte in 1853 2,444,400 centenaars.

[ 89 ]Oostenrijk bragt in 1858 op 4,845,116 centenaars; volgens andere opgaven zou de productie wel 7,500,000 ctr. bedragen.

Keurhessen heeft 3 staatszoutwerken. Zij leveren 182,193 ctr. zout.

Het groot-hertogdom Hessen heeft er ook drie, en deze brengen 238,121 ctr. zout op.

Brunswijk geeft 35,354 ctr.

Hannover 448,598 ctr.

De overige staten van Duitschland werpen 313,370 ctr. af, zoodat Duitschland alleen 13 millioen ctr. 's jaars zout te voorschijn brengt.

Van de overige landen ons alleen tot Europa bepalende, en nog wel slechts tot die, welke het rijkste aan zout-productie zijn, vermelden wij nog, dat Frankrijk in 1840 7,136,120 ctr. zout opleverde, waarvan 6,270,500 ctr. zeezout. Groot-Brittannie brengt gemiddeld 9 millioen ctr voort, eene hoeveelheid, die grooter is dan die van eenigen anderen staat. De oorzaak daarvan ligt niet zoo zeer in den grooteren schat van zout, dien Engeland bezit, want de rijkdom daarvan wordt door Oostenrijk en Spanje verre overtroffen; ook ligt zij niet alleen in de gunstige ligging van Engeland voor den wereldhandel; maar het opheffen der monopoliën en het doen ophouden van de erfelijkheid der zoutpachtingen heeft de vrije ontwikkeling van alle soorten van industrie begunstigd. In geheel Duitschland toch behooren de zoutwerken en de verkoop er van in het groot aan de regering. In Engeland niet.

Ons land heeft geene zoutbronnen, dan in het weinige, dat uit het zeewater op sommige plaatsen getrokken wordt. Evenwel bezitten wij raffinaderijen voor het vreemde zout, dat wij als zeezout uit Portugal, Spanje en Frankrijk ontvangen, en het klipzout, dat Engeland ons toevoert. Het hollandsche geraffineerde zeezout staat zeer gunstig bekend. Ons land levert 600,000 ctr. geraffineerd zout, waarvan 180,000 ctr. naar het buitenland gaat.

België ontvangt en raffineert 700,000 ctr. vreemd zout, waarvan 80,000 ctr. weder worden uitgevoerd.

Italië verschaft 4,938,000 ctr., dat bijna geheel zeezout is.

Portugal produceert 5 millioen ctr. In natte jaren iets minder.

[ 90 ]In Spanje wint men 6 millioen ctr., waarvan 4½ millioen wordt uitgevoerd, en wel naar West-Indië, Zuid-Amerika, Afrika en de Philippijnen.

In Rusland is niet de zoutgewinning, maar de zouthandel aan de kroon verbonden. Het uit de privaat-zoutwerken voortkomende zout wordt tegen een bepaalden prijs aan het kroonzoutmagazijn afgeleverd, of de bezitters der zoutwerken betalen eenen bepaalden cijns voor elk pud kookzout. Dat rijk verschaft 8,766,224 ctr.

Zweden trekt uit het buitenland 560,000 ctr., Noorwegen 1 millioen, Denemarken 400,000 ctr. zout.

Zwitserland eindelijk heeft 5 tot 600,000 ctr. noodig en bezit drie zoutwerken, die 230,000 ctr. zout afwerpen.

Ziedaar eene inleiding, die, dunkt mij wel geschikt is om de keuze van het onderwerp te regtvaardigen.

 

II. Laat ons thans de stof, waaruit het zout is zamengesteld, nader bezien, en enkele zijner eigenschappen opsommen.

Er is reeds gezegd, dat het keukenzout uit twee elementen of enkelvoudige stoffen, namelijk sodium of natrium en chloor, bestaat. Het behoort als zoodanig tot die klasse van ligchamen, welke de schoonste en nuttigste in de natuur uitmaken, en, wat zeer opmerkelijk is, dus tot dezulken, waarin de gewigten der grondstoffen, die hen zamenstellen en volgens welke gewigten zij slechts eene verbinding tot stand brengen, in eene zeer eenvoudige verhouding tot elkander staan. Het bestaat namelijk uit 1 verbindingsgewigt sodium en 1 verbindingsgewigt chloor. Water heeft eene dergelijke zamenstelling; het bestaat uit 1 verbindingsgewigt waterstof en 1 zuurstof. Kalk, potassa, soda enz. bezitten ook zulk eene hoogst eenvoudige zamenstelling.

Het sodium is een zeer ligt en week metaal; het komt nergens, voor zoo verre wij weten, op aarde als zoodanig voor, maar steeds verbonden met andere stoffen, waaruit het dan door verhitting, terwijl het in aanraking is met andere ligchamen, getrokken wordt, zooals b.v. uit de koolzure soda door gloeijing, na er kolen bijgevoegd te hebben. Het metaal moet onder zuurstof-vrije ligchamen, zooals [ 91 ]steenolie, bewaard worden, omdat het de zuurstof uit den dampkring met graagte tot zich neemt, en dan weder tot den staat van soda terugkeert. Het kan gesneden en gekneed worden als was, en heeft op de doorsnijdingsvlakte eene glinsterende loodkleur, die weer aanstonds verdwijnt en voor een laagje soda plaats maakt, dat de zuurstof der lucht er op doet ontstaan.

Onder den vorm van soda komt het sodium menigvuldig voor; het vertoont zich in de oudste zoowel als in de jongste formatiën.

Het andere bestanddeel van het keukenzout is de chloor, een van de gewigtigste en merkwaardigste elementen, dat echter nooit onverbonden in de natuur voorkomt, maar in het keukenzout buitengewoon menigvuldig in de aarde is verspreid. Het is een gasvormig ligchaam, dat men uit een mengsel van bruinsteen, keukenzout, en met water verdund zwavelzuur of uit bruinsteen en zoutzuur ontwikkelt. Het is omtrent 2½ maal zoo zwaar als de dampkringslucht, heeft eene groenachtige kleur en een onaangenamen, sterk prikkelenden reuk; dit gas veroorzaakt bij inademing doorgaans een aanhoudend hoesten en kan zelfs den dood ten gevolge hebben.

Het laat zich vrij gemakkelijk door drukking en afkoeling in den vochtvorm brengen. Het chloor levert het tamelijk zeldzame verschijnsel op, dat het met een metaal een zout kan vormen, terwijl verreweg de meeste andere zouten door zuren en metaal-oxyden worden tot stand gebragt. Het wordt door water zeer gemakkelijk opgelost. Een deel water neemt 2¾ even groot deelen chloorgas op. Chloor verbindt zich gaarne met andere ligchamen met al de metalen dus ook, zonder uitzondering. Zooals gezegd is, kan men door sodiummetaal in chloorwater te werpen keukenzout doen ontstaan.

Zooveel slechts over de chemische zamenstelling van het keukenzout.

Nu volge een enkel woord over zijne eigenschappen. Het heeft een eigenaardigen, zoet zouten smaak, waarin wij ons nimmer vergissen. Zijne hardheid komt overeen met die van de nagels der vingers, en het heeft eenen bijzonderen vochtigen glasglans.

Het kristalliseert in kleurlooze teerlingen of kuben of in een vorm, die zich tot een kubus laat herleiden. In het zuivere klipzout, zooals het uit de aarde komt, laat zich die kubusvorm zeer goed onderkennen, [ 92 ]daar wij het zout met spleten zien doortrokken, die in drie rigtingen loodregt op elkander staan. Het verschillend voorkomen van het zout is niet alleen afhankelijk van de verschillende grootte der zoutkuben, maar ook van den aard, waarop zij kunnen gegroepeerd zijn. Hoogst merkwaardig is het zout ten opzigte van de warmtestralen; deze laat het zoutkristal volkomen door, terwijl b.v. het even doorschijnende aluin ze terughoudt. De natuurkundige maakt daarom, als hij zwakke warmtestralen in een punt wil zamentrekken, lenzen van klipzout, even als wij, tot zamentrekking der warmtestralen van de zon, brandglazen gebruiken.

Naar de grootte der kuben onderscheidt men in den handel grof-, middel- en fijnkorrelig zout, en ook zout van zachten en scherpen korrel. Het laatste bestaat uit voltooide kuben en is daarom op het gevoel ruw en scherp. Het zachte zout bestaat uit meer spichtige kristallen en laat zich met de hand tot een bal pakken, terwijl het zout van groven, scherpen korrel uit elkander valt. De grootte van de kristallen hangt af van de wijze van verdamping, waarover aanstonds nader.

Het specifiek gewigt van het zout, uit zeewater of zoutbronnen getrokken, is 2,05; dat van het klipzout, is 2,1. Het ware gewigt van het keukenzout is des te grooter, hoe grofkorreliger het is. Zoo b.v. zal eene maat zout van een kubieken voet of ongeveer 31 kan inhoud, wanneer het zout er los wordt ingeschud en niet wordt aangestooten,

voor groot korrelig   zout wegen 62—65 pond;
voor groot korrelig   zout wegen 42—48 pond;
voor middel korrelig   zout wegen 38—41 pond;
voor fijn korrelig (scherp) zout wegen 35—38 pond;
voor fijn korrelig (zacht) zout wegen 30—33 pond;

Zoo die ruimte van 31 kan geheel en al ware aangevuld met zout, zou zij 31 x 2,05 of 135 pond wegen. Hieruit blijkt, dat het gewigt van eene maat zout, naar de grootte en de gesteldheid van den korrel, meer dan het dubbel verschillen kan. Het is dus beter, om bij het gewigt het zout te verkoopen, hoewel er dan nog altijd, maar [ 93 ]in minderen graad, door bevochtiging van het zout, bedrog kan gepleegd worden.

Volkomen zuiver keukenzout trekt geene vochtdeelen uit den dampkring aan; in het gewone keukenzout zijn het de daarbij gemengde stoffen, van chloormagnesium en chloorcalcium, die het zout hygroskopisch maken, dat is vocht doen aantrekken. Het watergehalte van het zout bedraagt 2,5 tot 5,5 percent.

Door verhitting knapt en springt het zout, omdat alsdan het water, dat tusschen de plaatjes der kristallen ligt, en van het moederloog afstamt, zich begint uit te zetten, waardoor dan het kristal springt. Het zout van Wieliczka vertoont dikwerf te dezen aanzien een vreemdsoortig verschijnsel. Als men een stuk er van namelijk in water werpt en oplost, begint het geweldig te springen en te knetteren. Men schrijft dit daaraan toe, dat het kleine luchtblazen bevat, die waarschijnlijk met koolwaterstof gevuld zijn, en zich plotseling uitzetten, wanneer de wanden hunner gevangenis ineen vallen.—In sterke gloeihitte smelt zout, en wordt eene kleurlooze, olieachtige vloeistof, bij witte gloeihitte vervlugtigt het, zonder verandering te hebben ondergaan.

Zout is in water zeer oplosbaar; 100 deelen lossen bij 12° C. 36 deelen keukenzout op. Het is zeer opmerkelijk, dat het in heet water bijna in geene grootere hoeveelheid oplost dan in koud. Dit is bij geen ander zout het geval.

Volgens de nieuwste waarnemingen bevat een kan verzadigde keukenzout-oplossing, bij 15°, die dan bijna een gewigt van 1,205 pond heeft, ongeveer aan keukenzout 0,3185 pond, en aan water 0,8887 pond.

Om de verhouding van het keukenzout in eene oplossing uit te drukken, bezigt men het woord procentsgehalte. Eene 15 procentsoplossing bestaat dus op 100 gewigtsdeelen uit 15 gewigtsdeelen zout en 85 deelen water. De graadsterkte eener oplossing beteekent de hoeveelheid gewigtsdeelen water der oplossing, die 1 gewigtsdeel zout bevat: zoo is dan eene 16 gradige oplossing zulk eene, die 1 gewigtsdeel keukenzout op 16 deelen water inhoudt. Het kookpunt van eene oplossing stijgt met haar zoutgehalte. Zie hier een viertal opgaven daaromtrent:

[ 94 ]

Proc. geh.  Kookpunt.

_0  100°

10  102,4°

18  104,8°

26  108°

Ook bevriest eene zoutoplossing te trager, naar mate zij meer geconcentreerd is, zooals blijkt uit de volgende weinige opgaven:

Proc. geh.  Vriespunt.

_0  0°

10  7,4° onder

20  14,4

29  20,4

Eene oplossing van 29 percent bereikt intusschen haar vriespunt niet meer, daar er vooraf reeds eene afscheiding van zoutkristallen plaats grijpt, en er derhalve eene zwakkere oplossing vooraf ontstaat.

(Wordt vervolgd.) 

 

---

  [ 95 ]

 

HET AANTAL VULKANEN OP ONZEN AARDBOL.

 

---

 

Alexander von hümboldt, die gedurende zijn geheele leven den vulkanischen toestand van onzen aardbol met eene voorbeeldelooze naauwkeurigheid heeft bestudeerd, heeft in het 4e deel van zijn Kosmos het aantal der vulkanen, over den geheelen aardbol verspreid, die in historische tijden werkzaam geweest zijn, opgegeven. Hij maakt daarbij onderscheid tusschen vastland- en eilanden-vulkanen en geeft afzonderlijk het getal dergenen aan, die nog sedert het midden van de vorige eeuw dampen uitwerpen of historisch bewijsbare uitbarstingen gehad hebben. Deze verdienstelijke arbeid heeft tot vollediger resultaten gevoerd, dan dergelijke pogingen van vroegeren tijd. Terwijl werner 193, von leonhard 187, arago 175 nog werkende vulkanen aangeven, en leopold von bach en landgrebe niet gewaagd hebben hun getal te bepalen, wijst von hümboldt 407 vulkanen en daaronder 225 nog werkende aan. Zij zijn over de verschilllende deelen des aardbols aldus verdeeld:

[ 96 ]Van de 225 openingen, door welke het gesmolten ingewand der aarde met den dampkring nog in het midden der negentiende eeuw in verbindtenis staat, bevinden zich 70, derhalve twee derden, op de eilandenwereld, van de 70 vastlandsvulkanen behooren 53 of nagenoeg drie vierden tot Amerika, 15 tot Azië, 1 tot Europa en 1 of 2 tot het tot hiertoe bekende vastland van Afrika. Op de Zuid-Aziatische eilanden, de Sunda-eilanden en de Molukken ligt evenzoo als op de Aleuten en Kurilen, het grootste getal eilandvulkanen op de kleinste ruimte. Op de Aleuten zijn welligt in den nieuwen historischen tijd meer vulkanen in werking, dan op het gansche vastland van Zuid-Amerika. Op den geheelen aardbol is de streek, welke zich tusschen 75° wester- en 125° ooster lengte van Parijs en tusschen 47° zuider en 66° noorder breedte bevindt, het rijkste in vulkanen. Van de 225 werkende vulkanen op onzen geheelen aardbol bevinden zich 198 of omstreeks zeven achtsten midden in den Grooten Oceaan of rondom denzelven. De naast bij de polen gelegene vulkanen zijn, voor zoover ons deze oorden bekend zijn, op het noordelijk halfrond de vulkaan Esk op het kleine eiland Jan Mayen, op 71° 1' noorder breedte en in het zuidelijk halfrond, Mount Erebus, op 77° 33' zuider breedte, die zelfs bij dag zigtbare vlammen uitbraakt. Sir james ross schatte op zijne ontdekkingsreis de hoogte van dezen berg op 11630 Par. voet, dus nog 225 voet hooger dan de piek van Teneriffe ^[7]

R 

 

---

 

[ 97 ]

 

HET KEUKENZOUT.

DOOR

P. van der BURG.

 

(Vervolg en slot van bladz. 94)

 

---

 

III. Buiten den kalk en kiezel zijn er schier geene mineralen zoo algemeen verspreid als het keukenzout. Het ligt dan eens in zuiveren toestand, dan eens vermengd met gips en mergel of leem, als vaste stof in den grond, en wij noemen het dan steen-, rots- of klipzout, of het komt in bronnen en in het zeewater opgelost voor. Ja het is een wezenlijk bestanddeel der zee. Stellen wij, dat de oceaan gemiddeld een uur gaans diep is, en dat het zeewater 3 procent zout bevat, dan zou, zoo het zeewater geheel verdampte, de ¾ deelen van de oppervlakte der aarde, die thans daardoor bedekt zijn, met eene korst zout zijn overtrokken van 166 el dikte. Welk een onmetelijk dépôt van zout vormt dus alleen de zee! Het overige gedeelte der aarde, het land, bevat welligt nog rijkere hoeveelheden zout. Ja zelfs wordt door sommigen beweerd, dat het zoutgehalte der zee uit de omstandigheid ontstaat, dat bronnen en stroomen het zout van het vasteland oplossen, en het alzoo der zee toevoeren. Door uitdamping van het water zou dus de zee steeds rijker aan zout geworden zijn en nog moeten worden.

Waaraan die onmetelijke massa zout in de aardkorst haar aanwezen heeft te danken, is genoegzaam onbekend. Uit de omstandigheid, dat het klipzout vergezeld gaat van potassium, magnesium, calcium, bromium en jodium, even als het zeewater, leidt men af, dat de zoutbeddingen de uitgedroogde bodems van eene vroegere zee schijnen [ 98 ]te zijn. Die zoutbeddingen zijn dan ook altijd van een graauwachtig slib of zoutleem vergezeld en door gips omsloten.

Hoe evenwel het water der zoutbronnen, hoe die opborrelende zoutoplossing zich vormt, kan bij de uitgestrektheid en algemeenheid der onderaardsche depots niet onzeker zijn. Het regen- en sneeuwwater toch dringt voor een groot gedeelte in den grond, lost het zout der onmetelijke magazijnen op en wordt later door bekende oorzaken als zoutbron weder naar de bovenvlakte der aarde gevoerd. Waar deze bronnen zich openbaren, heeft men ook tevens de overtuiging ontvangen, dat er op die plaats zoutlagen aanwezig zijn.

Zoo had men, bijvoorbeeld, reeds in de vorige eeuw, bij het stadje Wimpfen, in Hessen-Darmstadt, zoutbronnen ontdekt, maar geen bijzonder werk er van gemaakt om daaruit zout te winnen. Door een aardval, in 1804, kwam er echter tusschen de gipsmassa zout te voorschijn. In 1816 ontdekte men daar eene zoutlaag van 60 voet dikte, op eene diepte van 475 voet. En thans is het uitgestrekte zoutwerk Ludwigshall op genoemde plaats tot stand gebragt, een van de merkwaardigste der aarde. Boringen in den omtrek, op verschillende afstanden ondernomen, maakten steeds groote zoutlagen kenbaar. De zoutgewinning vormt daar een bergwerk, bestaande in loodregte en horizontaal gerigte gangen en galerijen, en brengt bij Hall 10 millioen pond zout elk jaar te voorschijn.

Eveneens vond men hooger op, aan den Neckar, maar weder in de nabijheid van zoutwater-bronnen, zoutbanken van 100 voet dikte; en men is thans tot de overtuiging gekomen, dat de steenzoutbanken aldaar eene uitgebreidheid van 220 vierkante geogr. mijlen innemen.

Zoo is het ook in Frankrijk gegaan, alwaar men thans, aan den voet der Vogesen, zoutlagen van 45 voet dikte bezit. Aan de geheele noordzijde van het Thüringer gebergte ligt zooveel zout, dat het water der bronnen, zonder het door kunst te gemoet te komen, bijna geheel er mede is verzadigd.

In Beijeren, in Tyrol, Stiermarken, Hongarije en Zevenbergen, Gallicië, aan de noordelijke af helling der Karpathen, vindt men in de nabijheid der zoutwater-bronnen rijke klipzoutbanken.—Engeland bezit ze tot op eene aanmerkelijke diepte te Norwich, en in het [ 99 ]zuiden van Rusland schijnen zij tot aan de aardoppervlakte te reiken, dewijl daar in al de landen, die het zuidelijk deel van den Oeral aan de oost- en westzijde omgeven, meren gevonden worden, die waarschijnlijk in een bed van klipzout rusten.

Om slechts één dier meren te noemen, maken wij van het Eltonmeer gewag, niet ver van de Kaspische zee, tusschen Saratow en Astrackan gelegen (Zie Alb. d. Nat., jaarg. 1858). Het is drie mijlen lang en twee breed; door dertig riviertjes wordt het gevoed, en naar gelang van het jaargetijde wisselt het water in het meer aanzienlijk in hoeveelheid af.

Al die riviertjes zijn zouthoudend, maar slechts in geringe mate. Het Elton-meer wordt alzoo de uitdampingsschaal, waarin de zwakke zoutoplossing geconcentreerd wordt. Hier levert de natuur het gradeerwerk. Het water is zoo zout, dat het zich als olie tusschen de vingers laat voelen. In een oud pond water bevindt zich 9 lood vaste stof, dat voor ¼ uit keukenzout en voor ¾ uit zoutzure talkaarde bestaat. De concentratie is zoo sterk, dat het meer gedurende den zomer met een goudkleurig huidje is bedekt, aan welke omstandigheid ook de naam van Elton- of goud-zee ontleend is.

Wanneer door verdamping het water in het meer steeds minder wordt, kan dit het zout niet meer opgelost houden. Het scheidt zich aan de oppervlakte af en valt eindelijk naar den bodem. Dit geschiedt over het geheele meer, en alzoo wordt die bodem overdekt met eene steeds dikker wordende zoutkorst. Men kan zich eenig denkbeeld maken van de dikte dier korst, wanneer men in aanmerking neemt, dat, hoewel het meer sedert 115 jaren is ontgonnen, nog nergens aan zijne oevers zout ontbreekt. Waar meer dan duizend arbeiders den voorgaanden zomer honderdduizenden pud (ieder van 40 pond) hebben weggebroken of weggeschept, is weder het volgende jaar eene gelijke massa nedergelegd. Die jaarlijksche afzettingen zijn altijd door dunne sliblagen van elkander gescheiden.

Niet ver van het Eltonmeer vloeit de rivier de Manijtsch, die in deze dagen zoo dikwerf besproken werd, als een middel voor Rusland aanbiedende om de Kaspische met de Zwarte zee te verbinden. Die rivier ontspringt in een zoutmoeras van 15 vierkante geographische [ 100 ]mijlen oppervlakte; zij voert dus eene groote massa zout af. Dertig mijlen noordelijker ligt nog een viermaal grooter zoutmoeras, dat aan de zoutwaterrivier Sternai haar water verschaft.

De geheele aardstreek, waar wij ons hier bevinden, is bezaaid met tallooze zoutmeren. Tusschen den Wolga en den Oeral liggen op eene oppervlakte van ongeveer 1000 vierkante geographische mijlen de zoutmeren op elkander gehoopt.

Men meent, dat deze streken de blootgeworden bodem uitmaken van die uitgebreide zee, welke zich vroeger van den Oeral tot aan den Kaukasus, het Armenische gebergte en den Balkan uitstrekte, en hare westelijke grenzen in de Zevenbergsche Karpathen vond. Zij zou de Dardanellen hebben doorgebroken, daar zijn weggevloeid, en de Zwarte-, Kaspische- en Aral-zee, benevens de duizenden zoutmeren en zoutwoestijnen hebben achtergelaten.

De meening is ook reeds met een enkel woord aangegeven, dat, door de groote verdamping van het zeebekken en den onophoudelijken aanvoer van zout, zich zouten op den bodem der zee als eene vaste massa zouden nederzetten. Evenwel komt daartegen de bedenking op, dat het zoute van den aardbodem nog niet als bewijs kan gelden, dat deze bodem eenmaal zeegrond is geweest. Want de Middellandsche zee is zeker eene der zoutste zeeën, en als men bij eb zelfs bij het laagste water, aan hare oevers aarde uitgraaft, vindt men daarin niet zooveel zout, dat die meening er door bevestigd zou kunnen worden. Men zou zoo tot de meening overhellen, dat de zee eerder door zoutlagen van het vaste land zout wordt, dan dat zij zelve zoutlagen zou vormen.

Het zijn niet alleen de genoemde streken, die zoo rijk aan zoutmeren zijn, ook het hoogland van Mongolië, Tartarijë en geheel Siberië bevatten er velen. Even als in deze Aziatische steppen vinden wij ook zoutmeren in de uitgestrekte vlakte van Noord-Amerika, tusschen de beide evenwijdige, van het noorden naar het zuiden loopende bergketens van het Rotsgebergte. De groote Zoutzee is daar bekend en is omringd van een tal van kleinere meren.

De sodameren van Egypte kan men er ook onder brengen. Zij worden door den Nijl gevoed, die echter geene soda bevat, en toch [ 101 ]werpen die meren elk jaar verbazende hoeveelheden soda af, die derhalve op den bodem schijnen uitgeloogd te worden. Bij langzame verdamping geven zij slechts keukenzout, bij snellere een mengsel van keukenzout en koolzure soda. Welk eene massa zoutwater er eindelijk in Australië ligt, wordt door de aanhoudende ontdekkingsreizen in die oorden geleerd. Ja men zal veilig mogen stellen, dat niet ééne aardstreek van dat natuurprodukt is beroofd.

 

IV. Wij zijn genaderd tot de behandeling van ons laatste, uitvoerigste, gewigtigste en misschien aangenaamste gedeelte; de wijze namelijk, waarop men het zout als 't ware oogst.

Ik zal dus moeten beschrijven, hoe men het zout uit den schoot der aarde als kristal te voorschijn roept, of het tot den vasten toestand uit den opgelosten staat, waarin het zich in het zeewater of de zoutwaterbronnen bevindt, terugbrengt. Men wint het zout op drie verschillende wijzen en wel:

1°. uit zoutwaterbronnen;

2°. uit het zeewater en

3°. als rots- of klipzout, dat men volgens de regelen van den bergbouw bearbeidt.

De natuurlijke zoutwaterbronnen, die zich, zooals gezegd is, zoo vaak boven de aardoppervlakte vertoonen, zijn bijna nimmer sterk genoeg met zout bezwangerd om haar water dadelijk, zooals het daar ligt, door verwarming te doen verdampen, opdat dan daaruit het zout zou kristalliseren. Die verdamping zou te veel brandstof en dus te veel onderhoudskosten vorderen. Daarom maakt men dan ook dat water rijker zouthoudend; dit doet men:

1°. door de bron op haren weg rijker te maken;

2°. door graderen.

De eerste wijze bestaat daarin, dat men de te zwakke oplossing over steenzoutlagen voert, en haar zich daar laat verzadigen. Deze handelwijze kan derhalve slechts in die streken worden aangewend, waar men in de nabijheid der waterbron een boorgat tot in de zoutlaag heeft doorgevoerd, hetzij met het doel om te weten, hoe diep deze ligt, hetzij om eene rijkere bron te doen opborrelen. Mislukt [ 102 ] dit laatste, maar heeft men onder het boren bespeurd, dat men door gipslagen heeft gewerkt, waarin het zout broksgewijze verspreid ligt, zoo maakt men het boorgat wijder, en laat er tot op den bodem toe eene koperen buis in neder a b e f g h (zie de figuur), die veel naauwer is dan het boorgat, zoodat er tusschen de wanden dier buis en die van het boorgat eene vrij groote ruimte overblijft. De koperen buis heeft hier en daar, b.v. om de 30 el diepte, steunpunten ontvangen, opdat zij over zulk eene groote lengte niet verbogen zoude worden. Het bovendeel van die buis a b f e is wijder dan het onderste of de stijgbuis e f g h, omdat in dat boveneinde zich de zuiger P, even als in eene gewone huispomp, moet bewegen. Het naauwere benedeneinde e f h g is met stukken aan elkander geschroefd, eveneens als men dit in de teekening bij e f en c d kan opmerken. Die lager liggende koker heeft hier en daar aan haar ondereinde gaten en reikt somtijds tot op eene verbazende diepte, b.v. bij Minden, waar zij tot 60 el diep gaat. Werpt men nu in het wijdere boorgat water van de eene of andere zoutbron, dat weinig zout bevat, zoo kan dit rondom de koperen buis naar beneden vloeijen, onder weg langs de gips- en zoutlagen strijken en alzoo meer met zout bezwangerd worden. Als eene sterkere oplossing treedt het dan door de gaten van de stijgbuis daar binnen in, en wordt door de drukking van het buitenwater aanhoudend naar boven geperst. Even hoog kan het buiten en binnen niet komen; want bij het tot stand brengen van evenwigt, moet de binnen in de buis staande oplossing altijd lager liggen dan de buitenste; het is toch bekend, dat [ 103 ]eene kubiek palm verzadigde zoutoplossing ruim 2 ons zwaarder is dan eene gelijke hoeveelheid water. Bij 60 el diepte zal de verzadigde zoutoplossing in de buis reeds 10 el lager staan dan het water er buiten, zoo dit namelijk geen zout inhoudt. In het boorgat bij Minden kan dat verschil buiten en binnen de koperen buis ruim 10 el beloopen. Het is uit de teekening duidelijk, dat bij s het zoogenaamde slot van de pomp of de bodemklep ligt, terwijl de andere klep, bij r, in den beweegbaren zuiger is geplaatst. De diepte van de eerstgenoemde klep regelt zich naar de hoogte, waarop het zoute water in de stijgbuis kan opgevoerd worden, terwijl de pompbuis a b e f eene lengte naar verkiezing kan hebben, mits de stang t v sterk genoeg is om den last van de kolom pekel, die op den zuiger r bij het rijzen rust, te kunnen dragen, en de kracht van stoom of paarden voldoende mag heeten om dien last te tillen. Bij a b vloeit het zoete water in het boorgat, bij t komt het weder voor den dag, na zijne taak, oplossing van het zout, volbragt te hebben.

Wij zien uit deze beschrijving, dat het doel bij die bewerking is, om dezelfde hoeveelheid vocht van meer zout te voorzien. Bij het graderen, waarvan wij thans een overzigt zullen geven, is het doel, om, met behoud van dezelfde hoeveelheid zout, het vocht te verminderen.

De bijgevoegde afbeelding (zie volg. bl.) geeft een deel te zien van een gradeerhuis, zooals wij er in ons land een te Katwijk aan zee hebben bezeten, doch dat sedert eenige jaren is opgeheven.

Te midden van een bak B B', waarin het water wordt opgevangen, en die soms, zooals ook te Katwijk eenmaal het geval was, eenige honderden schreden lang is; staat over de geheele lengte een zeer smal, maar soms 60 tot 70 voet hoog geraamte van latwerk, waartusschen takken of doornstruiken worden gepakt, in de figuur door F aangewezen; hierin is intusschen slechts een gedeelte met takken beladen voorgesteld, opdat men de wijze van plaatsing beter zou kunnen overzien. Boven op dien toestel van latten en takkebossen ligt ook een bak (C), welks bodem met vele gaten is doorboord. Deze bak ontvangt het zoute water, en laat het door de gaten over eene plank loopen, die het als eene dunne, wijd uitgestrekte laag over de takken [ 104 ]verspreidt. Nu vloeit het vocht, door deze in duizenden stralen verdeeld, in den vergaarbak B B'. Omdat het op dien weg eene groote oppervlakte aan lucht,

zonneschijn en windstroom blootstelde, is er reeds veel van verdampt. Het komt derhalve betrekkelijk met meer zout beladen in den vergaarbak aan, en vloert nu uit deze òf weder naar voortdurend lager geplaatste gradeerwanden, waar het opvolgend meer en meer vocht verliest, of het wordt, in kleinere inrigtingen, uit genoemden vergaarbak nogmaals, en soms wel tot 4 of 5 malen toe weder naar boven in den bak C gevoerd, om denzelfden weg nog eens te maken. Men kan op zulk eene wijze zoo sterk de oplossing verdigten, dat zij zelfs 20 percent zout inhoudt. Tot hoe ver men die verdamping kan voortzetten, hangt af van de betrekking, die er is tusschen den prijs der brandstoffen en van het verlies aan zout, dat men bij het voortdurend graderen ondervindt. Want de wind toch voert niet alleen [ 105 ]dampen, maar ook, onder den vorm van kleine druppels, veel van de oplossing weg, en de zeer uitgebreide oppervlakte van den takkenwand maakt dat verlies nog al aanzienlijk.

Een zeer merkwaardig gradeerwerk vindt men te Schönebeck bij Maagdenburg. De gradeerwand is 6000 voet lang, en daardoor wordt elk jaar gemiddeld 13000 last zout geleverd. Bij sommige inrigtingen wordt door een windmolen, die boven het gradeerwerk is geplaatst, de pekel naar boven in den genoemden bak C gebragt.

Het graderen heeft het voordeel, van niet alleen de oplossing meer te concentreren, zij wordt er ook scheikundig zuiverder, en dus het te winnen zout gezonder door. Want de zoutbronnen bevatten niet alleen opgelost keukenzout, zij dragen ook met zich mede koolzuren- en zwavelzuren kalk of gips, ijzeroxyde, magnesia enz. Van die verschillende ligchamen worden sommigen eer dan het zout afgezet of gekristalliseerd. De gips bij voorbeeld is moeijelijk in water oplosbaar, en heeft dus veel vocht noodig om opgelost te blijven. Bij de verdamping ontstaat er dus weldra, door gebrek aan vocht, onopgelost gips in de oplossing, en deze slaat aan de doornstruiken neder. Zoo gaat het ook met den kalk, die dubbel koolstofzure kalk is. Door de groote uitbreiding en verdeeling toch van de oplossing over de struiken, vervliegt de helft van het koolzuur, en de kalk, alzoo enkel koolzure kalk geworden, is niet meer oplosbaar, en zet zich aan het rijswerk af. Met het koolzure ijzeroxydule is het eveneens gesteld. Het koolzuur, waardoor het oplosbaar was, verdwijnt, en nu slaat het als ijzeroxyde-hydraat neder.

Door dit een en ander ontstaat rondom de takken eene steenachtige massa, eene korst, ongeveer gelijksoortig aan die, welke men in Karlsbad bij den Sprudel aantreft. Daar heet die steen sprudelsteen in de gradeerwerken doornsteen. In Karlsbad geschiedt de vorming van den steen slechts daarom spoediger, omdat het kokend heete water veel meer kalk kan opgelost houden dan koud water, bij de verkoeling zet zich dus aanstonds de steen af. Die stof is voor 't overige zonder waarde.

Wij moeten nu tot de beschouwing van eene andere bezigheid overgaan.

[ 106 ]Het zoute water, hetzij door graderen, hetzij door er in de aarde meer zout in te doen oplossen, tot een' hoogeren graad van concentratie opgevoerd, moet nu nog heet gemaakt worden, ten einde het zout er uit te doen kristalliseren Hiertoe worden kookinrigtingen of zoutkeeten tot stand gebragt, die tot verdamping van de oplossing moeten dienen.

In de onderstaande figuur is zulk eene aangewezen.

Wij vinden den vuurhaard bij r afgebeeld; daar boven ligt de groote, langwerpig vierkante, zeer lage, ijzeren ketel of zoutpan A. De heete lucht en rook van het vuur trekt zigzagsgewijze door 2 of 3 rookgangen heen, die onder de iets hooger liggende pan B zich verspreiden. Het hierdoor verhitte water voert zijn damp tegen de grootere pan C, die zich geheel en al boven de beide eerste uitstrekt. Die pan ontvangt de oplossing van het gradeerwerk of het water uit de zoutbron het eerste. Men weet, dat waterstoom veel warmte bevat of in zich bindt. Slaat dus de damp van het water uit de pannen A en B tegen den bodem van den ketel C aanhoudend als water neder, dan wordt die bodem en daardoor ook de pekel in C voortdurend warmer; maar opdat nu het van dien bodem druipende water niet weder in de daaronder liggende pannen zou vallen, zoo heeft men boven over de beide ketels A en B latten gelegd, die [ 107 ]aan den bovenkant gootvormig uitgeschaafd zijn. Die latten laten genoeg ruimte tusschen elkander over om den stoom door te laten, terwijl het van den ketel C druipende water grootendeels op de latten valt en langs deze naar buiten wordt gevoerd.

Is het water in den zoogenaamden voorwarmer C genoeg verhit, dan laat men het daaruit afvloeijen naar de beide onderste pannen A en B, waar het weder tot kookhitte wordt gebragt. Het water vermindert daar dus voortdurend, maar wordt ook telkens door dat uit den voor warmer C aangevuld, die op zijne beurt weder nieuw gradeerwater ontvangt. Ten laatste is de oplossing in de onderste ketels zoodanig geconcentreerd, dat er zich een huidje op begint te vertoonen. Dan voert men dien oververzadigden pekel naar de beide groote pannen D en D, onder welke een ander vuur, door lange kanalen, eene veel vermogende werking uitoefent, zonder het water evenwel te doen koken. Hier is het nu, dat het zout bij elk verlies van water begint te kristalliseren.

De kristallisatie neemt boven aan de oppervlakte van het vocht een aanvang. Alzoo vormt zich dan eerst een kleine kubus, die wel zwaarder is dan water, maar niet zwaar genoeg, om den zamenhang der oppervlakte van het vocht te verbreken. Hij blijft dus aan de oppervlakte hangen, en vormt er eene kleine verdieping in (zie fig. a).

Opmerkelijk is het om te zien, hoe het geheele pekelvlak met zulke verdiepingen is bezaaid. Zoodra er nu maar een enkele kubus is ontstaan, worden er zeer spoedig andere geboren, die zich rondom de eerste groeperen (zie fig. b) De oorspronkelijke zinkt dus dieper in. De natuur zet verder haar bouwwerk voort. Zij vormt uit de kubusvormige bouwsteenen eene vierzijdige pyramide, die met haren top naar beneden hangt en een soort van bakje of vierkant trechtertje uitmaakt, dat van binnen geheel droog is (zie de fig. c en d).

[ 108 ] Het zoutkristal heeft dan eindelijk de gedaante van fig. e, die in fig. ƒ meer vergroot wordt voorgesteld, en waarin zeer goed de zamenstellende kuben zijn waar te nemen. De geheele pyramide, van eene vrij groote uitgebreidheid, is in den beginne dun als het fijnste postpapier, doorschijnend als glas, van eene bewonderenswaardig regelmatige gedaante.

Hoe rustiger nu het vocht bij de verdamping staat, hoe grooter de kristallen worden, hoe ordelijker het gebouw is, dat de natuur optrekt. De minste togt doet de kristallen kleiner worden. Eindelijk kan het water het kristal niet langer dragen, en het zinkt op den bodem. Om ze niet te groot te doen groeijen, bevordert de fabrijkant ook dat zinken. Te groote kristallen zijn hem niet nuttig. In de verbazende steenzoutmassa's, die in den schoot der aarde liggen, zijn natuurlijk de kuben veel verder voltooid en grooter; evenwel treft men zelden in het onderaardsche zout eigenlijke natuurlijke kristallen van kubieken vorm aan. Ik heb reeds vroeger doen zien, dat de splijtingsvlakken toch den kubusvorm duidelijk uitdrukken.

Wil de zoutfabrijkant kleine kristallen doen ontstaan, of fijn zout voortbrengen, dan wordt de oplossing bewogen en dus de natuur in haar rustig werk gestoord.

Dag en nacht wordt op de beschrevene wijze de verwarming voortgezet, omdat het afbreken van het werk te veel vuur bij eene vernieuwde verwarming zou kosten.

Evenwel moet na een' tijd, dien de ondervinding doet kennen, de pan van zoogenaamden pannen- of ketelsteen gereinigd worden, en de verdere zoutlaag worden weggeworpen, omdat zij dan ook te veel vreemde zouten in zich heeft opgehoopt. De pannensteen is allernadeeligst voor den zoutzieder; want daar die steenachtige stof een slechte geleider is voor de warmte, zoo verhindert hij de uitwerking van het vuur. Hij bestaat hoofdzakelijk uit gips en kalk. Door het aanbakken van dien steen en hoogst fijn verdeeld zout, dat er zich vaak mede vast op nederzet, loopt ook de ketel gevaar van springen.

[ 109 ]De gezonkene kristallen worden verder naar den breeden schuin afloopenden rand der verdampingspan geschoven, en zoodra zij zijn uitgelekt, naar de droogkasten gebragt, waarvan men er in de figuur op bladz. 106, onder de letter L, zes vindt afgebeeld. Daar ligt dan het nog vochtige zout, luchtdigt afgesloten, op dunne latten, die op het midden der hoogte van de kasten zijn aangebragt.

Boven over het zout heen wordt ten laatste een warme luchtstroom gevoerd, die weldra alle vochtigheid wegneemt. Die warme luchtstroom wordt door middel van holle buizen voortgebragt, welke zich onder den vuurhaard bevinden en die de verwarmde lucht in de kasten geleiden.

Bij de aldus beknoptelijk beschrevene bewerking doen zich nevenproducten op, die wel eenige vermelding verdienen.

In het slib, bestaande uit aardachtige en andere bestanddeelen, en in den pannensteen, die zich hoofdzakelijk uit dat slib afzet, is een watervrij dubbelzout voorhanden, bestaande uit zwavelzuren kalk en zwavelzure soda of glauberzout. Behalve deze zouten bevat die afval nog kiezelzuur ijzeroxijde, kleiaarde, koolzure magnesia, zwavelzure magnesia, zwavelzure potasch, chloorpotassium en chloormagnesium.

De moederloog bevat, uitgenomen kleiaarde, ijzeroxijde en kiezelzuur, dezelfde stoffen.

Om deze zouten er uit te trekken, biedt al weder de natuur ons de behulpzame hand. Ieder zout toch heeft zijn eigen verzadigingsgraad bij verschillende temperaturen. Zoo b.v. wordt bij eene temperatuur van graden in 100 deelen water 5 deelen glauberzout opgelost. Bij 11 graden lossen er reeds 10, bij 25 graden 28 en bij 32 graden 50 deelen glauberzout in op. Dit is het hoogste punt, dat de oplossing kan bereiken; bij nog hoogere graden dan 32, kan het water niet zooveel oplossen; dit is, het zij in het voorbijgaan aangemerkt, eene eigenschap van slechts zeer weinige zouten. Heeft men nu eene oplossing, waarin glauberzout is begrepen, en wil men dit voor het grootste deel afzonderen, zoo koelt men den pekel tot graden af, waardoor al het glauberzout tot op 5 procent na zal kristalliseren.

Nog in een ander opzigt helpt hier de natuur: de zouten namelijk ontleden zich somtijds door wederkeerige werking op elkander.

[ 110 ]Stel, om dit duidelijk te maken, dat er in de moederloog eene groote hoeveelheid zwavelzure zouten voorhanden is en bovendien ook koolzure kalk. Maakt men nu het vocht zóó warm, dat de verbinding van het koolzuur met den kalk verzwakt wordt, zoo maakt zich het zwavelzuur van den kalk meester, en verjaagt het koolzuur; door deze plaatsverwisseling is er gips ontstaan, die bijna niet in water oplosbaar is en nederslaat. De kalk kan alzoo onder dien vorm worden opgeruimd, daar hij op den bodem zinkt. Het zwavelzuur, de potasch en de magnesia vereenigen zich tot een dubbelzout, en dit vormt reeds bij gewone temperatuur groote kristallen, zoodat deze bijmengsels nog gemakkelijker worden afgescheiden uit de moederloog dan het glauberzout. Zoo kan men ook het dubbelzout, bestaande uit chloorpotassium en chloormagnesium, afzonderen en er dan naderhand als nevenproduct potasch uit winnen. Dit geschiedt vooral in Zuid-Frankrijk uit het zeewater. De uit de moederloog gevormde dubbelzout-kristallen van chloorpotassium en chloormagnesium laten de aantrekking dier beide zouten varen, als zij weder in water worden opgelost; het chloorpotassium kristalliseert er uit; en verdampt men het overschot, dan krijgt men chloormagnesium, waaruit door verhitting, onder toetreden van stoom, zoutzuur en magnesia kan worden gevormd. Met chloorpotassium wordt weder als zoodanig gezuiverd of in de meeste gevallen in zwavelzure potasch, en deze in koolzure potasch omgezet. Het is inderdaad eene glansrijke overwinning, de potasch uit het zeewater te trekken. Men zal daardoor akkerbouw, glasfabrikatie, salpeter-, buskruid-, bloedloogzoutfabrijken, bereiders van zeep enz van goedkoopere potasch kunnen voorzien.

Een zeer belangrijk product, dat men uit de bijmengselen gewint, is ook het bromium, eene stof, die men vroeger naauwelijks kende, maar die door de photographie eene belangrijke beteekenis heeft verkregen. Men meende vroeger, dat dit element alleen in het zeewater, en bij sodafabrijken in de moederloog der zeeplanten voorkwam. Bromium komt echter in alle zoutoplossingen der zoutziederijen voor, en wordt b.v. te Schönebeck bij Maagdenburg, in de chemicaliënfabrijk, die den afval der zoutkeet verwerkt, tot 300 pond [ 111 ]'s jaarlijks gewonnen. Hierin meent men een bewijs te zien, dat het zoutgehalte des zeewaters eer afstamt van de zoutlagen, die zich op het vasteland bevinden, dan dat deze aan de zee haren oorsprong zouden te danken hebben. Men zou er ook evenwel het omgekeerde uit af kunnen leiden. Andere nevenproducten gaan wij stilzwijgend voorbij.

Wij zijn thans genaderd tot de zoutwinning uit zeewater.

Er zijn weinige landen, die in 't geheel geen zout in hunnen schoot verbergen, maar wel zijn er, wier inwoners te traag zijn om aan den overvloed, dien zij bevatten, de handen te slaan, dat is het klipzout op te delven, of gradeerhuizen en zoutkeeten aan te leggen. Zulke inwoners telt Spanje en Italië. Hun zeezout is echter het onreinste en vuilste van alle zouten, en toch zout men er, misschien door een blind vooroordeel gedreven, den haring en visch in ons land bij voorkeur mede.

Het zout uit het zeewater te trekken, is zeker wel de oudste en natuurlijkste handelwijze.

Aan de kusten der geheele Middellandsche Zee, op Sicilië, bij Triest, Venetië, Capodistria in Pirano, in Illyrië op het eiland Pago, bij Ragusa in Dalmatië en ook aan den Atlantischen Oceaan, in zuidelijk Frankrijk, Spanje en Portugal gebruikt men altijd nog het zeewater als oplossing om zoutte gewinnen. Het is wel eene zeer arme oplossing, maar men heeft daar de warmte voor niets, de zon verrigt er het verdampingswerk. Ook in onze Oost-Indische bezittingen en verder in geheel Indië wordt het zout uit het zeewater getrokken. Ook de zeezoutproductie in onze West-Indische bezittingen, vooral die van Curacao, verdient vermelding. Merkwaardig is de vorm, waaronder in laatstgenoemde plaats het zout vaak wordt bereid. De korrels zijn namelijk kogelrond, van de grootte van ganzenjagthagel en sneeuwwit. Het is mij niet bekend hoedanig deze worden verkregen. De zouthandel behoort in laatstgenoemde landen ook aan de regering.

Wij willen thans vermelden, hoe het verdampen over 't algemeen geschiedt.

De zouttuinen, zoutmoerassen of salinen worden op eenen vlakken bodem, nabij den zeeoever, aangelegd, zoodanig dat zij evenwel door [ 112 ]den vloed niet kunnen bereikt worden. Het zeewater loopt bij den vloed door eene sluis E eerst in een' grooten vergaarbak J (jas),

[ 113 ]waarin het hoogstens 6 voet en minstens 1 voet hoog staat. In deze ruimte bezinken eerst alle stoffen, die door de beweging des waters er in zwevende waren gebleven. Door een houten koker of kanaal G (gourmas) loopt het water vervolgens in een kleiner reservoir c, c, c (couches), waaruit het door onderaardsche buizen F (faux gourmas) in een lang kanaal M, M (mort) wordt geleid, welk kanaal den geheelen zouttuin aan alle zijden omgeeft. Uit dit kanaal geraakt het water in de putten t, t (tables) en van daar in ruimten m, m, m (muant), die te midden van eene reeks kleinere liggen. Ten laatste loopt het door kanalen b, b, b (brassours) in gezegde kleinere reservoirs a, a, a (aires), waarin het zeezout voor het grootste gedeelte aan de oppervlakte des waters kristalliseert. Het zout wordt nu op de paden verzameld, die de kleine putten van elkander afzonderen. Men begint den arbeid in de maand Maart, en eindigt haar in September. In den aanvang reinigt men eerst den hoofdbak J van alle slib, door eerst de verbinding tusschen de reservoirs m en t af te breken, en het onderaardsche kanaal C (coy) te openen. Het water vloeit nu uit de bekkens af en neemt alle onreinheid mede.—Vervolgens laat men al het water uit a, a naar m vloeijen en ten laatste uit t, t naar a, a.

Nadat de zouttuinen gereinigd zijn, doet men het zeewater weder uit den hoofdbak J naar e stroomen enz.

Om het zeewater uit de putten m door b naar a te leiden, moet men eene houten prop wegnemen, die de doorstroomingsbuis sluit. Staat het water dan in de kleine reservoirs ongeveer 3 nederl. duimen hoog, zoo wordt de prop weder in de opening gestoken. Bij gunstig weder, dat is, wanneer de zon schijnt en het waait, vordert de verdamping zoo snel, dat wekelijks twee tot driemaal, ja somtijds dagelijks, het zout uit de putten a, a kan worden opgezameld. Men stapelt het verkregene zout op, òf tot kegels P (pilots) òf tot pyramiden V (vaches), die men door ze met zeegras te bedekken, tegen den regen beschermt. Laat men die hoopen eenigen tijd liggen, dan trekken de gemakkelijk oplosbare zouten, zooals chloormagnesium en chloorcalcium, in den grond, en het keukenzout blijft tamelijk zuiver achter.

[ 114 ]Slechts eenige weinige opgaven van de onderzoekingen ten aanzien van de chemische zamenstelling van het zeezout, door onzen landgenoot gunning tot stand gebragt, mogen hier worden aangegeven.

In de honderd deelen zout bevonden zich aan

a beteekent zout van St. Ubes, b Fransch zout, c grofzout van Dordrecht, d klipzout.

Wij zien uit deze opgaven, dat het zeewater geen potasch of slechts sporen daarvan bevat.

Wat nu verder de zouttuinen betreft, mogen wij de salinen van Portugal als de gewigtigste vermelden, daar door deze 's jaarlijks 5 millioen centenaars keukenzout bereid worden. Het Portugesche zeezout staat zeer gunstig bekend, maar vooral worden de zeesalinen van St. Ubes en Alcacer do Sal zeer begunstigd. Hun zout wordt door alle beschaafde landen tot veelvuldig gebruik ingeslagen. Men meent ook, zooals gezegd is, dat het St. Ubes zout voor het inpekelen van vleesch en visch door geen ander in werkzaamheid wordt overtroffen, zoodat ook Engeland zelfs een groot deel zijner behoefte voor de marine jaarlijks uit St. Ubes laat komen.

Onder de zeesalinen op het eiland Sicilië is vooral die van Traponi bekend, waar jaarlijks 1,332,000 centenaars zeezout bereid worden; die van Agosta brengt 118,000 centenaars voort.

Het verdient nog vermelding, dat ook door bevriezing het keukenzout uit het zeewater wordt verkregen. De wijze van bewerking berust op de omstandigheid, dat eene oplossing van keukenzout, bij eene temperatuur van eenige graden onder het vriespunt van water, zich splitst of verdeelt in bijna zuiver bevriezend water, en in eene vloeibaar blijvende, betrekkelijk rijker dus aan zout geworden, oplossing. Verwijdert men het ijs, en stelt men het vocht op nieuw aan de koude [ 115 ]bloot, zoo kan men weder een gedeelte als ijs wegnemen, en men houdt ten laatste eene vrij geconcentreerde zoutoplossing over, waaruit door zachte verdamping reeds keukenzout kristalliseert. Om een zuiverder product te verkrijgen, reinigt men het vocht vóór de uitdamping door kalk, waardoor er magnesia- en kleiaarde- zouten nederslaan.

Deze handelwijze wordt alleen in Irkutsk, in Siberië, en aan de zee van Ochotsk, in de nabijheid van Ischiginsk, gevolgd. Bij de zoutwerken te Walloë in Noorwegen heeft men de ijsgradering zoo onwerkzaam bevonden, dat men aan eene bepaalde inrigting daartoe nog niet de handen heeft geslagen.

In Normandië, en wel bepaald te Avranchin, bezigt men het zouthoudende zand aan de zeekust, om het zeewater met het daarin begrepen zout te verzadigen. Dikwijls wordt daartoe aan den oever een dam of wal van zeezand opgeworpen, die ten tijde van den hoogsten vloed door de zee overstroomd wordt. In den tijd, die er tot den eerstvolgenden vloed verloopt, wordt, door gedeeltelijke uitdrooging, het zand op zijne oppervlakte met een dun zoutkorstje bedekt. Het volkomen drooge, met een zoutvliesje overtogen zand wordt verzameld, en wel twee of driemalen per dag op dezelfde plaats. Dit zand wordt daarna uitgeloogd, door in besloten ruimten versch zeewater er op te gieten, en zoo verkrijgt men dan eene loog, waaruit men in vierkante looden pannen, door verhitting, het zout doet kristalliseren, dat daarna gereinigd wordt.

Wij hebben ten laatste de klipzout-gewinning nog te beschouwen. Hierover zullen wij zeer kort zijn, daar in den jaargang 1858 van dit tijdschrift hieromtrent reeds het een en ander is gezegd.

Het klipzout komt meestal in gezelschap van gips, leem en mergel voor. In groote beddingen ligt het over de geheele aarde verspreid, en wij noemden reeds eenige plaatsen, waar men de zoutmijnen heeft ontgonnen. Zij komen voor in Wieliczka, Berchtesgaden, Hall in Tirol, Halstadt in Oostenrijk. Ook aan den zuidelijken voet der Pyreneën vindt men bij Cardona, niet ver van Barcelona, over 3 uren lengte, zoutmijnen in behandeling, die evenwel door de ongunstige [ 116 ]ligging voor de communicatie niet met volle kracht worden bearbeid.

Het middel om het klipzout te verkrijgen is niet altijd hetzelfde. Dit hangt af van de omstandigheid, of het klipzout boven of aan de aardoppervlakte reeds zigtbaar is, of door loodregte en horizontale gangen en boorgaten bereikbaar moet gemaakt worden; alsmede of het slechts onder de aardoppervlakte of door eene bedekking van bergen verborgen wordt.

Vertoont zich het zout, zooals te Cardona, boven den grond, dan wordt het even als de gesteenten op de gemakkelijkste en goedkoopste wijze gewonnen. In Cardona laat men de zoutmassa's zich van den zoutberg losrukken, door het springen van buskruid.

In het voorbijgaan zij aangemerkt, dat die zoutberg, 300 voet reikende boven de stad, zeker een allermerkwaardigst natuurverschijnsel uitmaakt. Het zout heeft daar somtijds eene roode en dan weder eene prachtvolle blaauwe kleur, die met den fraaisten saffier wedijvert. De roode kleur meent men dat aan monaden moet worden toegeschreven; de blaauwe verdwijnt in de oplossing en toont geene de minste reactie op metaal; zij schijnt derhalve door eene lichtspeling te ontstaan. De bezoekers dezer streek kunnen crucifixen, vazen en sieraden, van het klipzout gemaakt, als zeldzaamheden aankoopen. (Zie verder Album der Natuur, 1858.)

Ligt het natuurlijke zoutmagazijn, de zoutbedding, onder de aarde, dan is de bewerking met de toenemende diepte des te kostbaarder. Wie denkt hier niet aan de wereldberoemde zoutwerken van Wieliczka, die alleen vijftig millioen ponden zout verschaffen, en waarin gemiddeld 900 à 1000 menschen over eene uitgebreidheid van uren gaans arbeiden, en in welk bergwerk de bezoeker zich niet anders kan voorstellen, dan in eene onderaardsche stad van zout rond te dwalen, daar het getrappel der paarden, het rollen der wagens, het gedruisch van menschen, het galmen der slagen van houweel, beitel en hamer hem geen ander denkbeeld kan opdringen.

De aderen van die reusachtige zoutgroeven strekken zich waarschijnlijk onder den geheelen keten van het Karpathisch gebergte uit, tot in Zevenbergen en Moldavië, want de zoutkristallen, die men daar vindt, komen geheel in aard overeen met die van Wieliczka. [ 117 ]Vijftig millioen ned. ponden, zeide ik, leveren die mijnen daar 's jaarlijks op; en wat zouden ze niet kunnen geven, zoo het Oostenrijksche gouvernement, dat het monopolie van den zouthandel heeft, de productie niet regelde naar de behoefte! Het zout wordt er toch tegen 5 gulden (Oostenrijksch) de 60 ned. ponden verkocht. De kosten der mijnbearbeiding worden zorgvuldig geheim gehouden, hoewel men meent dat het gouvernement niet minder dan 400 procent wint, en derhalve daardoor een inkomen van twee millioen twee honderdduizend gulden bekomt.

De bergwerken strekken zich thans over eene uitgebreidheid van 14 bunders uit, terwijl de galerijen en gangen te zamen eene lengte innemen van 56 ned. mijlen. De groeven bestaan uit drie afdeelingen of velden; zij vertegenwoordigen de drie tijdvakken der geschiedenis van de bewerking der mijn.

Het oude veld bevat de oudste en onregelmatigste groeven. Het Janina-veld, naar koning johannes van Polen genaamd, omvat de sedert de 15e eeuw begonnen verbeterde mijnwerken; en het nieuwe veld bestaat uit de mijnen, die onder het Oostenrijksche bestuur zijn ontgonnen geworden. Deze velden hebben vijf verdiepingen. Elke verdieping bevat eene uitgestrekte reeks van vertrekken, die met elkander door talrijke, horizontaal loopende zuilengangen of galerijen gemeenschap hebben. De verdiepingen zelve zijn door schuine groeven of trappen met elkander verbonden. De bovenste verdieping ligt 8 el beneden den grond, de laagste 200 el. De ruimten tusschen iedere twee verdiepingen bedraagt 20 tot 30 el, en de laagste gangen liggen 900 el beneden den waterspiegel van den Weichsel. Lager te graven houdt men voor gevaarlijk wegens de opwellende bronnen. Het zout, dat het naast aan de aardoppervlakte ligt, is meer of min met klei vermengd, en wordt alleen verkocht om in veevoeder te mengen.

Het zout der tweede verdieping, bestaande uit groote blokken, heet groen zout, en wordt het meest in den handel gebragt. Het zout eindelijk uit de benedenste lagen is het fijnste. Men vindt ook soms blokken helder gekristalliseerd zout, te midden van ander. Dit is zoo zeldzaam, dat het vroeger alleen voor de Poolsche koningen werd [ 118 ]bewaard. Nog tegenwoordig heeft iets dergelijks plaats. Jaarlijks ontvangt de koning van Pruissen ongeveer 100 ned. ponden, de keizer van Rusland, als zoodanig, 125, en als koning van Polen daarenboven nog 100 pond, terwijl de keizer van Oostenrijk in die betrekking 100, en als koning van Hongarije nog eens 100 pond bekomt.

Ook hier worden, even als uit den zoutberg te Cardona, voorwerpen uit het zout gebeiteld, die aan de bezoekers der mijnen worden verkocht. Somtijds treft men in het zout platen of schijven aan van zulk eene zuiverheid, dat ze op spiegelglas gelijken, en werkelijk ook als zoodanig gebruikt worden.

Het genoemde groene zout bestaat uit een aantal kleine zoutkristallen, die vast aan elkander liggen en zoo helder en doorschijnend zijn, dat zij op flesschenglas gelijken. Op die plaatsen, waar het zout in groote massa's wordt gevonden, houwen de bergwerkers met houweel en hamer loodregt staande vlakke muren af; zij noemen die spiegels. Jaarlijks wordt, bij de uitgebreidheid, die de bergwerken beslaan, eene ruimte van 22000 kubieke ellen, of een vertrek van omstreeks 28 el in hoogte, lengte en breedte, toegevoegd. Verder heeft men berekend, dat de mijnen 400 jaar lang bewerkt werden en eene hoeveelheid zout opgeleverd hebben, die voldoende is voor het verbruik van 300 millioen menschen; en als men de waarde van 20 Ned. ponden op een gulden stelt, hebben die bergwerken 300 millioen gulden in omloop gebragt. (Zie verder Album der Natuur, 1858).

Keeren wij na dezen korten uitstap tot de beschouwing van de wijze, waarop men het klipzout delft, terug.

Niet alleen de diepte der klipzoutbedding, ook de aard van het zout en de eenmaal ingevoerde wijze van gebruik bepalen de keuze der manier om het te winnen. Meestal ook kan het zout niet, zooals te Wielickza, dadelijk als keukenzout gebruikt worden in den toestand, waarin het wordt uitgehouwen, maar moet het eerst van allerlei stoffen worden gereinigd; dit behoort door oplossen en verdampen te geschieden. Zoo ontvangen de zoutraffinadeurs in ons land het ruwe, met leem en mergel bezette zout meestal uit Engeland, en reinigen het in hunne zoutfabrijken, door het eerst in groote ruimten met water in aanraking te brengen, dit water zich alzoo te [ 119 ]doen verzadigen, het door een groot filtrum te doen vloeijen, vervolgens door pompen naar de zoutpannen of de ondiepe vierkante ijzeren bakken te geleiden, en het daarin eindelijk door verhitting te doen verdampen, opdat er zich het zout uit kristalliseren zoude.

Het is voor de gewinning van het klipzout allerbelangrijkst en hoogst gunstig, wanneer, zooals reeds is aangemerkt, de zoutbedding door gips of mergel is omgeven, waardoor het water niet zoo ligt in het klipzoutgebergte doordringt, maar verzadigd tegen de massive zoutrotsen blijft staan. Zout toch is hoogst gevoelig voor water; en wanneer eenmaal eene bron zich den weg tot het zout heeft gebaand, zoo moet het na verloop van tijd verloren gaan.

In de Alpen, bij Berchtesgaden, en in Mansfeld bij Wimmelberg, zijn verschrikkelijk groote, ledige ruimten, die eenmaal met zout gevuld waren. Nu is echter het gipsgebergte het armste aan bronnen, want waar ergens eene kloof ontstaat, waardoor water zou kunnen treden, lost zich al spoedig gips op, die de kloof weder als toemetselt, zooals dat ook tallooze gipsaderen in de bergen bewijzen. Men ziet derhalve, dat de gips eene uitmuntende waterkeering uitmaakt.

Het spreekt verder van zelf, dat ook de grootte, waaronder de zoutbrokken voorkomen, en hun kracht van zamenhang op de kosten van den inzamelingsarbeid grooten invloed uitoefent; want somtijds moet men, evenals bij de steenkolenmijnen, de hangende zoutbeddingen ondersteunen. Is het gebergte, dat het klipzout bedekt, vrij van breuken of kloven, dan kan men het zout, over wijduitgestrekte ruimten, zonder onderschraging, wegbreken. Dat wordt dan genoemd de klokkenbouw. Die bouw wordt gewoonlijk in de zuidoostelijke Karpathenlanden gebruikt. Moet men echter het klipzout door stevige zuilen onderschragen, tusschen welke het zout wordt uitgehakt, en waardoor als 't ware kamers ontstaan, dan heet dit hamerbouw. In Wieliczka en Bochnia wordt op deze wijze gewerkt.

Wij kunnen verder de beschrijving van de zinkwerken, waarbij men kunstmatige zoutwatermeren tot stand brengt, achterwege laten, daar deze reeds bij de verzadigingswijze der zoutwaterbronnen is vermeld.

Ten slotte merken wij hier nog aan, dat het zout dikwijls opzettelijk verontreinigd wordt, ten einde de belasting, waaraan het bij de [ 120 ]bereiding of invoer en den verkoop is onderworpen, te ontgaan. Men noemt dit dan gedenaturaliseerd keukenzout. Het wordt dan als zout voor het vee, voor bemestingstof, of voor technische doeleinden aangewend.

Wordt het zout tot sodafabrikatie gebezigd, dan verontreinigt men het met glauberzout, dient het tot chloorkalkbereiding, dan wordt er bruinsteen bijgevoegd.

Bij het zout voor het vee voegt men, als verontreinigingsmiddel, ijzeroxyde en alsempoeder. Karsten slaat voor, om het met steenkolenteer of met fijn gestampten kool of dierlijke oliën te vermengen. Het zout als meststof eindelijk wordt met 15 procent asch en koolstof vermengd.

Die verontreiniging zou niet noodzakelijk zijn, zoo de belasting niet nog altijd op het zout drukte. Er is, en er wordt nog, helaas, te veel misbruik gemaakt van die belasting op het noodzakelijkste, het meest verspreide en goedkoopste natuurproduct. Men herinnert zich ongetwijfeld, dat in Frankrijk, vóór de revolutie, deze belasting eene ware landplaag was, die de natie schier tot wanhoop bragt. De impost op het zout bragt dan ook aan dat rijk 60 à 70 millioen francs op, In twee aan elkander grenzende landstreken verschilde het zout 40 voudig in prijs. De sluikhandel voerde dan ook 's jaarlijks vier à vijfduizend menschen in de gevangenis of op de galeijen.

Het is inderdaad ook wel treurig, dat de zouthandel bijna overal aan de kroon behoort, en men dus eene stof belast, die onmogelijk kan gemist worden en die noodzakelijk is voor onze gezondheid.

Ik heb hiermede de mij voorgestelde taak, hoewel zeer beknopt, afgewerkt, en meen geene bijzonderheden te hebben onaangeroerd gelaten, die bij de beschrijving van het keukenzout, uit een wetenschappelijk en industrieel oogpunt beschouwd, van eenig gewigt kunnen geacht worden te zijn.

Er is mij bij het schrijven der bovenstaande regelen eene opmerking voor den geest gekomen, met welker mededeeling ik dit opstel wil sluiten.

Onder den bodem, dien wij betreden, in de ruimte, waarin wij ons bewegen, liggen tallooze stoffen door den Schepper verspreid. [ 121 ]Die, welke wij het meest behoeven, zijn in eenen schier onuitputbaren voorraad voorhanden. Onder deze noem ik slechts de steenkolen, het ijzer en het keukenzout. Van andere ligchamen kan uit den aard der zaak de hoeveelheid niet verminderen, zij zijn bij voorbeeld lucht en water, 't Is waar, ook de bestanddeelen der eerstgenoemden verdwijnen niet, zoo min als er een enkel atoom op aarde verdwijnt, maar zij worden gedeeltelijk niet weder tot den oorspronkelijken vorm teruggebragt.

Waarom toch die groote voorraad? Zouden de genoemde stoffen ook door anderen te vervangen zijn? Zou ijzer, steenkolen en zout, om mij slechts tot deze drie soorten te bepalen, kunnen gemist worden? Zouden er voor 't oogenblik surrogaten voor te vinden zijn? Ik betwijfel het zeer. Zouden deze stoffen den mensch zoo nuttig, zoo onontbeerlijk zijn geworden, omdat hij ze willekeurig dat voor zich gemaakt heeft, omdat bij zich zelven, of liever zijn aardsche leven onder de heerschappij van die doode stof heeft gebragt? Ik kan het niet gelooven. Veeleer zie ik in het wegleggen van al die schatten weder het werk der hoogste Rede, de hand van een liefderijken God, die de aarde zoodanig toerustte, dat zij geheel geschikt was tot woonplaats van de kroon der aardsche schepping, van den mensch. Zijn geluk te bevorderen, zijne geestesgaven uit te breiden en te versterken, zijne ligchamelijke krachten te vermeerderen, zijne gezondheid in stand te houden, ziedaar het doel, dat ik zie doorschemeren in de inrigting en zamenstelling van den bol, die ons draagt.

Ik weet, er zijn hiertegen bezwaren in 't midden te brengen, ik weet, hoe men met alle teleologie den spot drijft, ik weet, dat voor den materialist de gemaakte opmerking niets bewijst, en toch was het mij eene behoefte die meening uit te spreken. Ik wil niemand bekeeren. Hij, die in dat alles slechts een bloot toeval of eene blinde noodzakelijkheid ziet, gun ik van harte deze overtuiging, zoo zij hem vrede en rust voor zich zelven verschaft. Voor mij is het geloof aangenaam en bemoedigend, dat de aarde is toegerust, zoo als zij daar onder ons ligt, met het doel om haar tot woonplaats voor menschen geschikt te maken.

 

---

 

[ 122 ]

 

DE
DE BINNENLANDEN VAN AUSTRALIË^[8]

 

---

 

Het is nog slechts weinige jaren geleden, dat men met regt kon zeggen van het Australische vasteland niets te kennen, dan alleen den zoom der kusten over eene nog slechts geringe uitgebreidheid. Maar nadat in de latere jaren Australië de aandacht van Europa tot zich getrokken heeft, zijn er ook meer dan gewone pogingen aangewend om in de onbekende binnenlanden van dit werelddeel door te dringen. Het gold hier, even als bij een onbekend dier of plant, de ontdekking van het geheel onbekende. De gevoelens over de waarschijnlijke gesteldheid der binnenlanden waren verdeeld, en onder hen, die zich daarover een bepaald oordeel veroorloofden, was er zelfs een, die, na de expeditie van gregory in Noord- Australië in de jaren 1855 en 1856, meende te kunnen verklaren, dat het den Schepper in zijne onnaspeurlijke wijsheid behaagd had een geheel vastland als eene woestijn te scheppen, dat in Australië woestijn de regel en de bewoonbare oase aan de kust de uitzondering uitmaakte; dat van de 140,000 vierkante mijlen, die dit werelddeel omvat, zeker 130,000 eene troostelooze wildernis en voor altijd voor de beschavende hand der menschen verloren was. Engeland, dat dit vastland niet als van alle waarde beroofd, maar als goed genoeg voor de slechtste leden der maatschappij beschouwde, zond voor 70 jaren de eerste scheepslading misdadigers naar Botany-baai. Spoedig werd men overtuigd, dat het ook voor de beste burgers goed genoeg was en in de laatste jaren werd het een van zijne bloeijendste en kostelijkste koloniën.

Van lieverlede is men tot de overtuiging gekomen, dat de binnenlanden van Australië deels uit onvruchtbare en onbewoonbare woestijnen, deels uit vruchtbare oorden bestaan. De talrijke expedities, die noordwestelijk van Adelaïde en westelijk van de Torrens-zee ondernomen zijn, hebben geleerd, dat zich daar eene vruchtbare, of ten minste van water voorziene streek bevindt. Men heeft binnenmeren, zooals onder anderen het Gairdner-meer, met eene oppervlakte van [ 123 ]meer dan 180 vierkante geographische mijlen gevonden. De noordelijkste grens dezer binnenmeren is 30° 43' zuiderbreedte. Wel is waar bevatten al deze meren zout water, maar toch bevinden zich in hunne nabijheid vruchtbare streken, met zoet-waterbronnen voorzien en voor ontginning vatbaar.

Naar het tegenwoordig standpunt onzer bekendheid met dit vastland kan men niet meer aannemen, dat het ondoorzochte binnenland ééne groote woestijn zijn zou, die geene de minste hoop geeft den mensch ooit van eenig nut te zijn. Men mag het veeleer een groot steppenland noemen. Het is geene onbewoonbare woestijn. Integendeel breidt de bevolking en kolonisatie zich met reuzenschreden van de zeekust naar het binnenland uit. Uitgestrekte oorden, die men vroeger niet achtte, zijn met talrijke kudden rundvee en schapen bevolkt. Aan de beide zijden van de Torrens-zee vindt men overal de voorposten der beschaving. Hoog in het stroomgebied van den Murray bevinden zich Europesche kolonisten met hunne kudden. Aan de Darling-rivier betaalt men thans reeds voor eene vierkante Engelsche mijl weideland 150 pond (ƒ 1800) en aan den Murray zelfs voor dezelfde uitgebreidheid 250 pond (ƒ 3000). De geheele breedte van het vastland van Adelaïde tot aan de Carpentaria-golf bedraagt 1200 Eng. mijlen en reeds zijn de veehoeders met hunne kudden 800 Eng. mijlen diep in het binnenland doorgedrongen en hebben daar goede weiden gevonden. Tot de vele expedities in de laatste twee jaren hebben de berigten van kolonisten, die met hunne have dieper landwaarts introkken en daar gelukkig slaagden, de aanleiding gegeven. Kapitein cadell heeft in het stroomgebied van den Murray reeds 2500 zeemijlen voor de scheepvaart geschikt bevonden en gelooft, dat in 't geheel 3500 tot 4000 mijlen voor de stoombootvaart geschikt zijn. De Rijn is slechts 480 zeemijlen ver bevaarbaar, de Elbe 460 en de Donau slechts 1360 mijlen. En dat is de rivier, welks mond de beroemde kapitein flindners, toen hij deze kust opnam, niet bemerkt heeft. Alle nieuwere berigten leiden er toe om het denkbeeld van de volstrekte onbewoonbaarheid van dit werelddeel te laten varen. De Australische burgers en kolonisten zijn dan ook van oordeel, dat zij van lieverlede het geheele vastland van de eene zee tot aan de andere met hunne [ 124 ]koloniën zullen bedekken Een van de ervarenste reizigers in Australië, Dr. ferdinand muller, heeft dan ook dit gevoelen in eene belangrijke voordragt over de ontdekkingsgeschiedenis van Australië, die hij den 25 November 1857 voor het Philosophical Institute te Melbourne hield, openlijk uitgesproken. En dit verdient te meer opmerking, omdat Dr. muller tot het gevolg van gregory op zijne reis in 1855 en 1856 behoorde, die van alle nieuwere expedities de ongunstigste uitkomsten opleverde.

Men heeft wel geen grond om zich Australië voor te stellen als een altijd groenend en bloeijend paradijs. Australië heeft, zooals de meeste landen van onze planeet, eene tweevoudige natuur, die door de jaargetijden, door zomer en winter, door den droogen of natten tijd des jaars bepaald wordt. Vóór den regen is bijna geheel Australië eene dorre woeste landstreek, na den regen een schoon grasland, even gelijk dit het geval is in vele, digt bewoonde oorden van onzen aardbol. Vandaar komt het ook, dat vele getuigenissen over eene en dezelfde landstreek in Australië lijnregt tegenover elkander staan, omdat de eene ze in het drooge jaargetijde en de ander ze in haar groen bekleedsel heeft gezien.

Maar al ware het ook, dat Australië met opzigt tot de bebouwing van den bodem eene dorre woestijn was, zoo zoude het toch wegens zijne onmetelijke minerale schatten bewoond worden. Men denke slechts aan de mineraal bevattende streken van Mexico, Peru en Bolivia, van den Oeral en Altai. Zij, die zulk een ongunstig oordeel over de natuurlijke gesteldheid van Australië vellen, zullen het toch wel niet beneden Arabië plaatsen Arabië heeft zeker niet zulk een vruchtbaar en schoon kustland als Australië, en toch welke heerlijke paradijsstreken en oasen bevat het niet in zijn binnenland! Arabië met eene oppervlakte van 48,000 vierkante mijlen voedt ten minste 6 millioenen menschen, naar de berekening van anderen zelfs 12 millioenen,—en de vlakte-inhoud van Australië bedraagt niet minder dan 140,000 vierkante mijlen. Welk eene ontwikkeling is hier niet te verwachten!

R. 

 

---

 

[ 125 ]

EEN VREEMD DIER EN NOG VREEMDERE SPIJS.

 

---

 

De mensch verdient den naam van allesetend dier, animal omnivorum, meer dan eenig ander schepsel.

Wat al vreemde kosten worden, hetzij als dagelijksch voedsel of als lekkernij, door verschillende volken genuttigd!

Men denke slechts aan de honden, ratten en muizen, die de liefhebberij der Chinezen zijn; de kikvorschen, waarop zich de Franschen vergasten; de inktvisschen, die tot het gewone voedsel der bewoners van de kust der Middellandsche zee behooren; de Holothuriën (trepang), die de bewoners der Oostindische eilanden met veel smaak eten; de sprinkhanen, termieten en andere insekten, welke geroosterd als voortreffelijk smakend geroemd worden.

Uit schier iedere dierklasse zoude men een aantal soorten kunnen opnoemen, welke door menschen gegeten worden. Tot hiertoe echter maakte, voor zoo ver ons bekend was, die der ringwormen, dat is de klasse, waartoe ook onze aardwormen, bloedzuigers enz. behooren, daarop eene uitzondering.

Het blijkt thans, dat die uitzondering niet bestaat. In de maanden October en November verschijnen aan de oppervlakte der zee, in den omtrek der Samoa- en Fiji-eilanden, myriaden van wormen, en, hetgeen zeker hoogst zonderling is, nagenoeg allen missen den kop.

Wat de oorzaak hiervan is, laat zich moeijelijk zeggen. J. denismacdonald, die, toen hij chirurgijn aan boord van het Engelsen oorlogsschip Herald was, gelegenheid had dit verschijnsel gade te slaan, vermoedde, dat het afbreken van den kop met de voortplanting dier wormen in verband staat, dat namelijk de eijeren door de aldus ontstane opening naar buiten treden. (Transact of the Linn. Society, XXII).

Natuurlijk echter bekommeren zich de Zuid-zee-eilanders niet in het minst om de oplossing van dit wetenschappelijk vraagstuk. Zij beschouwen het geheele verschijnsel slechts uit het utiliteits-standpunt, evenals trouwens bij ons te lande de oestervangers en oesterkoopers de oesterbanken doen, ja ook menig oestereter de waarde van alles schat naar het materiele voordeel, dat er van te trekken valt.

De bewoners der Samoa-eilanden, die den worm Palolo, en die der [ 126 ]Fiji-eilanden, welke hem Mbalolo noemen, zien dan ook in hem niets dan een welkom voedsel, en evenals eenige der maanden, b.v. grasmaand, hooimaand, wijnmaand, in onze taal naar den daarin vallenden oogst benoemd zijn, dragen ook bij de Fiji-eilanders de maanden October en November den naam van lailai Mbalolo en Mbalolo levu, welke groote en kleine Mbalolo beteekenen. De oorzaak hiervan is, dat vooral gedurende laatstgenoemde maand deze wormen een belangrijk en zeer gezocht voedsel-artikel uitmaken, hetwelk de hoofden van sommige stammen, die het in grooten overvloed verzamelen, zelfs aan andere ten geschenke zenden, wier gebied in dit opzigt minder begunstigd is.

Hg. 

 

DE
MINERAAL-RIJKDOM VAN INDIË.

 

---

 

Reeds van de oudste tijden af hebben de bewoners van Indië in vele oorden van dat groote land koper-, lood-, tin- en ijzermijnen bearbeid, en de latere onderzoekingen hebben bewezen, dat deze en nog andere mineralen, inzonderheid kool en tin, op vele plaatsen in groote hoeveelheid en in goede hoedanigheid worden aangetroffen; maar dikwijls bevinden zich de mijnen aan zulke plaatsen, waar zij uit gebrek aan brandstof, water of bruikbare wegen tot vervoer geen genoegzame opbrengst leveren.

De steenkool, die bij de zich steeds uitbreidende vaart van stoombooten op de rivieren en zeeën van Indië van het hoogste belang geworden is, wordt vooral in het distrikt Beerbhoom in Bengalen gevonden. Men noemt ze gewoonlijk de steenkool van Burdwan, omdat ze van deze stad langs den spoorweg naar Calcutta wordt vervoerd. Steenkool komt daar even als ijzererts in groote hoeveelheid en in voortreffelijke hoedanigheid voor. Bovendien heeft men nog steenkool gevonden in verscheidene distrikten van Bengalen, zooals in Palamow, Ramghur, Silheh en meerdere streken van Assam. Vooral [ 127 ]schijnen de steenkool- en ijzermijnen in het Nerbudda-dal de beste uitkomsten te beloven. Zij zullen echter eerst dan met voordeel bearbeid kunnen worden, als de spoorweg van Mizzapoor naar Bombay voltooid zal zijn. Ook heeft men op verscheidene andere plaatsen steenkolen ontdekt, maar niet in zulke hoeveelheid en van zulk eene hoedanigheid, dat men ze met voordeel zou kunnen bearbeiden.

Het lijdt geen twijfel, dat koper en ijzer over een groot gedeelte van Indië verbreid is. Beide komen in Beerbhoom, het eerste in Ramghur, Palamow, aan de Brominy en in Nerbudda nevens de steenkool voor. Het distrikt Monchyr aan de Ganges is een van die streken, waar het ijzer in zoo groote menigte voorkomt, dat de inboorlingen het zelfs tot vuurwapenen bearbeiden en naar vele omliggende provinciën uitvoeren. Het eenige distrikt in Bengalen, waar dit metaal even als het koper kunstmatig en met voordeel bearbeid wordt, is Singbhoom.

Vroeger meende men in Kumaon aanzienlijke kopermijnen gevonden te hebben, maar latere onderzoekingen hebben geleerd, dat de opbrengst de kosten niet kan goed maken. De voornaamste mijnen van dit metaal bevinden zich bij Pokree, Dhunpur en Dhobri.

Het zuidelijk gedeelte van Indië bezit insgelijks veel ijzer- en kopererts. IJzer is rijkelijk aanwezig in Salem, Trichonopoly, Noord-Coimbatore, Malabar, Canara en Travancore. In het distrikt Nellore zijn zoowel ijzer- als kopermijnen reeds voor lang door de inboorlingen bearbeid. In Tenasserim vindt men bijna overal ijzer in den een of anderen vorm. Vooral tusschen Ye en Tavoy, in de nabijheid der zeekust. Het erts, bij de laatstgenoemde plaats gevonden, geeft 74 tot 80 procent ruw ijzer. Bovendien is de ligging van deze mijn zeer voordeelig, daar ze slechts weinige mijlen van dat deel der rivier afligt, tot hetwelk schepen van 200 tonnenlast kunnen opvaren. Behalve het ijzer is het tin in Tenasserim het meest verbreide metaal. Men vindt het daar in 't algemeen in de heuvels en aan den voet der gebergten. De bergketen, waarin het voorkomt, is eene voortzetting van het Siamesche tingebied van Renowng. Het metaal is hier, zoo als overal in Tenasserim, in de oorspronkelijke rots bevat, maar in grootere hoeveelheden bij Tavoy. In vroegeren tijd schijnen de inboor[ 128 ]deze mijnen bearbeid te hebben; thans liggen zij alle braak.

De geringe hoeveelheid zilver en goud, die men hier en daar ontdekt heeft, staat in geene evenredigheid met den rijkdom van de overige voortbrengsels van Indië.

De zoutproductie in Indie is daarentegen zeer aanzienlijk. Van de 1311,880,772 pond zout, die in 1846/1847 verkocht werden, waren slechts 149,205,478 van buiten ingevoerd; het overige was in het land zelf voortgebragt. Verreweg het meeste zout wordt uit zeewater gewonnen. In Bengalen houden zich ongeveer 100,000 arbeiders, Molunghees genaamd, met de bereiding van zeezout bezig. De eenige zoutmijnen liggen in het Punjab en wel deels in de zoogenaamde zoutketen, die ontzaggelijke zoutbeddingen bevat, deels in de voorgebergten van de Himalaya, in de nabijheid van de stad Mundi, waar aanzienlijke beddingen van digt en zwaar steenzout van roodachtige kleur voorkomen. Bij Kalabagh is zelfs een weg door vast steenzout gebroken. Het westelijke Indië en Afghanistan worden grootendeels van hier van dat gewigtige mineraal voorzien. Eene aanzienlijke hoeveelheid levert ook het Sombhur-meer aan de grenzen tusschen de staten Jodopore en Jyepore in Rajpootana. Dit meer strekt zich 22 engelsche mijlen in de lengte en 6 in de breedte uit. In den tijd der herfstregens krijgt het eene lengte van 30 en eene breedte van 10 engelsche mijlen. Als het water in het heete jaargetijde verdampt, blijft eene groote menigte op den bodem des meers en mijlen ver in zijne omstreken achter. Dit zout, aan de zon blootgesteld, wordt volkomen droog en hard en ofschoon het in het eerst eene roode kleur heeft, wordt het langzamerhand helder en smakelijk. De winning en verkoop van dit zout is een monopolie der inlandsche regeringen.

R. 

 

---

 

[ 129 ]

 

HET HUWELIJK DER PLANTEN;

DOOR

Th. H. A. J. ABELEVEN.

 

---

 

In het voorjaar, wanneer de eerste koesterende stralen van de lentezon alles wat levensvatbaar is doen herleven, is het voor een ieder een waar genot in de vrije natuur rond te dwalen. Niet alleen hij, die zoo gelukkig is van steeds buiten te wonen, stapt zijn huis uit om met volle teugen de frissche lentelucht in te ademen, maar ook de stedeling reikhalst naar dien tijd, en hem is het ook een dubbel genot, voor het eerst weder den leeuwerik te hooren en de eerste gaven van Flora te beschouwen.

Zelfs de oningewijde in dezen tempel der natuur plukt gaarne de lieve voorjaarsbloemen, en anemoon^[9] en helmbloem^[10], het speenkruid^[11] tot zelfs de nietige vroegeling^[12] en ook het madeliefje^[13] worden tot een ruiker vereenigd, en daaromheen aan het welriekende viooltje^[14] eene plaats gegund.

Er is stellig geen tijd in het jaar, dat aan de bloemen meer opmerkzaamheid geschonken wordt, dan in het voorjaar; het zijn dan ook de eerstelingen, die men na den langen winterslaap hare teedere deelen ziet ontwikkelen, en zij zijn ook weinig in aantal.—Nadert men meer den zomer, dan wordt het getal legio, men ziet ze ja,—maar men verwart er in, en zeldzaam is het, dat den eenvoudigen natuurkinderen onzer streken de eer te beurt valt van naauwkeurig beschouwd te worden. Wat wonder toch ook! De sierplanten beginnen nu ook langzamerhand hare bloemknoppen te ontplooijen en rijk in kleurenpracht, [ 130 ]verschillend en sierlijk in den bouw harer bloemen, boeijen zij ieders oog.

En toch is het te bejammeren, dat de rijke gaven, waarmede Flora onze streken begiftigd heeft, zoo weinig naauwkeurig gadegeslagen worden, zoo weinig gekend zijn. Het genot, dat zij opleveren, is niet te beschrijven, want waar ook de oogen heen gewend worden, in bosch of weide, op bergen of in duinen, in dalen, langs rivieren en beekjes of in veenen, overal ziet men verscheidenheid, overal vindt men gegevens genoeg om op te merken, waar te nemen en te bewonderen. En verruimt men eens, door vergrootglas of mikroskoop, de grenzen van het gezigtsvermogen, welk eene plantenwereld ontvouwt zich dan nog voor ons oog!

Doch genoeg hiervan. Zou de eene of andere bekwame hand niet eens lust gevoelen, eene botanische wandeling door onze dreven gedaan te beschrijven? Zou niet deze of gene het Album der Natuur eens kunnen verrijken met een overzigt van de mikroskopische plantenwereld van ons vaderland?

Wij zouden ons daar niet aan durven wagen, maar willen liever den lezer van dit Album nader bekend maken met dat gedeelte der bloem, waardoor al wat plant is in stand gehouden en vermenigvuldigd wordt. Wij bedoelen eene nadere beschouwing van de geslachtsorganen en wel grootendeels gevolgd naar k. müller's, Die Ehe der Blumen.

 

---

 

Niet alle planten hebben bloemen, zooals wij die ons gewoonlijk voorstellen; want er zijn ook eene menigte, die, hoewel zij de middelen ter voortplanting bezitten, toch geene bloemen hebben, zooals b.v.:de paardestaarten, wolfsklaauwen en varens, de blad-, leveren korstmossen, de wieren en zwammen.

Alleen van haar dus, waar met het ongewapende oog bloemen aan waar te nemen zijn, zal hier sprake zijn, en als voorbeelden noemen wij: de ranonkels of boterbloemen, klaprozen, anemone's, camellia's, viooltjes, tulpen, leliën, enz. Al deze bloemen, behalve de twee laatste, waar men in plaats der beide eerste kransen slechts ééne vindt, die [ 131 ]bloemdek genoemd wordt^[15], bestaan uit vier verschillend gevormde kransen, waarvan de buitenste, die meest altijd groen is, de kelk^[16], en de tweede krans, die meest altijd anders dan groen gekleurd, ook wit is, de bloemkroon^[17] geheeten wordt. Deze twee kransen, welke men als de beschuttende organen der bloem kan aannemen, omsluiten de wezenlijke deelen en wel, als derde krans, de meeldraden, terwijl in het midden der bloem de stamper of (als vierde krans) de stampers geplaatst zijn. (Fig. 1, 2 en 3).

Even als in het maatschappelijk leven, zijn er ook bij de planten twee wezens noodig om een huwelijk te sluiten; en deze twee zooveel invloed op elkander uitoefenende individuen vinden wij in de meeste bloemen; de meeldraden toch kan men aannemen als de mannelijke, de stampers als de vrouwelijke deelen; terwijl de overige meer op bladen gelijkende deelen, de kelk en bloemkroon of het bloemdek, door u beschouwd moeten worden als het huis, waarin zij, tegen de meest uitwendige invloeden beschut, hun maar al te kort leven doorbrengen.

Vergeleken met den stamper zijn de meeldraden zeer eenvoudig gebouwde organen; een steeltje of draadje en een daarop gezeten knopje, helmknopje, zie daar alles wat men er oppervlakkig beschouwd aan kan waarnemen; wij zouden er nog kunnen bijvoegen, dat de helmknopjes voorzien zijn van eene overlangsche of soms ook dwarsche vore of naad, of op de eene of andere plaats een klepje of gaatje hebben, en dat die knopjes door een bindsel aan het steeltje verbonden zijn (fig. 4); doch zullen den lezer daaromtrent moeten verwijzen naar de boven aangehaalde Flora van oudemans ^[18]. Het zoo even genoemde steeltje dient slechts, zooals wij reeds gezegd hebben, om het knopje te dragen; en het is kort of lang of ontbreekt geheel, al naardat het bij den bouw der overige deelen van de bloem of bij [ 132 ]de rigting, welke deze aanneemt, te pas komt. In het helmknopje zit het bevruchtende bloemenstof, het stuifmeel of pollen, en nadat dit vooraf in dit helm- of stuifmeelknopje eene reeks van vervormingen heeft ondergaan, komt het uit de zoo even genoemde naden, poriën of klepjes, hetzij als een los aaneenhangend poeder of tot klompjes vereenigd, te voorschijn. Ieder korreltje is een blaasje of celletje, hetwelk van binnen is opgevuld met een taai, met korreltjes vermengd vocht, de eigenlijk bevruchtende stof. Hoewel oppervlakkig beschouwd de meeldraden veel overeenkomst met elkander hebben, zoo wisselen toch hunne gedaanten tot in het oneindige; daarentegen zijn zij in sommige soorten en familiën zeer karakteristiek gebouwd. Ook de stuifmeelbolletjes wisselen zeer af in grootte en vorm, en toch is de gedaante van deze bolletjes soms voldoende om den onderzoeker den weg te wijzen naar de soort of familie, waartoe de plant, die het voortbragt, behoort. (Fig. 14 a. b. c. d.). De hoeveelheid stuifmeel, in de meelknopjes besloten, is niet bij alle planten even groot. In de jalappe bloemen (Mirabilis Jalappa, L.) vond kölreuter in elk stuifmeelhokje 300 bolletjes; in den Hibiscus Trionum, L., eene plant, die nadert aan onze malowe of kaasjesbloemen, telde hij er 4863, terwijl men in eene soort van standelkruid (Orchis Morio, L.) er 120,000, in Paeonia er 600,000 zou geteld hebben.

Wanneer men nu in aanmerking neemt, dat in de meeste bloemen vele meeldraden geplaatst, in sommige, zooals in den papaver, de roos en anderen, honderd en meer, waarvan ieder hokje weder honderd of meer stuifmeelkorrels kan bevatten en men dit getal weder vermenigvuldigt met honderde, ja zelfs duizende van eene soort, die soms in eene kleine streek vereenigd groeijen, zou het ons dan wel verwonderen, dat de wind over zoodanige streek strijkende, het stuifmeel mede kon voeren om het op ver afgelegen plaatsen weder als stof of met den regen te doen neder dalen? Voorzeker neen! Dit gebeurt toch somtijds; en de vroeger zooveel onrust verwekkende zwavelregens waren hun ontstaan verschuldigd aan de zoo even genoemde oorzaak.

 

Het vrouwelijke orgaan in de bloem is meer zamengesteld; de gedaante [ 133 ]is nu eens meer, dan eens minder kegel- of fleschvormig; het is altijd in het midden der bloem gezeteld en om die reden geplaatst boven op de as der bloemen, welke as men weder beschouwen moet als eene voortzetting van den steel der bloemen. Dit vrouwelijk orgaan, stamper, bestaat uit drie deelen; het onderste of gezwollen gedeelte, dat veel overeenkomst heeft met het ruimste gedeelte eener wijnflesch, noemt men vruchtbeginsel of eijerstok, omdat daaruit later de vrucht ontstaat, en appels, pruimen, druiven enz., zijn niets anders dan ontwikkelde vruchtbeginsels. Dit vruchtbeginsel vernaauwt zich bij de meeste planten aan zijn top en verlengt zich dan in een draadvormig hol ligchaam, gelijk de hals eener flesch, de stijl, terwijl de top van den stijl den stempel vormt, en hoewel verschillend van gedaante, meest schotelvormig verdiept of verbreed is om het stuifmeel te kunnen ontvangen of vasthouden. De deelen, die eigenlijk tot voortplanting dienen, vindt men in deze vruchtbeginsels; het zijn namelijk de eitjes of toekomstige zaden, en men behoeft dan ook slechts de stampers uit de bloemen van een appel, eene kers, pruim of papaver in de lengte door te snijden, om deze als witte kleine ligchaampjes waar te nemen. (Fig. 12 en 13).

 

Ziedaar, zeer kort, u de beide geslachten van de planten, man en vrouw, beschreven. Beiden wonen gewoonlijk in een huis, in ééne bloem, en het maatschappelijk huwelijk is ten deze dus op hen ten volle van toepassing. 't Zou u evenwel ten hoogste verwonderen, wanneer men bij de planten maar eene soort van huwelijk kende. Werkelijk treft men er dan ook weder aan, die aan het Mahomedaansche huwelijk herinneren; dan wonen ja, man en vrouw, in één huis, op één stam of dezelfde plant, maar niet in ééne bloem, want ieder heeft zijn eigen verblijf, en verlangt ge voorbeelden, welnu dan behoef ik u slechts het Turksche koorn of de mais, de eiken, hazelaars en kastanjes^[19] te noemen, en gij zult overtuigd zijn. Ook zijn er nog, die volstrekt maar niet van zamenwonen willen weten; daartoe schijnen zij ongeschikt, en wanneer gij soms een wilg tegenkomt of [ 134 ]wel de hennep of de hop, denk dan maar, dat zij tot die zonderlinge wezens behooren; want op de eene plant van hen vindt men bloemen, die alléén meeldraden hebben, terwijl de andere plant alleen de vrouwelijke dragen^[20].

Uit deze beschouwing zouden wij moeten opmaken, dat er of bloemen zijn met één meeldraad en één stamper, of planten, die bloemen hadden, waarin in de eene één meeldraad, in de andere één stamper is. Dit zou kunnen of moeten zijn, wanneer wij menschen ons begrip van huwelijk op het plantenrijk toepasten; doch de natuur stoort zich aan onze begrippen niet, zij is en blijft altijd de milde moeder, geeft altijd ruimschoots, neen, geeft altijd meer dan noodig is, en daarbij komt nog, dat zij nooit dwingt en iedereen vrijheid in alles laat. Wilt gij voorbeelden? Welnu, . neemt eenige bloemen en gij zult er onder vinden, die slechts éénen meeldraad of 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12 tot 19, 20 tot 100, of zelfs nog meer meeldraden habben, terwijl deze kiezen kunnen tusschen 1 tot 7, soms ook tien, twaalf of meer maagden of stampers. Gewoonlijk zijn zij allen even groot, even goed ontwikkeld, en er valt dus in hun huwelijk weinig aan tegenspoed te denken; hoewel dit laatste in het plantenhuwelijk, buiten uitwendige invloeden, weinig plaats heeft, zoo heeft men onder hen, evenals onder ons menschen, grooten en kleinen en zoo al meer. Eene zeer groote familie onder hen, de lipbloemigen b.v., heeft slechts vier meeldraden, waarvan er twee grooter zijn (fig. 5); gij behoeft dan ook slechts de bloemen van het vingerhoedskruid, van de pepermunt, leeuwenbek of thijm te nemen om overtuigd te worden. Eene andere familie, die der kruisbloemigen, heeft vier lange en twee korte meeldraden in hare bloemen (fig. 6) en wilt ge ook van deze voorbeelden, neem dan eene muurbloem of violier, het oliezaad of de radijs.—Soms ook vindt men, vooral in bloemen, waar het getal meeldraden dubbel zoo groot is als dat der bloembladen, deze afwisseling, zoo als b.v. in de klaverzuring (Oxalis), daar hier vijf lange en vijf korte meeldraden aanwezig zijn.—Bij de geranium 's, malva's en stokrozen vindt men het [ 135 ]draadvormig gedeelte der meeldraden in één bundeltje vereenigd (fig. 7). Bij erwten, boonen en lathyrus staan alle meeldraden even zoo in één bundeltje, doch één meeldraad staat geheel vrij (fig. 8); terwijl in het hertshooi (Hypericum) en bij de citroenen en oranjes zij, op gelijke wijze, in drie of meer bundeltjes vereenigd voorkomen (fig. 9).—In de groote familie der zamengesteld-bloemigen (Compositae) daarentegen zijn niet de helmdraadjes der meeldraden vereenigd, maar wel de helmknopjes, en het vrouwtje bevindt zich goed beveiligd in hun midden, zoo als een ieder kan waarnemen bij de paardebloemen, zonnebloemen, asters enz. (fig. 10), en eindelijk maken man en vrouw een ligchaam en eene ziel uit, zij zijn zamengegroeid (fig. 11) in de overheerlijke familie der Orchideën, die sieraden der tropische wouden.—Zou men dus wel te veel zeggen, door de planten onder die individuen te rangschikken, welke het minste over eenvormigheid in hun huwelijk te klagen hebben? Ik geloof van neen!

 

't Is mogelijk dat deze of gene vraagt: wie heeft dat alles zoo nagegaan?—Het was de onsterfelijke linnaeus! Voor ruim honderd jaren, in 1735, gaf hij deze beschouwing in het licht, en op dit plantenhuwelijk grondvestte die beroemde Zweed zijn stelsel. Jammer is het, dat men het thans geen geslachtsstelsel meer noemen mag, maar het onder de kunstmatige moet gerekend worden, en te meer is dit jammer, aangezien de gebreken van het stelsel minder in den grondvester liggen, maar hij, als het ware, door de natuur gedwongen werd het zoo te maken en niet anders. Hoe dit ook zij, het stelsel van linnaeus munt nog altijd boven de andere uit door eenvoudigheid en de gemakkelijkheid, waarmede zelfs de oningewijde eene plant tot de eene of andere klasse kan brengen. Hoewel door dezen en genen er kleine veranderingen in gebragt zijn, is het, na ruim honderd jaren bestaan te hebben, nog even bruikbaar als toen, en dreigde voor eenige jaren eene nieuwe ontdekking de totale vernietiging van het geheele stelsel, sedert den laatsten tijd^[21] echter is die donkere onweerswolk weder weggevaagd.

[ 136 ]Wij kunnen dus gerust zeggen, dat allen, die het stelsel van nabij kennen, den Zweedschen natuurkundige bewonderen moeten, en doen wij dit, nu wij zoo vele andere bruikbare stelsels er naast kunnen plaatsen, hoeveel te meer zal dit dan plaats gehad hebben ten tijde van linnaeus, toen men niets dan hoogst gebrekkige en onvolledige stelsels kende. Was het dan ook wel wonder, dat het dadelijk, bij de vele bestrijders, ook vele aanhangers kreeg? De groote naam van linnaeus werkte niet alleen mede om het te verspreiden, maar zijne volgelingen deden daartoe het hunne bij. Overal, waar zij konden, verkondigden zij het door linnaeus in het geopende boek der natuur opgespoorde en verzamelden bovendien alom bouwstoffen om het groote werk van hunnen beroemden meester nog meer te volmaken.

Hoe gering de kennis, dat er geslachten bij de planten voorhanden zijn, ook moge geacht worden, zoo zeggen wij toch niet te veel, dat de bekendheid met hen een zegen werd voor den mensch. Het toen nog al te jeugdige spruitje is thans een breed getakte boom geworden; en al noemen wij alleen maar de horticultuur, dan toch zal een ieder ons moeten toestemmen, dat menige tak van industrie grootendeels zijn ontstaan te danken heeft aan deze twee schijnbaar nietige wezens: de meeldraden en stampers. Ook de natuurwetenschappen hebben er door gewonnen, en ongaarne hebben wij het een groot plantkundige toegestemd, die meende, dat de geslachtsleer der planten oorzaak is geweest van een' tijdelijken stilstand in de kennis van het leven der planten, 't Is waar, ten tijde van linnaeus wist men niet van de bevruchtingsleer zoo veel als thans. Het mikroskoop moest het veld verruimen, en sommige onderzoekers meenden er door waar te nemen, wat strijdig was met geslachten bij de planten. Zoo ver had de groote Zweed nooit kunnen doordringen, bij gebrek aan goede werktuigen, en wat hij gesteld had, steunde dus meer op goede proefnemingen, dan wel op waarnemingen. Dat deze laatste zeer moeijelijk zijn, bewijzen, dunkt ons, de vroegere en latere waarnemingen van schacht^[22].

[ 137 ]Hoewel men voor linnaeus de bevruchtingsorganen niet zoo goed kende als toen, zoo wist men toch, dat de bloemen bevrucht moesten worden om vruchtbare zaden te kunnen voortbrengen. De Grieken en Romeinen wisten dit ook reeds. De dadelpalm b.v. heeft op zijn eenen stam mannelijke en op een' anderen vrouwelijke bloemen. Staan nu beide stammen ver van elkander verwijderd, dan brengen zij geene vruchten voort; dit wisten de Ouden ook reeds, doch ook, dat, wanneer de mannelijke bloemen over de vrouwelijke werden uitgeslagen, zij vruchten begonnen te dragen. Bij de Arabieren is deze kunstmatige bevruchting nog in gebruik, en dewijl zij soms bezorgd zijn van in een jaar geene mannelijke bloemen te kunnen krijgen, doordien de mannelijke boomen niet bloeijen, bewaren zij deze wel eens een jaar in voorraad. Bekend is het, dat toen bonaparte Egypte beoorloogde, de geheele dadeloogst mislukte, en waardoor? omdat men verhinderd was geworden de mannelijke bloemen te halen. Hoewel geheel werktuigelijk, vindt men ook onder de wilden stammen, die door kunstmatige bevruchting de productie van het zaad bevorderen. Op de Sandwichs-eilanden vond meijer eene vrouw bezig om eene papaverachtige plant (Argemone mexicana, L.) kunstmatig te bevruchten; en hoewel deze plant beide geslachten in ééne bloem vereenigd heeft, deed zij dit toch, door de ondervinding geleerd, dat daardoor meer zaden werden voortgebragt.

 

In het jaar 1694 ontdekte camerarius uit Tubingen het eerst de geslachten bij de planten, en veertig jaren later was het linnaeus gegeven om daarop zijn beroemd stelsel te grondvesten.

Men moet evenwel niet denken, dat een ieder maar zoo voetstoots de waarheid van den grondslag van dit stelsel aannam; even als thans rekende men elkander gaarne na, doch ook evenmin als thans schaadde dat aan de goede zaak.

Koelreuter was een van degenen, welke, in 1761 en later, talrijke proeven over de bevruchting der planten nam en het bewijs leverde, dat men door kunstmatige bevruchting (door kruising) bastaarden kan voortbrengen. Hierdoor werd dus bewezen, dat het komen van het stuifmeel op den stempel noodig is om ontkiembare zaden [ 138 ]voort te brengen en men wel degelijk geslachten bij de planten moet aannemen. Vreemd mag het daarom genoemd worden, dat in 1812 henschel en schelver op eene zeer scherpzinnige en geestige wijze zochten te bewijzen, dat er bij de planten volstrekt van geene geslachten sprake kon zijn, en men even goed den stempel kon bepoederen met zwavelbloem, koolpoeder en straatvuil om ontkiembare zaden te verkrijgen. Ik geloof, dat men thans de leer der bevruchting als op eene rots gegrondvest kan beschouwen. Jaren zijn en moesten er verloopen, voordat ook deze eenvoudige waarheid als waarheid werd aangenomen. Doch linnaeus was zoo zeker van zijne zaak, dat men hem evenmin van het begrip van een planten-huwelijk had afgebragt, als galilei van zijne leer over de draaijing der aarde. Thans toch weet een kind reeds, dat hij gelijk had, toen hij zeide: En zij draait toch!

 

---

 

Zijn al de deelen der bloem volkomen ontplooid, is zij, zooals wij het noemen, in vollen bloei, dan hebben de geslachtswerktuigen een aanzienlijken trap van ontwikkeling bereikt. Het bovenste gedeelte van den stamper, de stempel, is met eene kleverige vloeistof overdekt geworden, en de meeldraden bezitten thans eene geneigdheid om zich naar alle zijden te kunnen bewegen. In die beweging deelt ook soms de stempel en wij zien in dat geval beide naar elkander toebuigen. Deze beweging is niet in alle bloemen dezelfde, en wordt ook niet bij alle planten waargenomen; evenmin is zij willekeurig, maar zoo veel is zeker, dat zij naar vast bepaalde wetten in de natuur plaats heeft.

De tien meeldraden van de Kalmia b.v. buigen zich naar den stempel en plaatsen er zich om heen, evenals de spaken om de as van een wiel. Elk dezer meeldraden zit in de bloemkroon in een daarvoor bestemd hokje, en elke meeldraad blijft daarin zoo lang zitten, totdat de stuifmeelhokjes opengesprongen zijn en dus het stuifmeel een uitweg kan vinden; dan naderen zij een voor een den stempel met hun geopend meelknopje, strooijen het stuifmeel er op uit, blijven nog korten tijd er op rusten, waarna zij zich terugtrekken om hunne vorige plaats [ 139 ]weder in te nemen. Bij de Perzische keizerskroon of lelie (Fritillaria persica, L.) heeft deze toenadering om den anderen plaats; van de zes meeldraden gaat b.v. eerst de eerste naar den stempel, dan de derde, vervolgens de vijfde en eindelijk de tweede, vierde en zesde.—Bij de Steenbreekachtige gewassen, waartoe b.v. onze bekende moederplant behoort, gaan zij altijd twee en twee, en verwijderen zich ook weder paarsgewijze; bij de tabak en aardappels gaan alle vijf de meeldraden te gelijk, terwijl bij alle grootbloemige Cacteën er vele te gelijk zich op den stempel plaatsen, en wanneer deze terug trekken, volgen weder anderen. Bij de berberis hebben de meeldraden eenen bijzonderen prikkel noodig om tot den stempel te naderen, en een insekt of ook wel eene geringe aanraking aan den meeldraad is voldoende om hen daarheen te zien trekken, waar de natuur wil, dat zij aan hunne bestemming zullen beantwoorden.

Niet bij alle planten hebben de meeldraden die bijzondere neiging om zich te bewegen, want er zijn ook, die in hunne eens aangenomen stelling blijven volharden, en de stamper verpligt is den meeldraad te naderen. Bij de bekende juffertjes in 't groen (Nigella damascena., L.) b.v. zijn de stampertjes veel langer dan de meeldraden, en de eersten moeten zich dus vernederen en hunne lieve hoofdjes naar de mannen buigen. De stamper van de smalbladige Epilobium (Epilobium angustifolium, L.) buigt zich ook tot de meeldraden, vertoeft eenige dagen onder hen, en verwijdert zich dan weder. Bij onze gewone brem (Sarothamnus vulgaris, Wimm) staan de meeldraden in twee rijen, waarvan de eene rij hooger is geplaatst dan de andere; de langste onder hen zijn later volgroeid dan de overige, en zoodra de stijl van 't stampertje lang genoeg geworden is om uit het haar omsluitend bloemhulsel te voorschijn te komen, kromt het zich beneden waarts en laat zijn hoofdje rusten tusschen de geopende meelknopjes der kleinste meeldraadjes. In dien tijd neemt evenwel het stampertje in grootte toe, zoo zelfs, dat het na eenige dagen even lang is als de andere meeldraden, welke thans ook rijp zijn geworden en haar nu als het ware tot een bezoek uitnoodigen. De twee meeldraden van de Collinsonia canadensis, L. staan ver van elkander verwijderd, en de eene heeft veel vroeger zijne ontwikkeling bereikt, dan de andere; daarom buigt de stamper zich het eerst naar [ 140 ]het reeds volgroeide meelknopje om daar een of twee dagen op te rusten, en eerst dan nadert het 't andere, om dit gelijk gunstbewijs te doen deelachtig worden.

Bij planten, in welke de meeldraden met het stampertje of de stampers op de eene of andere wijze vereenigd zijn, kan natuurlijk van geene toenadering, noch van de eene, noch van de andere zijde sprake zijn. Hier moet dus de haar opgelegde verpligting op eene andere wijze vervuld worden, en de algoede natuur heeft ook bij deze op eene treffende wijze voor die vervulling gezorgd.

Zoo wordt b.v. tijdens dat het stuifmeel in de bloem der Neottia Nidus avis, Rich. zijne volkomene ontwikkeling heeft bereikt, de bevruchting mogelijk gemaakt door een klein draadje, dat de rol van koppelaar tusschen meeldraad en stamper op zich neemt. Bij andere Orchideën zijn het weder insekten, die het bevruchtingswerk moeten bevorderen, door in de bloemen het stuifmeel met hunne pootjes op te nemen en het op den stempel te brengen. De bekende vanilleplant (Vanilla aromatica, Sw.) moet in onze warme bewaarkasten altijd kunstmatig bevrucht worden; doch in Brazilië en West-Indië, waar zij in het wild groeit, doen het de insekten. De vanille-cultuur op Java viel niet mede, te vergeefs wachtte men op vruchten; de reden hiervoor was, dat in West-Indië eene zekere soort van insekten op de vanille-bloemen azen, en deze op Java ontbrekende, kon de bevruchting niet plaats hebben. Sedert bevrucht men de vanille-bloemen op Java kunstmatig en dragen de planten overvloedig vruchten. Wij zien het, dat bij vele Orchideën, ook omdat zij doorgaans maar één meeldraad hebben, de wijze van voortplanting aan vele bezwaren onderworpen is; daarom heeft de natuur hen nog, behalve in de bloemen, andere organen gegeven om de instandhouding der soort te verzekeren. Aan den ouden bol namelijk ontwikkelt jaarlijks een jong bolletje; hoe ouder nu de bloeijende bol wordt, des te grooter wordt de jonge; en is de plant uitgebloeid en alles dus van de oude plant tot de aarde wedergekeerd, dan blijft de jonge bol bewaard om op een volgend jaar te bloeijen, weder aan een kind het leven te geven, om eindelijk zelf aan den cyclus der natuur den tol te betalen.—Ook hier dus liggen [ 141 ]dood en leven naast elkander, doch, evenals overal in de natuur, bevat de eerste altijd de kiem in zich voor een nieuw leven.

Bij de één- en tweehuizige planten of eenslachtige bloemen, bij de zoodanige waar de eene bloem alleen meeldraden, de andere alleen stampers bevat, moet, zooals nu als van zelf begrepen zal worden, de bevruchting nog moeijelijker plaats hebben. Wij hebben straks reeds gezien, dat bij den dadelpalm b.v. de mensch de rol van koppelaar moet spelen; maar aangezien er reeds planten waren, voordat hij er was, moest de natuur zich zelve redden en doet zij dat ook,—en waardoor?

Deze planten zijn als het ware met mannelijke bloemen als overladen, het stuifmeel is ligt en wordt dus door het zachtste koeltje in den dampkring opgenomen; door eene sterkere beweging der luchtzee voortgestuwd en gebragt ter plaatse waar het te huis behoort, op de vrouwelijke bloemen. Bij de eenhuizige heeft dus de bevruchting gemakkelijker plaats dan bij de tweehuizige en toch is bij beide nooit gebrek aan goede vruchten; als voorbeelden der eerste hebben wij straks reeds genoemd den elzenboom, den eik, hazelaar en tamme kastanje, en als tweehuizige, de wilgen, de hennep en de hop.—Bij de tweehuizige waterplanten moet de natuur zich weder op eene andere wijze behelpen, en onder deze noemen wij b.v. de Valisneria spiralis, L., eene in het zuiden van Europa onder in diepe, doch heldere wateren groeijende plant. Het bevruchtings-proces kan onder water niet plaats hebben, want de kleverige stof van den stempel, zoo noodzakelijk tot bevordering van de ontwikkeling van het stuifmeel, zou er afgewasschen worden. Het moet dus op eene andere wijze plaats hebben, en, om het mogelijk te maken, plaatste de natuur de vrouwelijke bloemen op eenen spiraalvormig opgerolden bloemstengel. Nadert het tijdstip der bevruchting, dan ontrolt zich deze stengel, totdat de bloemen gelijk met het watervlak zijn en door de golfjes hierover heen en weder bewogen worden. De bloemstengel der mannelijke daarentegen is kort en deze bloemen blijven dan ook onder water; het water moet bij deze dus als voermiddel dienen, en laten de geopende meelknopjes nu hun stuifmeel los, dan gaan deze, door hunne ligtheid, naar boven en verspreiden zich over het watervlak. [ 142 ]Nu zoeken de vrouwelijke bloemen het stuifmeel op,—een koeltje, een golfje is er noodig om ze op het watervlak te doen buigen en de vruchtbaarmakende stof op te vangen; is dit geschied, dan rolt de spiraalvormige steel zich weder op, de vrouwelijke bloem duikt weder naar de diepte en laat hare vrucht vormen in de onmiddelijke nabijheid van haren echtvriend.

Dat de insekten een grooten invloed uitoefenen op de bevruchting der planten, is straks reeds gezegd bij de vanille b.v., doordat zij of aan de haartjes hunner pootjes of van hun onderlijf de bevruchtende stof medenemen. Een voorbeeld zouden wij hier nog bij kunnen voegen, hetwelk meer in den waarnemingskring van een ieder ligt. De bloemen van den moffepijp (Arislolochia Sipho, l'Her), eene plant veelvuldig in tuinen gekweekt, én om hare schoone hartvormige bladen, én omdat zij zoo geschikt voor muurbedekking is, heeft hare meeldraden ook vereenigd met den stamper, waardoor de bevruchting onmogelijk is. Het bloemdek dezer bloemen heeft de gedaante van een was- of oliekop, dus van boven eene naauwe opening, waarin bovendien nog naar beneden gerigte haartjes zijn; kleine insektjes dringen door die naauwe opening naar binnen, en bewegen zich in de holte onder in de bloem, waardoor zij de stuifmeelhoopjes loswerken en zoodoende op den stempel brengen.

Het zijn bij deze en andere bloemen de afgescheiden suikerachtige stoffen, die de insekten naar de bloemen lokken en daardoor in de hand der natuur de middelen worden om haar voor ondergang te verhoeden.—Alles hangt dus in haar als het ware aaneen, en zoowel de mineralogische produkten als de planten en dieren vormen een' onafgebroken schakel in deze bewonderingswaardige huishouding; want zouden er niet honderden van voorbeelden aan te halen zijn, waar een klein scheurtje in dien schakel een stilstand, eene uitsterving heeft voortgebragt? Een enkel voorbeeld: het roekeloos uitroeijen van insektenetende vogeltjes, vermeerdert verbazingwekkend b.v. de rupsen, en wat deze voor schade aan hout- en andere gewassen te weeg kunnen brengen, is overbekend.

Dat de insekten naar de bloemen zouden toegetrokken worden door hare kleuren, zullen wij voor rekening laten van de waarnemers, [ 143 ]doch zooveel is zeker, dat sommige insekten eene bepaalde voorliefde voor deze of gene plant hebben, zooals dat ook de vanille-kultuur op Java heeft geleerd.

 

---

 

Zijt gij, lezer, wel eens in eene orchideën-kas geweest? Hebt gij wel eens bewonderend door eene warme kast gewandeld? Zijt gij wel eens op eene tentoonstelling van bloemen geweest? Zeker toch hebt gij in de vrije natuur in den bloeitijd wel eens rondgedoold; door weiden en dreven, langs meren, beekjes, riviertjes en rivieren, door bosschen of over de heide. Is u daar nooit iets opgevallen? Zeker ja! Want wie zou 't niet opmerken, dat de planten in vollen bloei zijnde, het frischte er uitzien, en dat de grootste reinheid, de zuiverheid en de gloed der kleuren dan hunnen hoogsten trap hebben bereikt. Wel is er onderscheid in dien gloed, in de krachtvolle kleurentinten, want een hijacinth heeft doffer gloed dan eene tulp; deze weder doffer dan eene azalea of camellia; de goudgele tinteling der wilde ranonkels steekt weder af bij de zachte kleurenmengeling van viooltje of vergeet-mij-nietje; en de volheid van alles wordt bereikt in de grootbloemige cacteën of in de overheerlijke orchideënbloemen. De bloem der keerkringsgewesten is schitterender dan die van 't noorden; maar de zachtere kleuren uit de noordelijke gewesten zijn even zuiver en vol gloed, als de weelderige kleuren der in de warme gewesten van den aardgordel bloeijende planten.

In dien tijd, waar de plant op de oppervlakte der aarde ook mag bloeijen, in den bloeitijd, zoo als men het noemt, spreidt de bloem haar bloemkroon of hare bloembladen krachtig, onbevlekt en sierlijk uit, en wat wonder ook, het is het levenstijdperk, waarin het eerste liefdevuur, de ware liefde, ontvonkt. Juist dan wordt in de wezenlijke deelen der bloem een nieuw, een hooger leven opgewekt; de meelknopjes openen zich; de stempel heeft de kleverige suikerachtige stof vooraf reeds bereid; de uitstorting van het stuifmeel op den stempel heeft plaats gehad of zal plaats hebben.

[ 144 ]Nemen wij tot voorbeeld eens eene tulp: de driedeelige stempel is geopend, het stuifmeel valt uit de meelknopjes op hem, en hij sluit zich weder. In de kleverige stof zwelt de stuifmeelkorrel op; het buitenste huidje van dezen korrel blijft onveranderd, doch het binnenhuidje zet zich uit en komt door eene opening, even als een blaasje, door het eerste heen, en wordt tamelijk snel, soms in eenige minuten, soms in eenige uren tot eene blind uitloopende buis vervormd (fig. 15). Deze buisjes gaan nu door den vleezigen of hollen stempel en het stijlkanaal heen om zoo spoedig als maar mogelijk is te komen bij de eitjes, de toekomstige zaden (fig. 16). Van de lengte van het stijlkanaal hangt natuurlijk ook af de lengte dezer buizen, en bewonderenswaardig is het zeker, dat de lengte dezer soms eenige duizende malen de doorsnede van de stuifmeelbolletjes kan overtreffen. Als voorbeeld behoeven wij dan ook maar te noemen de grootbloemige cacteën, waar de kleinte der stuifmeelkorrels en de lengte van den stamper dadelijk in het oog springen.—Elk stuifmeelkorreltje komt door dit buisje slechts met één eitje in aanraking, en gaan wij nu kortelijk na de vereischten tot de bevruchting noodig, dan behooren hiertoe een kleverige stempel, het vallen van het stuifmeel op dezen, het ontwikkelen der stuifmeelbuizen en het komen van hen bij de eitjes.

Het bloemkroonkleed omsluit deze teedere deelen, en wij mogen gerust aannemen, dat het dient om deze te beschutten, zoo wel wanneer zij nog in den knop besloten als wanneer de bloemdeelen ontplooid zijn. En toch beschut dat kleed niet altijd de bevruchting. Wij weten, dat de bloemen zich op tijden openen, die het eene jaar niet veel van het andere verschillen. Eene warme lente en een warme zomer mogen den bloeitijd vervroegen, koude hem later doen plaats hebben, — die tijdruimte is niet groot. Een zware en lang aanhoudende regen, ook een sterke wind is voldoende om of het stuifmeel van den stempel af te spoelen, of het uit de geopende meelknopjes mede te voeren; in beide gevallen komt het niet ter plaatse waar het te huis behoort, het komt niet tot ontwikkeling,—het maakt geene buizen.

In weinige minuten kunnen door de vernietiging van het stuifmeel duizende guldens verloren gaan; het is u bekend, hoeveel kersen, [ 145 ]appels, peren en pruimen er elk voorjaar afvallen! Dit zijn allen of meest allen onbevruchtbare vruchtbeginsels, die daarom ook rimpelig en geel gekleurd zijn. De invloed, dien de koude op de vrachtjes der abrikozen en perziken uitoefent, is u bekend; dus ook daarvoor beschut het teeder bloemkroonkleed niet. Deze zijn toch allen versnaperingen voor eene fijne tong, doch een voorbeeld van den invloed, welken de al of niet bevruchting der eitjes op eene geheele maatschappij kan uitoefenen, mag ik niet verzwijgen, b.v. de duurte van de geworden hoofdvoedselen van den mensch: aardappelen en graanvruchten in den winter van 1846 op 1847. Waardoor stegen de prijzen dezer laatste zoo? Waardoor was er gebrek aan rogge, tarwe, enz.? De lente van 1846 was gekenmerkt door eene zeer veranderlijke weersgesteldheid, dan eens regen, dan weder zonneschijn, afwisselend op eenen dag. Hierdoor ontstaat bij de planten eene ziekte, welker verschijnselen men met den algemeenen naam van roest bestempelt. Deze roest is eigenlijk een parasitische zwam, welke zich op alle deelen van de plant kan ontwikkelen, van den stengel tot de vrucht. Dit zelfde plantje ontwikkelde zich toen in de rogge-aren en wel in de onmiddellijke nabijheid der geslachtswerktuigen; zijne zaadjes (sporidiën of spoorkorrels) vermeerderen op schrikverwekkende wijze; deze vielen op den stempel, en het stuifmeel, dat later ontwikkelde, vond de plaats, door hen ingenomen; het kon niet in het kleverige stempelvocht tot ontwikkeling komen, het verdroogde,—het eitje bleef onbevrucht,—de oogst was mislukt.

Gaan wij nu over tot de beantwoording der vraag: hoe heeft de bevruchting plaats? Wij weten reeds, dat de stuifmeelbuizen door het stijlkanaal heen in het vruchtbeginsel dringen en daar met de eitjes in verbinding treden. Elk eitje bestaat uit drie deelen: een uitwendig huidje, een tweede huidje en de kern (fig. 17 a, en b.) De twee bekleedsels van de kern (fig. 17 a. en 17 b., u.h. en t.h.) zijn uit eene ontelbare menigte cellen zamengesteld en dienen tot beschutting van de kern. Deze vormen in de rijpe vrucht de buitenste vaste bekleedsels van het zaad, zooals dat b.v. duidelijk te zien is aan de pitten der appels, van de gepelde amandelen, enz.

[ 146 ]In de kern of dat deel, hetwelk den geheelen inhoud tusschen de bekleedsels inneemt, vindt men eene groote cel, welke gewoonlijk de kiemzak (fig. 17 a. en 17 b., k.z.) genoemd wordt, en eigenlijk de plaats is tot waar de stuifmeelbuis moet doordringen, met andere woorden, welke bevrucht moet worden. Door de beide bekleedsels heen gaat eene opening tot de kern en den kiemzak, en dit kanaaltje wordt door de meeste schrijvers micropyle genoemd, of ook stomium, het mondje (fig. 17 a. en b.p.) hierdoor moet nu de stuifmeelbuis heen, wil zij de bevruchtende stof aan den kiemzak afgeven.

Welke kracht is het, die de stuifmeelbuis haren weg zoo zeker aanwijst? Welke gids is het, die haar door dien doolhof van honderden en duizenden cellen heen, van den stempel, door het stijlkanaal tot een enkel eitje in den kiemzak brengt?

Wij weten het niet! Doch duid ons dit niet ten kwade, want het onwetend schouderophalen heeft hier ook waarde!

Laat de zoöloog eens verklaren, hoe een trekvogel, in het ruime luchtgewelf, zonder kompas, den kortsten weg vindt naar zijn ander vaderland! Hoe eene postduif te Genève opgelaten den weg naar Brussel vindt, waar zij geboren en gevoed was,—en wie verklaart het, hoe zij dien afstand van 130 uren in 13½ uur aflegde?

De onderzoeker leert evenwel uit den onbegrijpelijken togt van de stuifmeelbuis, dat alles in de natuur naar vast bepaalde wetten plaats heeft en naar die zelfde wetten in stand gehouden wordt.

De natuur leert hem, dat ook in de plantenwereld, evenals in de onbewerktuigde schepping, alles door verwantschap plaats heeft. Bestond er geene neiging in de natuur, dat alles zich met elkander verbinden kon, hoe zou alles dan onderhouden kunnen worden? Hoe zouden gassen, vloeibare of vaste ligchamen kunnen gevormd of ontleed worden? Hoe zouden planten, hoe dieren zich kunnen vermenigvuldigen?

Alles hangt dus af van ééne kracht, van ééne neiging, van één gevoel en dat alles drukken wij uit door het schoone woord: liefde!

 

---

 

Op het oogenblik dat de stuifmeelbuis den togt naar den kiemzak [ 147 ]begint, zijn er in dezen eenige, meestal drie, kleine blaasjes voorhanden, die men kiemcellen noemt, en uit een van deze ligchaampjes moet na de bevruchting de toekomstige plant ontstaan. De trotsche eik, de meer dan honderd voet hooge palm, het zware bamboes, de stevig gedoornde cactus, het teedere grassprietje, het liefelijke viooltje, zij allen waren eens bij hunne vorming, dat weeke nietige kiemcelletje! Is eenmaal de weeke stuifmeelbuis tot de kiemcel in den kiemzak doorgedrongen, dan hecht zij zich aan deze vast, en zweet nu de bevruchtende stof door den wand van de cel heen (fig. 17 b. s.b.b.), evenals water, om een grof voorbeeld te noemen, door vloeipapier heen sijpelt. Men noemt dit verschijnsel, dat trouwens overal plaats heeft waar vochten van verschillende digtheid door een vliezig tusschenschot gescheiden zijn, endosmose.

Zoo als wij reeds gezegd hebben, is de bevruchtende stof eene taaije, korrelige vloeistof, en eene geringe hoeveelheid is er slechts van noodig om dat schijnbaar doode celletje tot een levend individu te vervormen. Het is dus noodig, dat er even zoo vele stuifmeelbuizen door het stijlkanaal gevoerd worden, als er eitjes in het vruchtbeginsel voorhanden zijn; dat gebeurt ook, doch altijd gaan er oneindig meer door, en dat wel om de eenvoudige reden, dat de natuur nooit karig te werk gaat, maar altijd in overvloed geeft. Even voor de bevruchting geraakt deze korrelige vloeistof in de buis in beweging; heeft dit plaats gehad dan stolt zij, wordt kruimelig en verdwijnt met de nu afstervende stuifmeelbuis.

Is de kiemcel in het plantenei bevrucht, dan zet zij zich tot een grooter ligchaampje uit; dit grooter wordend individu is de nieuwe kiem en kan onder anderen zeer duidelijk gezien worden in boonen, amandels, eikels, enz, en wel tusschen de twee helften van deze zaden, als een klein puntje. Dit puntje is niets anders dan het aanstaande plantje, en wonder is het voorwaar, dat in die kiem eene kracht is weggelegd, om altijd hetzelfde individu, als dat waarvan het eitje ontsproten is, voort te brengen.

Onverklaarbaar! en toch, wanneer men verschillende eitjes onder het mikroskoop beschouwt, is er bijna geen onderscheid aan waar te nemen!

[ 148 ]Zijn de stoffen in het eene individu anders gegroepeerd dan in het andere? Wie zal het zeggen?

Aan de kiem of het kiemplantje vindt men meestal de beginsels van worteltje en stengeltje, en aan den top van dit laatste een teeder knopje, bevattende de eerste blaadjes. Om de kiem in den kiemzak of in het overige van het eitje wordt bij de meeste zaden eene celachtige massa gevormd, het ei- of kiemwit, en de vorming van deze stof houdt als het ware gelijken tred met de ontwikkeling van het eitje, want, wordt dit laatste grooter, ook de hoeveelheid kiem- of eiwit vermeerdert. Dit kiem- of eiwit dient in het eerst het jonge plantje, de kiem, tot beschutting, en bij de ontkieming, als eerste voedsel.

Dat geeft de altijd zorgende natuur het mede, om het jonge kind te voeden, tot zoo lang het groot en krachtig genoeg geworden is om zich zelf te helpen, tot zoo lang de kiem in de aarde geworteld is en zich zelve kan voeden.

 

---

 

In het kiemwit of ook tusschen de zaadlobben besloten, kan de kiem langen tijd haar ontkiemings- of ontwikkelings-vermogen behouden; die tijd is niet bij alle zaden even groot en heeft zijne grenzen; zoo moeten b.v. de vruchtjes van den beerenklaauw (Heracleum) dadelijk na het rijpen uitgezaaid worden, willen zij dat vermogen behouden; zij overwinteren in den grond en loopen in het voorjaar verder uit. Bij de meeste planten evenwel duurt die eigenschap twee jaren, bij anderen zes, acht en tien, bij sommige zelfs honderd en meer jaren. Opmerkelijk is het, dat sommige zaden in dien schijnbaren slaap eenen graad van koude, waarbij zelfs kwik bevriest, zonder nadeel kunnen verdragen, maar daarentegen bij blootstelling aan eenen verhoogden warmtegraad spoedig hun ontkiemingsvermogen verliezen. Eene bewaring op koele, donkere plaatsen en vooral eene zorgvuldige afsluiting van luchtstroomen doen hen veel langer goed blijven. Men heeft zaden, welke in eene diepte van 360 voet sedert onheugelijke tijden bewaard waren, behoorlijk zien ontkiemen, waarvan wij als voorbeeld slechts behoeven te noemen de bekende mumie-tarwe (Triticum [ 149 ]compositum album, Willd.?). Lindley geeft op, zaden van de framboos te hebben zien ontkiemen, welke zeker 1600 à 1700 jaren oud waren, terwijl het bekende daadzaken zijn, dat boonen en meloenpitten, die 30, 60 en 100 jaren oud waren, zich behoorlijk ontwikkeld hebben.

Eerst door uitzaaijing wordt de kiem uit zijn vast omhulsel te voorschijn geroepen. Zij ontwaakt als het ware en met haar ook het groenend tapijt der aarde! Zij voedt zich dan uit en door de aarde, en als dankbare spruit spreidt zij in volle pracht al hare deelen uit over dat tapijt.

Ook hier leeren wij weder, dat in de eenvoudige werkplaats der natuur alles naar eene vaste wet plaats heeft; dat alles slechts omzetting is, dat de eene stof daardoor in de andere overgaat, en dat elk individu, hetzij groot of klein, er zijn deel aan heeft.

Heeft de bevruchting plaats gehad, dan wordt het vruchtbeginsel geheel veranderd, het zwelt op, het wordt langzamerhand grooter; de bloem verliest hare kleurenpracht, de bloembladen, de bloemkroon of het bloemdek worden flets, zij verdroogen—en vallen af! De gloed der liefde is uitgedoofd;—de mannetjes sterven af; zij hebben, ja, geleefd en lief gehad, doch hun doel is vervuld; ook de stijl en de stempel verwelken; een nieuw, een hooger leven wordt te voorschijn geroepen,—de bloem is moeder geworden.

Al hare zorgen besteedt zij nu aan de aan haar toevertrouwde kinderen; al hare schoonheid, al haar luister heeft zij voor hen afgelegd; zelfs hare liefde heeft zij geheel aan hen overgedragen, en moet het zijn, dan zal zij zich zelve voor hen opofferen, zoodra zij hare taak voleindigd rekent en hare kinderen rijp ziet worden voor een nieuw leven.

Dan breekt zij gewillig het hen omsluitend hulsel open, neemt hare kinderen uit de wieg, die hen zoo lang koesterde en tot veilige rustplaats verstrekte, en staat ze af aan hunne tweede moeder, de natuur, opdat die hen weder aan de aarde moge toevertrouwen, die door haren alles bezielenden adem, op hare beurt, weder zorgt voor een met kleuren doorweven tapijt, waarop wij wandelende en denkende mogen leven, leeren en genieten.

[ 150 ]Den lezer, die ons tot hier getrouw gevolgd is, zal gebleken zijn, dat er eene groote overeenkomst bestaat tusschen het huwelijk bij planten en bij dieren, en toch wordt dit nog duidelijker, wanneer men de vorming van bastaarden naauwkeurig nagaat.

In den muilezel herkent een ieder een bastaard van den ezel en het paard; en hij, die onze huisdieren, b.v. onze honden en duiven naauwkeurig nagaat, zal in deze beide geslachten meer dan honderd variëteiten, alleen door kruising ontstaan, kunnen opteekenen. Ook bij de planten kan men bastaardvormen voortbrengen, en wel door het stuifmeel van de eene plant over te brengen op den stempel van eene andere. Zoo als wij reeds gezegd hebben, gebeurt dat in de vrije natuur ook, en vindt men hiervan vele voorbeelden bij de distels, de toortsen (Verbascum), eenige boekweitachtige planten (Polygoneaë) en anderen.

Deze bastaarden houden het midden tusschen de twee soorten, welke men gekruist heeft, b.v. van die, waarvan men het stuifmeel genomen heeft, en die, waar men den stempel mede bepoederd heeft. In 1694 is men het eerst op het vermoeden van bastaardvormingen gekomen, en aurikels, duizendschoonen en tulpen waren mede van de eerste planten, waarbij men deze waarnam.

Om de kruising wel te doen gelukken, moet men uit de bloemen, welke men door kunstmatige bevruchting verbasteren wil, zorgvuldig alle meeldraden wegnemen, en dan den stempel bepoederen met het stuifmeel van eene andere bloem. Men moet hierbij vooral in het oog houden, dat men altijd twee planten neemt van hetzelfde geslacht of uit dezelfde natuurlijke familie, en ten andere, dat men een overvloed van stuifmeel moet nemen, meer dus dan de natuur daarvoor noodig heeft; doch onze moeite wordt dan ook ruim beloond, aangezien alle bastaardvormen veel langer in bloei blijven.

Hoewel de bastaarden voor den plantkundigen zeer weinig waarde hebben, zoo is toch de zoo even genoemde eigenschap de reden, dat zij in de horticultuur zoo gewild zijn. Zij zijn het juist, welke vertier en leven geven in den zoo uitgebreiden bloemenhandel, waardoor thans nog, doch vroeger ook, vele millioenen in omloop werden gebragt.

Wie herinnert zich b.v. niet den zoo beroemd geworden Hollandschen [ 151 ]tulpenhandel. Deze handel toch berustte alleen op het vormen van bastaarden, en een veranderd streepje in de bloemdekbladen, eene veranderde kleurschakering was voldoende om duizende guldens voor een enkel bolletje te geven. Van 1634 tot 1637 werd deze handel in sommige Hollandsche steden met eene ongekende woede gedreven, zoo zelfs, dat te Hoorn een huis, later tot kerk gebruikt, voor drie tulpenbollen werd verkocht. Een pond zoogenaamde Fransche kroonen werd verkocht voor twaalf honderd gulden, — de Admiraal van Enkhuizen voor zes honderd zestig gulden het lood. De prijs der bollen steeg ver boven de waarde van goud, parelen en edelgesteenten. Zoo werd een enkele bol verkocht voor 2 last tarwe, 4 last rogge, 4 vette ossen, 8 vette varkens, 12 vette schapen, 2 okshoofden wijn, 4 tonnen bier, 2 tonnen boter, 1000 ponden kaas, 1 bed met toebehooren, 1 pak kleederen, en een' zilveren beker, toen te zamen waard ƒ 2500. Een Semper-Augustusbol, wegende anderhalf kwart lood, werd verkocht voor ƒ 2000, onder beding, dat de kooper dien bol niet mogt verkoopen. De verkooper meenende, dat hij zijn woord niet had gehouden, verkocht er later drie van voor de verbazende som van ƒ 30,000. In Alkmaar werd den 5den Februarij 1637 in den Nieuwen-Schuttersdoelen, voor de erfgenamen van wouter bartolomeus zoon, die in genoemden Doelen kastelein was geweest, voor ƒ 90,000 aan tulpenbollen verkocht. Eén persoon had te Amsterdam met dien handel, in vier maanden tijds, ƒ 60,000 gewonnen.

Die dolle handel ging in het laatst zoo ver, dat huizen, landerijen, noch goederen er meer veilig voor waren; tot dat eindelijk sommige bloemisten besloten er een einde aan te maken, en den 24 Februarij 1637 voorstelden, dat alle koopen, die voor het einde van November 1636 gedaan waren, stand zouden houden, doch van de latere de kooper zou mogen afzien, mits rouwkoop gevende tien procent en den eigenaar den bol latende. Den 27sten April 1637 bevestigden de Staten van Holland en West-Friesland dit door een plakkaat en maakten zoodoende aan dezen handel, die velen schatrijk, doch nog meer doodarm gemaakt had, een einde^[23].

[ 152 ]Elke tijd had zijne lievelings-bastaarden: zoo waren het eens de aurikels, duizendschoonen, violieren en asters; dan weder dahlia's, stokrozen, jalappe's, convolvulaceën; later fuchsia's, begonia's, petunia's, calceolaria's, rozen, cacteën, pelargonium's of geranium's, chrysanthemum's, gloxinia's en honderden meer.

Wanneer evenwel de bastaard-vorming alleen van toepassing was op sierplanten, welk nut zou de maatschappij er van hebben? Betrekkelijk weinig; enkele bloemisten zouden er mede gebaat zijn, doch de maatschappij won er niets mede!

Neen, geachte lezer, men kan even goed planten, welke tot voedsel dienen, door kruising verbeteren, veranderen, veredelen. Evenals men de paardenrassen door kruising veredeld of verbeterd heeft, al naardat het doel zulks vorderde; gelijk men slagtvee, melkvee, schapen en varkens volgens datzelfde beginsel veredeld, misvormd, van hunne natuurlijke gedaante afgeleid heeft, door de gebruikelijke deelen te vergrooten of te vervormen; even als men thans, door kunstmatige bevruchting, de op sommige plaatsen uitgestorven visschen weder in die wateren tracht te brengen en door kruising wil veredelen^[24], zoo ook heeft men plantendeelen, dienstig tot voedsel voor mensch en dier, veredeld, misvormd, vergroot.

Het stuifmeel van den kweeappel, gebragt op den stempel van gewone appels of peren, vergroot de vrucht dezer laatste; druiven, aardbeziën en sommige moesvruchten zijn door kruising vergroot; onze kool- en salade-soorten zijn door dat zelfde beginsel misvormd en alle stengelachtige deelen met de bladen tot een monsterachtig grooten bladknop ineengegroeid; de bloemkool is eene monsterachtige vervorming van bloemstengels en bloemen, en zoo zien wij, dat vele deelen der plant door kruising en cultuur vervormd zijn, al naardat de mensch het een of ander deel er van aan zich wenschte dienstbaar te maken.

Hebben de bastaarden eens rijpe (ontkiembare) zaden gegeven, dan zijn deze niet alleen voor uitzaaijing geschikt, maar bovendien behouden sommige de eigenschap om vruchtbare zaden te blijven geven, [ 153 ]waaruit dezelfde bastaard te voorschijn komt, welke door aanhoudende en zorgvuldige kweeking nog veel kan veredeld worden.

Hieruit zien wij, dat de mensch gedeeltelijk de natuur gedwongen heeft zich aan zijnen wil te onderwerpen. Door in hare verborgen werkplaatsen door te dringen is hem dit gelukt, en zijn er vele zaken in de natuur, waartoe de mensch nooit zal kunnen doordringen, zooveel is toch zeker, dat, tot waar hij is doorgedrongen, hij niet gerust heeft, voor hij het hoe en waarom beantwoord heeft, voor zoo ver ten minste de tegenwoordige stand der wetenschap het hem toeliet.

En zoo nu iemand dezen of genen in het groote laboratorium der natuur bezig ziet, om het te doorsnuffelen met mikroskoop, vergrootglas, pincetten, scalpellen of scheikundige herkenningsmiddelen, of hem bosschen en velden ziet doorkruisen, of poelen, veenen, beeken of rivieren ziet onderzoeken om het werk van den grooten bouwmeester na te gaan, haal dan niet medelijdend de schouders op, maar denk: ik begrijp zijn streven, want niet alleen bevordert hij de wetenschap, maar maakt hij ook, dat ons het genieten aangenamer en gemakkelijker wordt.

 

---

 

[ 154 ]

 

VERKLARING DER FIGUREN.

Fig. 1. Bloem van de muurbloem (Cheiranthus Cheiri, L.) , veelbladige bloemkroon.		k.b. kelkbladen; b.b. bloembladen; m.d. meeldraden; s.p. stamper.
Fig. 2. Bloem van de haagwinde (Convolvulussepium, L.), eenbladigebloemkroon.		s.b. schutbladen ; k.b. kelkbladen; b.k. bloemkroon.
Fig. 3. Bloem van de herfst-tijdeloos (Colchicum autumnale, L.), bloemdek.		b.d. bloemdekbladen; m.d. meeldraden.
Fig. 4. Een meeldraad.		h.d. helmdraad; h.b. helmbindsel; m.k. meelknopjes of stuifmeelhokjes; o.v. overlangsche vore.
Fig. 5. Meeldraden bij eene lipbloem.		Tweemagtige meeldraden; twee lange en twee korte.
Fig. 6. Meeldraden uit eene kruisbloem.		Viermagtige meeldraden; vier lange en twee korte.
Fig. 7. Meeldraden bij de malvaas.		Meeldraden in één bundel vereenigd.
Fig. 8. Meeldraden bij de vlinderbloemen.		Meeldraden in één bundel vereenigd en één vrij.
Fig. 9. Meeldraden bij den citroen.		Meeldraden in drie of meer bundels vereenigd.
Fig.10. Meeldraden bij de zamengesteldbloemigen.		Meelknopjes der vijf meeldraden vereenigd; 10a zooals in de bloem vereenigd; 10b opengelegd.
Fig.11. Meeldraden met den stamper vereenigd.		m.d. ongesteelde meeldraden; s.t. stempel.
Fig.12. Een stamper.		v.b. vruchtbeginsel; s. stijl; s.t. stempel; e. eitje.
Fig.13. Bloem van eene Primula (sleutelbloem), overlangs doorgesneden.		k. kelk; b.k. bloemkroon; m.d. meeldraden; s.p. stamper; e. eitjes.
Fig.14. Stuifmeel.		14a stuifmeel van Dipsacus fullonum, Mill; 14b van Convolvulus tricolor, L.; 14c van Lythrum.....? 14d van Cuphea procumbens, Cav.
Fig.15. Driehoekige stuif meelkorrel van Epilobium hirsutum, L.		u.h. uitwendig huidje; s.b. a - ontwikkelde stuifmeelbuis; s.b. b stuif meelbuis in het begin van ontwikkeling.
Fig.16. Stamper van Helianthemum denticulatum, Pers. (overlangs doorgesneden).		v.b. vruchtbeginsel; s. stijl; s.k. stijlkanaal; g.c. geleidend celweefsel; s.t. stempel; s.b. stuifmeelbolletjes; s.b.b. stuif meelbuizen; e. eitjes.
Fig.17. Planteneitje , voor (17a) en tijdens (17b) de bevruchting.		u.h. uitwendig huidje; t.h. tweede huidje; e.k. eikern; k.z. kiemzak; p. poortje of mondje; s.b.b. stuifmeelbuis.

 

---

 

[ Afb ]

[ Afb ]

[ 155 ]

AUSTRALIË,
HET OUDSTE VASTE LAND DER AARDE.^[25]

 

---

 

Men is vrij algemeen gewoon dit werelddeel als eene van de jongste formatiën van onzen aardbol te beschouwen. Deze beschouwingswijze zal men bijna zonder uitzondering in alle aardrijkskundige handboeken aantreffen; en toch schijnen de resultaten van de laatste wetenschappelijke onderzoekingen juist het tegendeel te bewijzen. Zeer bepaald spreekt hierover dr. ferd. hochstetter, in eenen brief aan de keizerlijke akademie te Weenen, geschreven aan boord van de Novara, 14 December 1858. Hij maakt daar melding van de paleontologische verzamelingen, welke de Novara in Sidney toevloeiden, en gaat dan op de volgende wijze voort: «Men kent reeds sedert geruimen tijd overblijfsels van fossiele zoogdieren uit Australië. Maar hoogst verrassend was het resultaat, dat zich nevens groote plantenetende dieren ook de overblijfsels van groote vleeschvretende bevonden, nevens reusachtige Kangoeroes ook groote Dasyurus-soorten, welke eens de heeren van de holen in Australië waren, gelijk de ursus spelaeus eu hyaena spelaea in Europa. Maar nog merkwaardiger, nog verrassender overeenkomsten deden zich op. In het jaar 1847 bragt de heer turner, een kolonist in de Darling-Downs, aan de Condamine-rivier, eene groote verzameling van fossiele beenderen naar Sydney, welke hij uit de alluviale gronden in Kings-Creek, te gelijk met zoetwatermosselen, van welke nog meerdere soorten in die streek leven, had opgegraven. Het gelukte aan de gemeenschappelijke bemoeijingen van de heeren clarke, wall en onzen ongelukkigen landsman dr. leichardt, uit deze overblijfselen een kolossalen schedel van vier voet lengte zamen te voegen, den beroemden schedel van [ 156 ]Diprotodon Australis, volgens owen. Daarmede was eene uitgestorvene kolossale diersoort aangewezen, een dier, dat eene hoogte van tien tot zestien voet bereikt moet hebben, en dat onder de voorwereldlijke dieren op een rang staat met de diluviale dikhuiden in Europa. In de verzameling van den heer turner bevond zich ook de schedel van een tweede uitgestorven buideldier van de grootte van eenen rhinoceros, hetwelk tot het door owen beschreven geslacht Nototherium behoort.

«Men kent, zoo als bekend is, ook in Europa uit de oölith van Stonesfield, overblijfselen van fossiele buideldieren, als de overblijfselen der eerste zoogdieren, welke de aarde bevolkten. Ook de beroemde fossiele voetstappen in den bonten zandsteen verklaart men als de sporen van zoogdieren, die tot de klasse der buideldieren behooren, en het is een algemeen aangenomen gevoelen, dat na het einde van het primaire of paleozoïsche tijdperk, bij den aanvang van de secundaire formatie, de eerste zoogdieren te voorschijn traden, en wel de onvolkomenste typus der zoogdieren, namelijk de buideldieren."

«Men heeft even zoo dikwijls daarop opmerkzaam gemaakt, dat het dierenrijk van Australië en insgelijks het plantenrijk karakters en vormen vertoonen, die op eene merkwaardige wijze afwijken van het dieren- en plantenrijk der overige wereldkarakters en vormen, welke de Jura-periode, of in het algemeen de secundaire formatie in Europa kenmerken. Men heeft daarom Australië een vastland genoemd, dat de ontwikkelingsperioden der andere vastlanden niet is doorgegaan. De resultaten der geologische onderzoekingen in Australië schijnen dit gevoelen te bevestigen, maar niet in den zoo algemeen verbreiden, verkeerden zin, dat Australië een jonger vastland zoude zijn, dat al die geologische ontwikkelingsperioden eigenlijk nog had moeten inhalen, maar integendeel in dien zin, dat Australië buiten twijfel het oudste van alle vastlanden der aarde is, hetwelk in zijne tegenwoordige gestalte het vroegste gevormd is geweest, zoodat zijne tegenwoordige dieren- en plantenwereld, in regtstreeksche afstamming, den oudsten stamboom kan aanwijzen."

«Men kent namelijk in Australië tot hiertoe behalve zeer onbeduidende en beperkte tertiaire gronden (van twee plaatsen is dit slechts [ 157 ]zeker) alleen kristallische gebergten en primaire formatiën van de Silurische groep en daar boven, welke de hoofdmassa van het vastland uitmaken. De geheele reeks van secundaire formatiën schijnt geheel te ontbreken. Uit deze daadzaak volgt noodzakelijk, dat Australië sedert het einde van den tijd der primaire formatie een vastland is, dat nooit weder door de zee bedekt werd en dat bij gevolg sedert den aanvang der secundaire periode door al die ondenkbare tijdruimten heen, in welke Europa aan de geweldigste geologische omkeeringen was onderworpen, een rustige bodem was, waarop planten en dieren in onafgebroken opvolging konden gedijen tot aan den huidigen dag. Uit dit oogpunt beschouwd is het dieren- en plantenrijk in Australië het oorspronkelijkste en oudste der geheele wereld; en daarom schijnt het minder te verwonderen, dat hier nog dierenen plantentypen leven, die in Europa reeds lang uitgestorven en door nieuwe vervangen zijn."

R. 

 

---

 

DE COCA.

 

---

 

De Coca of Erythroxylon Coca, Lam. der kruidkundigen^[26] is eene plant, die in het leven der inwoners van Bolivia en Peru eene allezins belangrijke rol speelt, daar hare bladen als een kaauwmiddel zeer algemeen gebruikt en voor de inboorlingen onmisbaar mogen genoemd worden. Dit middel schijnt bijzondere opwekkende en versterkende eigenschappen te bezitten; immers weken lang kan de Indiaan de vermoeijendste togten doen, zonder bijna iets anders dan zijne cocabladen te gebruiken. In Bolivia wordt de Coca met de asch van eene soort van Ganzevoet of Melde (Chenopodium) en raauwe aardappelen, in noordelijk Peru met gebranden kalk vermengd, genuttigd.

[ 158 ]Omtrent de Coca en zijn gebruik berigt dr. scherzer onder anderen het volgende:

Een koopman uit Teena in Bolivia, campbell genaamd, dien ik op reis aantrof, verhaalde mij, dat hij eens met een Indiaan gereisd had, die dagelijks 30 leguas^[27] te voet aflegde en gedurende dien tijd slechts eenige weinige korrels geroosterde mais gegeten, maar voortdurend Coca gekaauwd had. Wanneer de heer campbell 's nachts op eene rustplaats aankwam, voelde hij zich sterk aangegrepen en vermoeid door den rid gedurende den ganschen dag, terwijl de Indiaan daarentegen slechts zeer kort uitrustte en dan weder, evenals hij gekomen was, de reis te voet vervolgde. Op den 1sten April zond de heer campbell een Indiaan van La-Puy naar Teena, een afstand van 83 leguas, welken hij in 4 dagen aflegde; toen nam hij één dag rust en ving daarop zijne terugreis aan, die hij in 5 dagen volbragt; op zijne heenreize moest hij over een 13000 voet hoogen berg, en toch nuttigde hij gedurende deze vermoeijende voetreis niets dan een weinig geroosterde mais en Cocabladen. Volgens genoemden berigtgever, die gedurende 14 jaren in Bolivia gewoond heeft, oefent het Cocakaauwen geenerlei nadeeligen invloed op de gezondheid uit; hij kende onder anderen zulk eenen Cocakaauwer, die reeds in 1781 aan den opstand van Trysal-Amarn deelnam en toen (in 1859), hoewel ligchamelijk gebrekkig, nog in het volle bezit zijner geestvermogens was. In den regel zijn de Cocakaauwers slank, sterk en spierkrachtig. Op de kaakwerktuigen oefent het Cocakaauwen geen nadeeligen invloed uit, maar toch geeft het bruine vocht, dat van hunne lippen vloeit, aan de kaauwers een vuil en afzigtelijk voorkomen. Het is voor de Cocakaauwers even zwaar en onmogelijk, deze gewoonte vaarwel te zeggen, als dit het geval is met hen, die aan het gebruik van opium of tabak gewoon zijn; zelfs zag men Europeanen, nadat zij langen tijd onder de Indianen van Bolivia en Peru verkeerd hadden, eindigen met aan het gebruik van Coca verslaafd te worden.

Het verbruik van gedroogde Cocabladeren is in Bolivia zoo aanzienlijk [ 159 ]dat het daarvan door de regering geheven regt omstreeks 300,000 dollars oplevert. De geheele opbrengst zal ongeveer 480,000 cesto's (of korven van 25 pond) bedragen, die tegen 8—10 dollars per cesto verkocht worden.

Endlicher schrijft in zijn Enchiridion botanicum, p. 559, aan de Coca nadeelige, vooral voor het zenuwstelsel schadelijke werkingen toe; maar een van de nieuwste berigtgevers over dit onderwerp, dr. mantegassa, in de Medizinische Neuigkeiten, 1859, p. 378—380, zegt daarvan onder anderen het volgende, dat met het bovenstaande beter in overeenstemming is. De kweeking van de Coca of het Bolivische kruid is in de laatste jaren zoo toegenomen, dat de republiek Bolivia daarvan in 1856 voor 13 millioen franken verkocht. Elk arbeider gebruikt het. Het is versterkend, maar ook bedwelmend, zoodat Coquear genoemd worden de personen, die daaraan verslaafd zijn. Zulk een dronkenschap laat echter geene schadelijke gevolgen na. Het is een krachtig opwekkend middel (analepticum).

Welligt ware van de Coca ook voor Europa gebruik te maken; men zoude dit middel b.v. aan militairen bij vermoeijende marschen, aan schipbreukelingen enz. ter opwekking en versterking kunnen toedienen.

H. v. H. 

 

---

 

 

LAMONT'S REIS NAAR SPITSBERGEN^[28] .

 

---

 

In den zomer van het jaar 1858 heeft de heer lamont eenen togt naar het in vele opzigten belangrijke Spitsbergen gedaan. Hoewel dit eiland door vele wetenschappelijke reizigers in de laatste jaren, vooral met geologische oogmerken, bezocht is, rekenen wij toch den lezers van dit tijdschrift geen ondienst te doen door hun het berigt [ 160 ]mede te deelen, hetwelk lamont van zijn onderzoek in het geologisch gezelschap te Londen den 15 Junij jl. heeft gegeven.

Met zijn jagt in Spitsbergen aangekomen, ging hij het Stour-Fiord op, hetwelk naar zijne meening geen inham, maar een sund is, die het geheele eiland in tweeën deelt. De eerste dertig zeemijlen der kust, langs welke hij dit Fiord opvoer, bestonden bijna alleen uit de steile hellingen van twee of drie groote gletschers. Het water was ondiep; zelden bereikte het eene diepte van zestien vademen. Zoo schijnt het rondom geheel Spitsbergen te zijn, waarom ook ijsbergen van zeer grooten omvang zich daar niet kunnen vormen. De gestalte der kusten is zoo, dat zich eerst een vlak slijkerig strand van eene halve tot drie mijlen in de breedte uitbreidt, dat van twaalf tot achttien duim diep hard gevroren of met ijs bedekt is. Dit strand wordt van slijkerige waterloopen doorsneden en is met saxifragen, mos- en vlechtsoorten bewassen, welke den rendieren tot voedsel dienen. Op enkele plaatsen komen rotsstukken voor den dag, die tot de trapformatie behooren. Op deze strandvlakte volgt eene steile slijkerige afhelling, die tot aan de loodregt opstijgende schiefer-rotsen reikt, boven welke de groote gletschers zich uitbreiden. Boven deze vertoonen zich, als zij niet in nevels gehuld zijn, bergspitsen, die waarschijnlijk uit graniet bestaan. In het hooger gelegen gedeelte van deze doorvaart vindt men veel drijfhout, meestal uit dunne pijnboomstammen bestaande, geheel verweerd en van water doortrokken; beenen en geraamten van walvisschen zijn er in grooten getale. Ook vele mijlen in het binnenland en ten minste dertig voet boven het hoogste watermerk ontmoet men drijfhout en walvischbeenen. Op de zoogenaamde «duizend eilanden" worden geraamten van deze dieren gevonden, en wel hoog boven het water op het land. Deze omstandigheden, gevoegd bij de daadzaak, dat de zee rondom Spitsbergen naar het oordeel der robben- en walvischvangers ondieper wordt, bragten den heer lamont tot de overtuiging, dat Spitsbergen en de naburige eilanden uit de zee omhoog rijzen, en wel met eene grootere snelheid, dan zulks met opzigt tot enkele gedeelten van Noorwegen bewezen is.

R. 

 

---

 

[ 161 ]

 

DE TIMMERAARS ONDER DE DIEREN.

DOOR

P. HARTING.

 

---

 

Wanneer men in het voorjaar in de bosschen wandelt, dan hoort men soms een geluid van slagen op het hout, van slagen zoo hard en zoo snel op elkander volgende, dat zij in de verte schier als een roffel klinken. Het geoefende oor van den boschwachter herkent daarin een
Bonte Specht. (Picus medius.) specht, die zijn ambacht uitoefent. Welligt grijpt de man reeds naar zijn geweer om den onbeschaamden houthakker een jagt hagel toe te zenden en hem met den dood de misdaad te doen boeten van, zonder zijn verlof, eenige spaanders hout te hebben weggekapt.

Mogt een mijner lezers den ijverigen handhaver van zijns meesters regten op dit oogenblik ontmoeten, hij houde hem tegen en zoeke hem te beduiden, dat de fraaije vogel, die zich daar zoo lustig weert, door hem veeleer als bondgenoot, dan als vijand behoort behandeld te worden. De spechten toch behooren de nuttigste vogels, daar hun hoofdvoedsel juist uit die insekten bestaat, welke het nadeeligst voor het houtgewas zijn. Hun lange, dunne, met weerhaken bezette tong, [ 162 ]die, bevestigd aan een tongbeen, waarvan de takken of hoornen zich om den schedel terugslaan, door de daaraan gehechte spieren met snelheid kan worden uitgestoken en teruggetrokken, stelt hen beter dan eenigen anderen vogel in staat om eene menigte van schadelijke insekten en hunne larven, die in de schors en het hout van boomen leven, tot in hunne diepste schuilhoeken te vervolgen. In eenen enkelen dag doet een specht daardoor meer nut dan hij gedurende een geheel jaar schade berokkent, door met zijnen krachtigen, piramidalen snavel gaten in het hout te hakken. Een klimvogel bij uitnemendheid, zich met zijne paarsgewijs achter- en voorwaarts gekeerde, met sterke klaauwen bezette teenen vastklemmende en daarbij nog steunende op zijne stijve, veerkrachtige staartpennen, wipt de specht van plek tot plek en doorsnuffelt achtereenvolgens den stam en de takken van een geheelen boom. Geen gaatje, hoe klein ook, waarin zich een insekt verborgen houdt, ontgaat hem; met bliksemsnelheid schiet zijne tong daarin en weder terug, maar vooral zoekt hij die plekken op, waar het hout reeds rottend is; bij ondervinding weet hij, dat hem daar de rijkste buit te wachten staat. Wordt hem de weg tot dit land van belofte versperd doordat de buitenste schors- en houtlagen nog tamelijk gaaf zijn, ja dan ontziet hij zich niet zijnen snavel als beitel en zijn door krachtige halsspieren bewogen kop als hamer te gebruiken, om den hinderpaal op te ruimen, doch hij handelt dan slechts als de heelmeester, die ook vaak in de gezonde huid snijdt om, langs den zoo gebaanden weg, het gebrek te bereiken, dat verwoestend om zich grijpt en welligt het leven bedreigt, indien zijn voortgang niet tijdig gestuit wordt.

Ook voor hunnen nestbouw zoeken de spechten bij voorkeur reeds aanwezige holten in boomen op, die zij echter dan nog verder verwijden en fatsoeneren. Soms echter kiest een paar spechten ook wel een geheel gezonden stam om er eene nestholte in uit te hakken. Het mannetje begint het werk; is dit vermoeid, dan neemt het wijfje de taak over, en zoo werken zij beurtelings, totdat het gat diep en wijd genoeg is geworden om veiligheid aan de eijeren en jongen te verzekeren. Daarbij zorgen zij den ingang zoo naauw mogelijk te maken, even groot genoeg om hun ligchaam door te laten, maar de [ 163 ] zich in eene schuins benedenwaartsche rigting uitbreidende eigenlijke nestholte is merkelijk ruimer en hare wanden zijn glad, als had een schrijnwerker deze afgeschuurd en gepolijst. Om de plaats waar zich het nest bevindt te verbergen, gebruiken de spechten de voorzorg om de uitgehakte spaanders op eenigen afstand vandaar te vervoeren en te verstrooijen.

Het getal der soorten van spechten (het geslacht Picus), die in verschillende wereldstreken leven, is zeer groot, en hoewel allen in de bovengenoemde algemeene trekken hunner levenswijze overeenstemmen, wijken zij toch in de bijzonderheden daarvan onderling min of meer af. Zoo b. v. houden de groene spechten (P. viridis en P. canus) zich ook vaak op den grond op, waarom men hen ook wel «aardspechten" noemt. Andere Europesche spechten, namelijk de zwarte specht (Picus martius), de grootste soort van dit werelddeel, en de verschillende soorten van bonte spechten (P. major, medius, minor) zijn meer uitsluitend boombewoners. Laatstgenoemden voeden zich trouwens niet uitsluitend met insekten, maar ook met boomzaden, vooral met hazelnoten en het zaad van sparrenboomen; en hetzelfde geldt ook van eenige Amerikaansche soorten, bepaaldelijk van Picus formicivorus in Californië, die behalve insekten, vooral mieren, ook eikels eet en de, onder de vogels, zeldzame gewoonte heeft, daarvan gedurende den zomer eenen voorraad te verzamelen, dien hij verbergt in daartoe opzettelijk in den stam van boomen door hem geboorde gaten. Een dergelijk verzamelingsinstinkt bezit ook de Mexicaansche Colaptes rubricatus. H. de saussure gaf voor eenigen tijd een verslag van hetgeen hij als ooggetuige had waargenomen aangaande de wijze, waarop deze spechten hunne voorraadschuren aanleggen. Wij hebben vroeger (z. jaargang 1858, bl. 305) de levendige door hem gegeven beschrijving daarvan overgenomen en verwijzen derhalve den lezer daarheen.

 

Behalve de spechten zijn er nog eenige andere vogels, die met meer of minder regt hunne aanspraken kunnen doen gelden om in het gild der timmeraars te worden opgenomen.

Indien een geweldig groote snavel daartoe voldoende ware, dan zouden voorzeker de Toekans (Rhamphastos), waarvan een aantal soorten [ 164 ]
Toecan. (Rhamphastos carinatus). de heete luchtstreek van Amerika bewonen, in dit gild den eersten rang innemen. Die snavel toch is zoo groot, dat die van eene soort, de in Brazilië levende Rhamphastos toko, welks ligchaam dat eener kraai evenaart, vijftien N. duimen lang en naar evenredigheid hoog is, en door de inwoners als kruidhoorn gebezigd wordt.

Zeker ook is het, dat deze vogels in holten van boomen nestelen, maar veel minder zeker, ja zelfs onwaarschijnlijk, dat zij die holten zelve uithakken, zoo als de spechten doen. Daartoe is hun snavel, hoe groot ook, niet stevig genoeg. Zijne wanden zijn namelijk uiterst dun, en zijne holte is met een zeer fijn beenig netwerk gevuld. De toekans mogen daarmede het reeds vermolmde hout opruimen en daardoor eene reeds aanwezige holte vergrooten, maar die snavel is te broos om aan herhaalde slagen in versch hout weerstand te bieden, en, in weerwil van den naam van carpenteros, dien deze vogels bij de Spanjaarden dragen, gelooven wij op hen het gezegde te moeten toepassen: »het zijn niet allen koks, die lange messen dragen."

Nog vele andere vogels zijn er, die in boomholten nestelen, zoo b.v. onder onze vaderlandsche vogels verscheidene soorten van meezen, de koolmees (Parus major), de zwartkop-mees (P. palustris), ook de draaihals (Yunx torquilla) en meer andere, doch het schijnt niet, dat hunne werkzaamheid zich daarbij verder uitstrekt dan tot het wegruimen der reeds door rotting los geworden houtspaanders.

[ 165 ]Daarentegen biedt ons het heirleger der insekten een aantal echte timmeraars aan, een aantal zoo groot, dat wij ons hier slechts tot eene keuze van eenigen hunner als voorbeelden kunnen bepalen.

Het spreekt bijna van zelf, dat al de insekten, die het vermogen bezitten om in hout gangen te graven, in het algemeen als schadelijke dieren te boek staan. Velen verdienen dien naam dan ook met volle regt. Ik herinner hierbij aan het reeds vroeger (jaargang 1860, bl. 361) aangaande de termieten gezegde. In vergelijking der verwoestingen, die laatstgenoemde dieren binnen eenen betrekkelijk korten tijd, in het houtwerk van woningen en in meubelen uit hout vervaardigd, vermogen aan te rigten, is de schade, teweeg gebragt door het diertje, dat onze meubelen hier te lande zoogenaamd wormstekig maakt, zeker gering te noemen. Dit diertje is een kleine kever of tor, weinig meer dan 4 strepen lang, met gestreepte zwart bruine dekschilden, waaraan de soortnaam, Anobium striatum illig., ontleend is. De larven graven met hunne kaken rolronde gangen in het hout, die zich buitenwaarts met zeer kleine gaatjes openen en waaruit het afgeknaagde houtpoeder als een fijn geel stof valt. Nog in een ander opzigt verdient dit diertje de aandacht. In den paartijd namelijk maakt het torretje een eigendommelijk kloppend geluid, door met den kop op het hout te tikken. Het kon wel niet anders, of het bijgeloof moest aan dit kloppen, waarvan men de oorzaak niet wist, de beteekenis van een voorteeken hechten, en zoo vinden wij die onbekende oorzaak dan ook in verschillende talen door de namen van Todtenuhr, horloge de la mort en deathwatch aangeduid.

Er zijn nog vele andere daarmede verwante soorten van kleine kevers, wier larven in hout leven of in andere stoffen van bewerktuigden oorsprong. Onder de meest door de verzamelaars van naturaliën gevreesden behoort Ptinus fur, die opgezette dieren en herbariën vernielt, wanneer deze niet door eene vergiftige stof (arsenicum, sublimaat) tegen zijnen aanval beschut zijn. In vroegeren tijd, toen men deze voorzorg niet of minder algemeen aanwendde, is door dit kleine diertje menige kostbare verzameling, menig zeldzaam voorwerp geheel verloren gegaan. Hetzelfde geldt van de nog kleinere Byrrhus [ 166 ](Anthrenus) museorum, een torretje, weinig langer dan een streep, en dat inzonderheid, en teregt, door de verzamelaars van insekten gevreesd wordt.

Curculio Pini, A. de kever; B. de larve.).

Onder de schadelijkste insekten behooren verder de talrijke soorten van kevers, die de familie der Snuitkevers vormen, aldus geheeten, omdat hun kop tot een soort van snuitje verlengd is, aan welks einde de mond geplaatst is, die van stevige hoornkaakjes is voorzien. Zeer velen voeden zich met de bladeren van boomen, terwijl hunne larven gangen in het hout graven, waarin zij en later de poppen hun verblijf' houden. Als een voorbeeld noemen wij de Curculio Pini, waarvan de larve gewoonlijk in het hout van denne- of sparreboomen leeft. In de onderstaande figuur is een stuk hout afgebeeld met eenige gangen daarin, welke eindigen in grootere ruimten, die bestemd zijn om tot verblijfplaats voor de pop te dienen.

Stuk dennenhout, met gangen en popholten van de larve van Curculio Pini.

Andere snuitkevers boren met hun snuit een gaatje in nog jeugdige vruchten en leggen daarin een ei. De daaruit gekomen larve vindt dadelijk haar voedsel in het omringde weefsel, dat het in allerlei rigtingen doorknaagt. Desniettegenstaande groeit de vrucht nog een tijdlang voort. Heeft de larve hare volle grootte bereikt, dan doorboort zij de schil om eene plaats op te zoeken, doorgaans onder den grond, waar zij den tijd van haar leven als pop veilig kan doorbrengen [ 167 ]Op deze wijze leven de larven van Curculio (Balaninus) nucum in hazelnoten, eikels of ook wel in okkernoten, terwijl wederom andere soorten, zoo als Anthonomus pomorum en A. pyri, in de bloesemknoppen van appel- en van perenboomen boren en daardoor aan hunne jongen voedsel verschaffen, maar ons daarentegen van menige vrucht berooven, die anders welligt tot rijpheid zoude gekomen zijn.

Ook onder de Boktorren komen vele soorten voor, die schadelijk

Cerambyx carcharias. voor het houtgewas zijn. Wel is waar zoeken de larven van eenigen het liefst zulke gedeelten van het hout op, die reeds ziekelijk zijn en daardoor minder weerstand bieden, doch niet zelden boren larven van soorten dezer familie ook in gezond hout, zoo b. v. die van Cerambyx carcharias en C. populneus in dat van populieren, C. linearis in dat van hazelaren; en, dat de larven van laatstgenoemde soort in staat zijn zelfs in zeelr dunne takjes eenen zeer langen gang te graven, getuigt nevenstaande afbeelding.

Takje van een Hazelaar met een gang der larve van Cerambyx linearis.

Somtijds gebeurt het, dat de larven van groote exotische soorten van boktorren nog levend worden aangetroffen in het hout, dat uit tropische gewesten naar Europa wordt gevoerd. Vooral in Zuid-Amerika lijden de boomen veel van haar. Echter mag men niet voorbijzien, dat die houtvernieling door deze en andere insekten in de digte wouden dier gewesten ook hare nuttige zijde heeft. De reusachtige stammen, door stormen of aardbevingen ter neder geworpen, zouden daar véle jaren blijven liggen, indien niet insekten, die zich met hun hout voeden, hen binnen eenen korten tijd tot stof deden vergaan, dat dan den grond vruchtbaar maakt voor eenen nieuwen en weelderigen plantengroei. Geen grooter vijanden van het houtgewas zijn er echter [ 168 ]

Bostrichus typographus, in de ware grootte en vergroot.

Stuk sparrenhout met gangen van Bostrichus typographus.

dan diegene, welke men doorgaans onder den algemeenen naam van Schorskevers zamenvat, ofschoon zeer velen hunne verwoestingen niet enkel tot de schors, maar ook tot in het hout uitstrekken. Het zijn meerendeels kleine, donker gekleurde kevertjes, doch die door hun aantal en doordat niet enkel de larven, maar ook de volkomen insekten zich in de door hen gegraven gangen ophouden, veel schadelijker zijn dan vele andere dieren, wier ligchaam merkelijk grooter is.

Uit de talrijke soorten zij het hier voldoende slechts een paar te noemen, namelijk Scolytes destructor, door welken reeds meermalen groote lanen van ypenboomen geheel vernield zijn geworden, en Bostrichus typographicus, voor wiens aanval soms geheele dennenbosschen bezweken zijn. In 1783. bedroeg het getal dennenboomen in de bosschen van den Hartz, die daardoor vernield werden, meer dan anderhalf milloen. Men treft in eenen enkelen door hen aangetasten boom soms tot 80,000 dezer kleine kevertjes aan.

Opmerkelijk is ook de wijze, waarop zij hunne gangen graven. Men heeft waargenomen, dat zij aan het boorgat in de schors, waardoor zij naar binnen komen, [ 169 ]steeds eene zoodanige rigting geven, dat het indringen van water zooveel mogelijk belet is. Bij vele soorten geeft dit boorgat toegang tot eene wijdere holte. Vandaar uit graven zich de kevertjes dan gangen in verschillende rigtingen. Soms, zooals bij die van Bostrichus chalcographus, die op sparreboomen leeft, gaan deze gangen straalsgewijs van de gemeenschappelijke holte uit. In die gangen nu

Gangen van Bostrichus chalcographus.

leggen de wijfjes beurtelings regts en links, op tamelijk gelijke afstanden, de eitjes in kleine groefjes, welke zij tot dit doel opzettelijk uitknagen, en waarin zij de eitjes met houtmeel, vermengd met eene kleverige stof, welligt speeksel, bevestigen. Komen dan de jonge larven uit de eitjes, dan beginnen deze dadelijk op hare beurt gangen te graven, die min of meer loodregt op de grootere door de kevers gemaakte gangen staan en allen uitloopen in een verwijd gedeelte, waarin zij zich verpoppen. Zoo verkrijgt dan de oppervlakte van het houtligchaam die eigendommelijke teekening, welke eenigermate naar letters zweemt en aan een der [ 170 ]soorten den naam van «letterzetter" (B. typographus) heeft doen geven, ofschoon nog vele andere soorten dezer familie haar stelsel van gangen op eene geheel dergelijke wijze vervaardigen.

 

Onder de kevers komen wel is waar de meeste houtvernielers voor, maar er zijn toch ook onder de overige insekten verscheidene soorten, die niet minder goed dan zij de kunst verstaan om door knaging zich wegen zelfs in hard hout te banen.

Het beruchtst in dit opzigt is de wilgenhoutrups, de larve van een onzer grootste inlandsche nachtvlinders (Cossus ligniperda), dezelfde, waaraan lyonnet zijne onsterfelijke onderzoekingen gedaan heeft. Deze rups verdient haren naam wel in zooverre, dat zij bij voorkeur wilgen bewoont, maar zij doet dit toch geenszins uitsluitend. Men treft haar ook aan in populieren, eiken, linden, nooteboomen, appelen perenboomen, en zelfs heeft men haar in enkele zeldzame gevallen in sparreboomen ontmoet. De vlinder zelve legt in de maanden Junij of Julij hare eijeren in de spleten tusschen de schors van dezen of genen boom. Zij is daartoe in het bezit van eene legbuis, die lang uitgestrekt kan worden en zoo tot op diepe plaatsen in de schors kan doordringen. De eijeren zelve zijn bij hun naar buiten treden gehuld in een bruinachtig, kleverig vocht, waardoor zij zoowel vastgehecht, als, nadat dit verdroogd is, ook beschut worden. Nadat de jonge rupsjes daaruit zijn gekomen, houden deze zich aanvankelijk slechts aan de buitenvlakte van het hout op. Naar mate zij echter grooter worden, boren zij daarin al dieper en dieper door, totdat zij eindelijk, zelfs in vrij dikke stammen, tot in het midden daarvan doordringen. Tevens worden de gangen in gelijke verhouding, naar mate de rupsen groeijen, al wijder en wijder, tot anderhalven N. duim en meer toe. De meest algemeene rigting der gangen is die in de lengterigting van den stam, derhalve evenwijdig met den loop der houtvezelen. Dit verklaart zich gereedelijk daaruit, dat in die rigting het hout het gemakkelijkst te doorknagen is. Echter komen ook gangen voor, die in eene meer dwarse rigting loopen. Ja soms, wanneer verscheidene rupsen in elkanders buurt in het hout geleefd hebben, is dit in allerlei rigtingen zoo doorknaagd, dat de ledige tusschenruimten [ 171 ]grooter zijn dan de overgebleven houtzelfstandigheid ^[29] . Geen wonder dan ook, dat een boom, waarin dit het geval is, voorden eersten harden windstoot bezwijkt en afbreekt, doorgaans niet ver boven den grond, omdat dit de plaats is, waar de rupsen bij voorkeur huisvesten.

Stuk hout met een wilgenhout-rups (larve van Cossus ligniperda).

Met deze gangen binnen in het hout staan steeds overdwars loopende gangen in verband, die zich buiten aan de oppervlakte des stams openen. Deze hebben eene dubbele bestemming. Vooreerst namelijk worden door deze openingen de uitwerpselen verwijderd, en ten tweede begeeft zich de rups, tegen het tijdstip dat zij zich verpoppen zal, daarheen om zich in de nabijheid der oppervlakte te bevinden van den boom, dien zij als vlinder eerlang verlaten zal. Deze gedaanteverwisseling heeft eerst plaats in haar derde levensjaar. De rups, in den dwarsgang aangekomen, spint zich in, maar vermengt [ 172 ]met haar spinsel eene groote hoeveelheid houtraspsel, waarmede zij ook de opening sluit. Zoo ontstaat dan eene cocon, die de wijdte van den dwarsgang vult. De rupsen kunnen zich echter ook buiten den boom verpoppen, mits zij stukken hout of schors in hunne nabijheid hebben, die zij stuk bijten en af knagen, waarna zij uit de grootere en kleinere brokjes, vermengd met spinsel, eene cocon bouwen, die soms zoo groot als eene vuist is.

De snelheid, waarmede deze rupsen lange en wijde gangen in hout graven, heeft aanleiding gegeven tot de meening van sommigen, dat zij dit werk niet alleen met hare kaken doen, maar daarin geholpen worden door een bijtend vocht, hun speeksel, dat zij zelfs naar hare vervolgers zouden uitspuwen. Eene scheikundige werking van het speeksel op het hout komt ons echter minder waarschijnlijk voor, hoewel eene voorafgaande verweeking door het uitgestorte vocht zeer wel mogelijk is. Wie echter eenmaal zulk eene rups aan het werk heeft gezien, hoe zij b.v. in korten tijd zich al knagende eenen weg baant door de wanden van een spanen doos, die kan er niet meer aan twijfelen, of het zijn vooral de krachtige kaken, waarmede zij het hout doorklieft, zoodat men het geluid, dat zij daarbij maakt, zelfs duidelijk op eenigen afstand hooren kan.

 

Bij eene vroegere gelegenheid (jaargang 1860, bl. 374) beschreven wij reeds de nesten, gebouwd, door sommige soorten van mieren. Er zijn andere mieren, die hunne nesten maken binnen in den stam of in den wortel van boomen, en zulks alleen doen door uitknaging van het hout. De meest voorkomende soort, welke dit doet, is de roetkleurige mier (Formica fuliginosa).

Het gelukte niet aan huber, den ijverigen onderzoeker van de levenswijze der mieren, deze mieren gedurende hare werkzaamheid gade te slaan, in weerwil van vele daartoe aangewende pogingen. Het was hem dus alleen door bezigtiging van hetgeen zij reeds gebouwd hadden mogelijk zich eene voorstelling van hare bouwwijze te verschaffen.

«Aan de eene zijde,—zegt huber,—vond ik horizontale gangen, grootendeels bedekt door wanden, welke de kringwijze rigting der houtlagen volgen, en aan de andere zijde evenwijdig loopende [ 173 ]gangen, door zeer dunne tusschenschotten gescheiden en onderling slechts door eenige eironde openingen in verband staande.

Stukje hout met gangen en kamers, uitgegraven door Formica fuliginosa.

Op nog andere punten vond ik toegangen, zich zijdelings openende, en daarbinnen gedeelten van muren en dwarse tusschenschotten, hier en daar in de gangen opgerigt, zoodat er afzonderlijke kamers waren ontstaan. Wanneer het werk verder gevorderd is, dan worden steeds ronde holten waargenomen, gevat als het ware tusschen twee pilaartjes, die uit denzelfden muur zijn uitgesneden. In den loop des tijds worden deze holten vierkant, en de pilaartjes, die aanvankelijk aan beide einden bogen vormden, worden tot regelmatige zuiltjes uitgesneden.

«Elders zijn gedeelten op eene andere wijze bewerkt, namelijk zuilenreeksen, welke de hoogere verdiepingen dragen en eene vrije gemeenschap tusschen onderscheidene gedeelten van het gebouw vormen. Het laat zich gemakkelijk inzien, hoe evenwijdige gaanderijen, alle volgens hetzelfde plan uitgehold, nadat van de wanden gedeelten zijn weggenomen, zoodat de overblijvende nog voldoende zijn om het gewelf te steunen, eene geheele verdieping kunnen tot stand brengen; daar echter elke dezer gaanderijen op zich zelve is aangelegd, is de algemeene vloer der verdieping niet vlak, maar oneffen. Dit levert evenwel voor de mieren het voordeel op, dat deze groeven daardoor beter geschikt zijn om de daar geplaatste larven terug te houden.

»De in de groote wortelen gemaakte verdiepingen zijn onregelmatiger dan die in het eigenlijke ligchaam des booms, hetgeen het gevolg is hetzij van de grootere hardheid der houtvezelen en van hare dooreenvlechting, hetgeen het werk moeijelijker maakt en de arbeiders noodzaakt van hunne gewone wijze van werken af te wijken, of wel daarvan, dat zij in de einden van hun gebouw niet dezelfde schikking in acht nemen als in het midden. Wat de oorzaak ook zijn [ 174 ]horizontale verdiepingen en talrijke tusschenschotten daarin worden ook hier aangetroffen. Is het werk minder regelmatig, het is teederder, fijner; want de mieren, partij trekkende van de grootere hardheid van het wortelhout, geven aan dit gedeelte van haar gebouw eenen buitengewonen graad van ligtheid. Ik heb stukken gezien van acht tot tien duimen lang en even zoo hoog, geheel bestaande uit hout, dat zoo dun als papier was, met eene menigte van vertrekken, die de zonderlingste vertooning opleverden. Aan den ingang dezer vertrekken, welke met veel zorg zijn uitgehold, zijn aanmerkelijke openingen, doch in plaats van lange gangen en daarin zich openende kamers, zijn hier de houtlagen tot bogen uitgesneden, zoodat de mieren eenen vrijen doortogt hebben in elke rigting. Deze bogen maken de poorten uit, welke geleiden naar de onderscheidene verblijfplaatsen."

Het laatste gedeelte dezer beschrijving past geheel op een stuk wortelhout, door Formica fuliginosa tot een nest uitgehold, hetwelk ik thans voor mij heb. Dit stuk hout, 30 Ned. duimen in de grootste doorsnede lang, 20 duimen hoog en 5,5 duim dik, heeft, naar schatting, in den oorspronkelijken toestand minstens 1,2 Ned. pond gewogen. Thans bedraagt het gewigt slechts 0,119 Ned. pond, dat is minder dan ¹⁄₁₀, zoodat derhalve meer dan ⁹⁄₁₀ van de houtzelfstandigheid zijn weggeknaagd.

Behalve genoemde soort zijn er nog andere soorten van mieren, die mede tot het gild der timmeraars behooren, doch die zich niet enkel bepalen tot het uithollen van boomen, maar de kunst verstaan om de kleine houtspaandertjes, die zij af knagen, met spinneweb als eene soort van cement dooreen te werken en met deze bouwstof geheele kamers te bouwen. De soorten, welke dit doen, zijn de zwarte en de gele mier (Formica nigra en F. flava).

Zeker is er geen geslacht van dieren, waarvan de verschillende soorten op zoo verschillende wijze bouwen, en waarbij men minder regt heeft om van de eene tot de andere te besluiten, als dat der mieren. Later zullen wij dan ook nog andere bouwwijzen van andere soorten te vermelden hebben.

[ 175 ]Welligt verdient de timmerkunst van sommige soorten van eenzaam levende bijen nog grootere bewondering dan die der zoo even genoemde mieren.

Reeds voorlang heeft réaumur, wiens waarnemingstalent in het nasporen der levenswijze van insekten door dat van niemand overtroffen, door dat van weinigen geëvenaard is, de handelwijze eener soort (Xylocapa violacea) beschreven, die in zuidelijk Frankrijk leeft, en welke hij teregt abeille charpentière heeft genoemd.

A. Gedeelte van een houten paal met gangen van Xylocapa violacea;
B. een ander gedeelte, op de halve natuurlijke grootte;
C. een gedeelte van een dunner stuk met een dergelijken gang;
D. een der tusschenschotten, van bovenop gezien;
E. Timmerbij (Xylocapa violacea;)
F. bovenkaken, sterk vergroot; a. bovenzijde; b. onderzijde.

Het wijfje dezer bij kiest gewoonlijk een paal of eenig ander regtopstaand stuk hout, om daarin eene of meerdere gangen te boren, die soms meer dan een voet lang zijn. Inderdaad een reuzenwerk voor zulk een klein dier, tot welks voltooijing verscheidene weken gevorderd worden. Het begin van den gang loopt schuins, het overige, langere gedeelte regt benedenwaarts, in dezelfde rigting als de houtvezelen.

Met het uitknagen van dien gang is echter nog slechts een gedeelte van haar werk volbragt. Deze moet nog in kamers worden verdeeld, elke van welke omstreeks 2 Ned. duimen diep is en bestemd om een eitje te ontvangen met eenen juist afgepasten voorraad voedsel, voldoende [ 176 ]voor de jeugdige larve, zoolang deze in de cel besloten leeft.

Tot het bouwen der tusschenschotten, waardoor de kamers gescheiden zijn, bezigt de kleine timmeraar het knaagsel of, zoo men wil, het zaagsel, dat zij, bij het maken van den gang, daaruit naar buiten heeft gehaald en op korten afstand van daar, voor later gebruik, tot een hoopje heeft opgestapeld.

Is dan de gang gereed, de verdere bouwstof bijeengebragt, dan legt zij op den bodem van den gang een ei en brengt daarop een mengsel van stuifmeel en honig, totdat de gang daarmede een paar Ned. duimen hoog gevuld is. Nu moet het eerste tusschenschot vervaardigd worden, dat bestemd is de zoldering der eerste en de vloer der tweede kamer te zijn. Daartoe begint zij met langs den wand van de holte een ring te bevestigen, zamengesteld uit deeltjes houtknaagsel, die zij van haar voorraad-hoopje neemt en met haar speeksel zamenlijmt. Tegen dezen eersten ring plakt zij dan op gelijke wijze eenen tweeden, iets kleineren ring aan, tegen dezen eenen derden enz., totdat eindelijk een cirkelvormig schijfje ontstaan is, van omstreeks een paar strepen dikte, waaraan men nog de zamenstelling uit afzonderlijke ringen waarnemen kan (zie de figuur, bij D), ongeveer op de wijze als de jaarringen op de dwarse doorsnede van hout.

Op den aldus gebouwden vloer legt zij alsdan weder een ei, brengt er den noodigen voorraad bij, vervaardigt dan een nieuw tusschenschot enz., totdat zij op die wijze een tien- of twaalftal kamertjes gebouwd heeft, waarna zij de opening sluit met dezelfde bouwstof, die zij voor het maken der tusschenschotten gebezigd heeft.

Deze geheele arbeid kost echter veel tijd, en het is duidelijk, dat de vroegst gelegde eitjes, namelijk die, welke de diepere plaatsen in den gang innemen, ook vroeger dan de andere, later gelegde en hooger geplaatste moeten uitkomen, en tevens dat de eerst geboren larven ook eerder in poppen en deze op hare beurt in volkomen insekten zullen veranderd zijn, dan de overige. De jonge bij derhalve, die ten gevolge dezer gedaanteverwisseling, in de diepste der kamertjes uit de pop te voorschijn treedt, zal ook het eerst zich eenen weg naar buiten zoeken te banen, derhalve op een tijdstip dat al de overige, die de hoogere verdiepingen innemen, nog in den pop- of larventoestand [ 177 ]verkeeren. Zij zoude derhalve, om in de vrije lucht te komen, achtereenvolgens al de zich bovenwaarts bevindende tusschenschotten moeten doorknagen, een werk, dat voor hare nog weeke en ongeoefende kaken eene te zware taak zoude wezen. Doch de zorgvuldige moeder, als voorzag zij dit, heeft haar deze taak verligt, door aan den bodem van elke cel eene zijdelingsche opening te maken.

A en B. Doorsneden van een houten paal met gangen van eene timmerwesp.
In A worden de jonge larven gezien, zich voedende met insekten, door de moederwesp voor haar onderhoud daar gebragt.
In B bevatten de kamertjes cocons.
C. Timmerwesp, in natuurlijke grootte.
D. Cocon, zamengesteld uit houtknaagsel en vleugeltjes van insekten.

Er zijn nog andere timmerbijen, die dergelijke verblijfplaatsen voor haar kroost bouwen, doch hare werkzaamheid is niet zoo naauwkeurig nagegaan als die van Xylocapa violacea. Ook kent men »timmerwespen", behoorende tot het geslacht Eumenes. In nevenstaande figuur is eene daartoe behoorende soort afgebeeld, tevens met de gangen door de wesp in oud hout gemaakt. Deze zijn echter niet zooals in het vorige geval, door tusschenschotten in kamertjes verdeeld, maar de moederwesp bepaalt haren zorg tot het brengen van eenen voorraad voedsel bestaande uit vliegen en muggen, bij de eijeren, terwijl de afzonderlijke hoopjes slechts gescheiden zijn door eenig los houtknaagsel. Wanneer later de uit de eijeren gekomen larven zich verpoppen, dan mengen zij de vleugels harer slagtoffers onder hun spinsel (D), even als een indiaansch krijger zich opschikt met de tanden of het haar der door hem gevelde vijanden.

 

Al de tot dusverre als leden van het timmergild genoemde insekten hebben dit gemeen, dat de werktuigen, waarvan zij zich bedienen om in het hout te graven of te boren, uit hunne monddeelen bestaan, en wel voornamelijk zijn het de bovenkaken, die dan eens wat grooter, dan weder wat kleiner, dan eens met gladde, doch scherpe randen, [ 178 ]dan weder van eenige weinige inkervingen of tandjes voorzien, als de bladen, die den bek van een knijptang zamenstellen, tegen elkander in bewogen worden en zoo de dieren in staat stellen daarmede het hout te knagen en tot een fijn poeder te brengen.

Er zijn echter nog andere insekten, die in het bezit zijn van eenen boortoestel, welke veel volkomener is, ja in vergelijking van welken de fijnste werktuigen, waarvan menschen tot dergelijke doeleinden zich bedienen, grof en hoogst gebrekkig moeten genoemd worden.

De hier bedoelde insekten zijn de Cicaden en de Zaagwespen. De wijfjes dezer insekten leggen hunne eijeren in boomtakken, en wel in holten of sleuven, welke zij zelve vooraf maken. Zij doen zulks met de aan hun achterlijf geplaatste legboor.

Deze legboor heeft eene hoogst opmerkelijke zamenstelling. Bij de Cicaden,—halfvleugelige insekten, waarvan eenige soorten in zuidelijk Europa leven, en die zich ook nog onderscheiden door het zingend geluid, dat de mannetjes maken,—bestaat deze legboor, wat

A. Achterlijf van Cicada plebeia, van onderen gezien; de cijfers duiden de achterlijfsringen aan.
B. Dwarse doorsnede van de legboor; f middenstuk, ii zijdelingsche stukken.
C. Uiteinde der legboor, van de onderzijde gezien.
D. Dezelfde, van de bovenzijde gezien.
E. Uiteinde van een der zijdelingsche stukken, van de binnenzijde gezien, met de gootvormige sleuven of sponningen bij y en z.
F. Uiteinde van het middenstuk met de verhevene lijst of kam bij v. A, natuurlijke grootte; de overige figuren vergroot.

[ 179 ]de hoofdzaak betreft, uit drie stukken, die vereenigd zich als een lancetvormig deel vertoonen (zie A, C, D). Van deze drie stukken liggen twee ter weerszijde en een in het midden aan de rugzijde, in dier voege dat daardoor eene ruimte omgeven wordt (zie B), welke een kanaal vormt, waardoor de eijeren gaan. De zijdelingsche stukken hebben aan hunne binnenvlakte overlangs loopende gootvormige sleuven of sponningen (in B en in E bij y en z zigtbaar); aan de oppervlakte van het rug- of middenstuk (zie B en F bij v) daarentegen bevinden zich desgelijks overlangs loopende verhevene lijsten of kammen, die passen in de genoemde sponningen, zoodat het middenstuk daarin op en neder kan glijden, ongeveer op de wijze als het deksel van eene schuifdoos in de uitgegroefde kanten van deze heen en weder gaat. Het middenstuk loopt in eene scherpe spits uit (zie C en D), terwijl de beide zijdelingsche stukken, mede scherp toeloopende, aan hun eenigzins verbreed uiteinde met tandjes bezet zijn. Die aan de onderzijde vertoonen zich als stompe knobbeltjes, die aan de bovenzijde zijn daarentegen scherp en vormen eene soort van vijl of zaag (zie E).

Door daarvoor bestemde spieren kan het dier naar willekeur de zijdelingsche stukken of het middenstuk bewegen. Uit de afbeeldingen is het duidelijk, dat de gedaante der sponningen in de zijdelingsche stukken en van de daarin grijpende lijsten van het middenstuk zwaluwstaartvormig, dat is zoodanig is, dat bij het op en neer schuiven het verband nimmer verbroken wordt, maar dat, wanneer het breedere gedeelte van het middenstuk naar beneden dringt, de spitsen der beide zijdelingsche stukken uiteen wijken, terwijl zij wederom tot elkander toenaderen, wanneer dit opgetrokken wordt. De vijlende oppervlakte wordt derhalve daardoor beurtelings vergroot of verkleind.

Bij verschillende bedrijven zijn eene soort van rolronde, spits toeloopende vijlen in gebruik, die men, uit hoofde harer gedaante, gewoonlijk «rattestaarten" noemt. Denkt men zich zulk eene rattestaartvijl overlangs doorgesneden en elke helft uitgehold, zoodat daarin een priem past, die er in op en neer kan glijden, zonder dat de beide helften van elkander vallen, maar zoo dat alleen eene kleine verwijdering der beide spitsen mogelijk is, wanneer de priem, even als bij een troiquart, naar buiten dringt,—en men heeft eene, wel is waar [ 180 ]nog zeer oppervlakkige, maar toch tamelijk juiste voorstelling van het merkwaardige werktuig, waarmede de cicaden hare gangen boren^[30].

Tak met gangen, geboord door eene Cicade en met eijeren gevuld.

Die gangen worden door hen niet in levende, maar in doode takken gemaakt, vermoedelijk omdat vochtigheid schadelijk voor de eijeren zoude zijn. Bij voorkeur kiest het insekt daarvoor dunne takken. Men kan de tegenwoordigheid der met eijeren gevulde gangen herkennen aan kleine verhevenheden of verdikkingen op den tak, die niet anders zijn dan houtsplintertjes, welke losgemaakt zijn door het inbrengen van de boor, maar zoo dat zij nog aan het eene einde vastzitten. Deze verdikkingen zijn gewoonlijk op ééne lijn geplaatst, zelden op twee lijnen, nagenoeg op gelijke afstanden van elkander. Van daar uit gaat de gang eerst [ 181 ]schuins binnenwaarts, totdat deze het merg bereikt heeft, waarin zij zich dan evenwijdig met de oppervlakte van den tak voortzet. Dit verklaart tevens, waarom het insekt aan dunne takken de voorkeur geeft. Daarin toch kan het spoediger doordringen tot in het weeke merg, waar de boring veel minder moeite kost dan in het hardere hout.

Van het werk, dat een zoodanig insekt doet, kan men zich eene voorstelling maken, indien men weet, dat een enkel wijfje vijf tot zevenhonderd eijeren legt!

 

Niet minder opmerkelijk dan de legboor der Cicaden is het werktuig, waarvan de Zaagwespen zich tot dergelijke oogmerken bedienen. De familie der Zaagwespen is talrijk aan soorten en verscheidene daarvan komen ook hier te lande voor. Bij sommige soorten (de geslachten Sirex, Urocerus, Cephus, Bhyssa) is de legboor uitwendig zigtbaar en bij sommigen zelfs zeer lang, tot verscheidene duimen toe, b.v. bij die van het geslacht Bhyssa, waar hare lengte tot 10 Ned. duimen bedraagt. Bij andere (de geslachten Tenthredo, Cimbex, Lophyrus enz.) vertoont zich de legboor in den gewonen toestand niet uitwendig, maar kan zij uit eene spleet aan het achterlijf worden voortgeschovenen naar buiten gebragt.
Sirex gigas. Ook het maaksel dezer legboor levert, althans bij eene oppervlakkige beschouwing veel verschil op. Een naauwkeuriger onderzoek doet echter zien, dat de haar zamenstellende deelen telkens onderling vergelijkbaar zijn en dat het verschil zich alleen bepaalt tot dat van grootte en gedaante.

Eene uitvoerige beschrijving van dit merkwaardige werktuig in zijne onderscheidene vormen zoude ons veel te ver leiden en ook hier misplaatst zijn. Het zij voldoende hier enkele hoofdpunten van het [ 182 ]

A. Uiteinde van het achterlijf van Sirex gigas, met het boorwerktuig vergroot.
B. Uiteinde van het boorwerktuig, doorgesneden om de zamenstelling uit drie deelen te zien.

maaksel aan te stippen, ten einde de werking daarvan te doen begrijpen.

Bij die soorten, welke eene lange, naar buiten uitstekende legboor hebben, wordt dit werktuig buitenwaarts gesteund door twee hoornachtige klepjes; de boor zelve, welke naaldvormig is, bestaat nog uit drie stukken, die, op eene dergelijke wijze als wij het boven van de legboor der cicaden zagen, in de lengterigting over elkander verschuifbaar zijn. Het eene, grootere (gorgeret van lacaze-duthiers) zullen wij het steunstuk noemen, de beide andere fijnere (stylets van l.d.) kunnen den naam van zaagpriemen dragen, omdat zij aan hun einde zaagsgewijs getand zijn. Het steunstuk is ook wel aan zijn uiteinde met tandjes bezet, doch deze zijn met hun scherpen kant bovenwaarts gekeerd, zoodat zij meer de dienst van weerhaken vervullen.

Het gebruik nu, hetwelk deze dieren van hun boorwerktuig maken, komt in het kort op het volgende neder. Zij steken de spits daarvan in de oppervlakte van den tak, waarin zij boren willen om er een ei in te leggen. De weerhaken hechten zich daarin vast, en nu brengen zij de zaagpriemen in beweging, in dier voege dat, terwijl de eene rijst, de andere daalt, en zoo, door de beurtelingsche werking der beide zagen, een kanaaltje wordt uitgehold.

Van de kracht, waarmede deze beweging geschiedt, en van de hardheid dezer toch slechts uit hoornzelfstandigheid bestaande deelen, kan men zich eenig denkbeeld maken, indien men weet, dat daardoor niet alleen gaten in hout, maar zelfs in lood kunnen geboord worden, zoo als gebeurde in de kogels der patronen van de Franschen tijdens den Krim-oorlog.

[ 183 ]

Tak met gangen, geboord door eene Cicade en met eijeren gevuld.

Nest met eijeren van een zaagwesp in een takje van een rozenboom.

Niet minder kunstig gevormd zijn de kortere zaagwerktuigen van andere soorten, welke zich daarvan meer bedienen om insnijdingen in takken en bladeren te maken, waarin zij dan hunne eijeren leggen, dan wel om daarmede diepe gaten of kanalen te boren. Wanneer het werktuig uit de spleet, omgeven door twee hoornplaatjes aan het achterlijf, te voorschijn treedt, dan ziet men, dat het uit twee deelen bestaat, die elk voor zich nog uit twee andere zijn zamengesteld. Twee daarvan beantwoorden te zamen aan het bovengenoemde steunstuk, waarin de zaagpriemen op en neder glijden, terwijl de beide andere met beide laatstgenoemde overeenstemmen. Alleenlijk zijn zij veel

A. Achterlijf eener bladwesp, van onderen gezien; bij a de spleet met het zaagwerktuig.
B. Hetzelfde van terzijde gezien, met het naar buiten gestulpte zaagwerktuig.

korter dan deze, dikwijls eenigzins S-vormig gekromd en langs hun geheelen rand met tandjes bezet. Met één woord, zij zijn ware zagen, van achteren voorzien van een rug, doch die er

B. Een gedeelte der zaag, sterker vergroot, om het maaksel der tandjes te doen zien.

niet, —zooals bij sommige soorten van timmermanszagen, waar die rug alleen dient om de doorbuiging van het blad te beletten,—onbewegelijk mede verbonden is, maar beide deelen van elke zaag zijn alleen vereenigd door eene sponning en eene daarin grijpende kam of lijst, zoodat de eigenlijke zaag heen en weder kan glijden, zonder dat de rug gelijktijdig bewogen